Добавил:
Upload Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:
Фадеев Т.П.doc
Скачиваний:
78
Добавлен:
02.05.2015
Размер:
6.88 Mб
Скачать

Öшалан вöр

Арланяс вöрын, важ керассэз местын, пондiс воны öмидз. А мунны сыла подöн городсянь вöлi ылын. Сiйöн ме и петi гортсянь одз асывнас.

Öтöрыс вöлi мича да лöнь. Но öнiсянь ни позис вежöртны, что лун сьöрна погоддяыс тшыксяс. Асывся лысваыс турун вылас эз öшав. Поснит геб кымöрöн шуксис чужöм гöгöр, кыдз вермис, яташитчис-пырис синнэзö. А город сайын пруд да лажмыт местаэз весьтын пондiс калькавны му бердсянь руд рöма, кизерик да кокнит туман. Сэтчин жö, город саяс, пондöтчис паськытся-паськыт ыб, кöда вылын быдмис розъясьöм ни, но сё эшö зелёнöй зöр. А сы коласöт вöлi тальöм векнитик туёк, кöда кузя ме и мунi.

Эта кадö ыб весьтын, сöстöм да пыдöстöм енöжас, саймис ни гора шыа сильканнэзлöн питиртöм-горалöм — сьылiсö ыбшаррез.

Кок увтiсь туёкыс, дзик орсöтчöм могись, сiйö и керис, чепсасис-чапкасис то öтöрö, то мöдöрö. Сiя топ мöдiс дзебсисьны ме син одзись кытчöкö осяэз коласö. Но ме вöтчи сы сьöрö тожö чуклясьöмöн. Этасянь дзебсисьны ме шогья туёк эз вермы. Сiдз, дыр мыйись сiя и петкöтiс менö ыб сайись межа дорö, кöда вывсянь одзлань пондöтчис томыник вöр.

Эта кадö вöлиськö пондiс мыччисьны город сайсянь шондi. Воöм öмидз рöма медодзза югöррес кокнита павкисö пемыт рöма кöз йыввез бердö. Лыс коласас краскаöнмоз йиджöмöн нiя пондiсö лэдзчисьны увлань.

Ыб весьтын öшалан ыбшаррезлiсь питиртöмсö да вöр коласын олiсь кайезлiсь горалöм-сьылöмсö шондiлöн мыччисьöмыс öдсьöтiс эшö одззася вынöнжык.

Эшö вöрас пыртöдз ме недырик кежö сувтчыштi. Охота лоис дзар керыштны асывся шондi югöррезöн саймöтöм город ладорö. Но эта коста син вылö усис нач мöдiк. Пруд весьтын öшалан туманыс öнöдз пондöм ни лэбтiсьны вывлань. Этасянь сэтчин ештöм зорамны мыйкö сказка кодь, кöда бердiсь калькöтны синнэз эз ни позь.

Пруд мöдöрас берегыс вуджö вылын крут керöсö. Керöс вылас, берег дорсянь и тшöтш вевдöрöдз, быдмö гажа пожума вöр. А öтiклаын, вöр коласас жö, сулалö лыжнöй трамплин. Сылöн вышкаыс, кыдз пожарнöй каланча, нюжалö вывлань эшö вöрысся вылынжыка.

Сiя кадö, кöр ме поперегалi паськыт ыб, пруд весьтiсь туманыс ештöм лэбтiсьны тшöтш керöсыс сувдöн да сайöвтöм быдсöн джуджыт берегсö. Сайöвттöг кольччöм дзир керöс йывсис вöр да трамплинлöн вышкаыс. Туманыс увья, кöда öшалiс ны увтын, öнi нiя вöлiсö дзик орöтöмась му бердсис да кокнита öшалiсö руас.

Видзчисьны, мый лоас одзлань, кад менам эз ни вöв. Колiс тэрмасьны одзлань. Ме иньдöтчи аслам туй кузя. А туман вевдöрын öшалан вöрыс, кыдз басöк сказка, сiдз сэксянь и кольччис тöдвылын век кежö. Не быд коста эд сэтшöмсö панталан.

Диво-ключ

Сiя лунö, одз асывнас ме пукси город сайын попутнöй автомашина вылö, кöда тэрмасис станция ладорö. Меным колiс шедны неылiсь колхозö, мед видзöтны Юсьва ю бердöт гöрöм видззез да сы бердöт жö стрöйдöм-кералöм вöр. Сэтшöм юöр локтiс лун кынымöн одзжык природа дозоритан окружнöй обществоö. А мед тöдны бытшöмжыка, былись я керсьö сiдз да кöть бы пондывны этö кыдзкö панöвтны, быдöс колiс адззывны ас синöн. И вот ме муна.

Асфальт кузя простöн ЗИЛ-ок тарöвтчис шупыта. Чышкис я сiя, лэдзчис кырывлань, гугйöтлiс я, кайис керöс паныт, двигатель уджалiс кокнита, нöбöтiс машинасö нем туйö. Годдэза ни шофёр-пермяк сымда и керис, кокнита видзышалiс газ да сэтшöм жö кокнита бергöтышалiс колана местаэзын öтмöдöрö руль.

Джын час бöртi машина вирдыштöмöн вуджис пос кузя Юсьва ю мöдöрас. А керöс паныт кайтöн, öтiк туйвеж весьтын шофёр кежöтыштiс машинасö туй бокас, сувтiс. Сiдз кыдз вöвлыны эстöн одзжык меным эз усьлы и местасö тöдi умöля, кытчöдз меным колiс, шофёрыслö ме юöртi эшö туй вылас.

— Вот и локтiн, — горöтчис сiя меным. — Öнi эта туй кузя и лэдзчан юыс сьöрö. А кытчöдз берег пöлöнняс Мелюхинаöдззас подöн петалан, быдöс и адззылан, кытöн мый.

— Спасибо, — висьталi ме паныт шофёрыслö кабинасис петтöн. Эта вылын и янсöтчим.

Ме эшö видзчисьöв-кери недырик, кöр машинаыс вöрзяс одзлань. Сы мунöм бöрсянь вöлись поперегалi тракт да кежи асфальт вывсис мыччалöм туйвеж ладорö.

Кыссис сiя одзлань паськыт ыб кузя, кöда тшöтш подлосöдз вöлi кöдзöм зöрöн. Сюыс сэк кежö пондöм ни вöлi розсявны, но мыччассис öддьöн небасöкöн. Лэбтiсис сiя шоча да кузя-дженыта петалöмöн. А сэтчö жö тырмöмви вöлi сы коласын и быдкодь ёгтурун: урбöж, йöн да жабрей, или кыдз эшö сiйö миян шуöны — чипсан турун. Этасянь и видзöтнытö кодьöнсö вöлi нем вылö. То ли сысянь, то ли эшö мыйсянь эз кыв сы весьтын эта асылö нельки ыбшарлöн горалöм. Ыбыс мыччассис гажтöмöн. Кытшöм ни вермас лоны гаж кöдзöм ыб вылын ыбшарыс сьыланкывтöг?

Ыб увтöт, тшöтш ю дорöдз, кыдз и ю мöдöрас жö, куйлiс öнöдз эшö ытшкытöм видз. И ась сэк кежö туруныс и пондiс ни чорзьыны, оссьöм селько-белько цветтэзсянь, быд рöма колокольчиккезсянь да вежчачасянь, бöрьяыс кöдна коласiсь цветитiс медуна, видзыс мыччассис ыбысся тöдчöмöн гажажыкöн.

Погоддяыс и эз вöв öддьöн жар, но пöжöмыс кылiс асывсянь. Му бердсянь ульсалöм руöн лолавнытö вöлi сьöкыт. Сiя дзик пöдтiс лов. И кытчöдз ме оськалi километр етш вöр бердöдз, ештi пымавны. Тöдчöмöн пондiс косьмыны горш. Эстöн ни вывсим пиджакöс ковсис чöвтны.

Ыб сайись кыдзовöй расокыс, кöдö ме примитi ылiсянь быльнöй вöр местö, вöлöм нач неыджыт. А сы сайын пондöтчис сiя жö зöрöн кöдзöм ыб, кöда кыссис тшöтш Бурлова деревня бердöдз.

Эстöн менö панталiсö деревенскöй поннэз. Нiя, тыдалö, медодз казялiсö менчим деревня дынö сибöтчöм, горöн вувттöн уськöтчисö паныт деревня сайись йöр бердöдз. Вежчочком дженытик гöна, быликтчöмкодь сьöд сина, йыла пеля кöсыник тютя, горöн лявзытöн, нач повтöг, чепöссис зэв-зэв коккез бердöдз и оськöв керны кöдöрöкö одзлань эз сет: сiйö и видзöт, кутчисяс гер видзан пиннезнас то ли вешьянкок, то ли кок гум бердö. Сы сьöрö жö дыша вувтышалiс бöрсяняс сибдöм голоса, кузь, сьöд да рукйöсь гöна песик.

Век сьöрна радейта ветлыны подöн и тöдса, и тöдтöм туйез кузя. Öткöн сiдз оськавтöн бытшöма думайтсьö. А думайтны мортыслö кöть кöр, кытчöдз сiя ловья, адззисьö мый йылiсь. Но оз гленитчы этна туйезын öтiк тор — мунны тöдтöм деревня кузя. И оз гленитчы дзир поннэз увья. Некöр одзлань он тöд, кытшöм пос увтсянь нето калитка сайсянь уськöтчас этадз тэ вылö тöдтöм деревенскöй пон да кыдз сы увья дорйисьны.

Öнi менö ны увья дорйисö челядь. Дас год гöгöрся чочком чикися нылочка-пестуння да тöдчöмöн учöтжыкöсь сы сьöртi, дзик бабука гöгöр типпез, вит-квать челядёк, мыччисисö кысянькö деревня дорас поннэс вувтöм вылö, бытьтö усисö. Кадыс сэк кежö вöлi унакодь ни, и некин гырисьжык отир коласiсь деревня вылас сэсся эз тыдав.

— Дамка! Тузик! Дугдö, ноко! — эшö ылiсянькодь да негорöн висьталiс нылочка. Но поннэз кылiсö. И эта висьталöмыс тырмис, мед нiя сэтöн жö лöньсисö да шымыртöм бöжжезöн кежисö ме туй вылiсь.

Поннэскöт пантасьöмсянь ме, кылö, пымалi эшö öддьöнжык. А горш косьман йылiсь, нач мöднёж, сэк кежö нельки вунöтлi. Охота вöлi дзир öтiкö — чожажык петны деревня сайö, мед сэсся ныкöт не пантасьны.

Деревня саяс вöлись бöра и кылi, что менам сё одззамоз пакмö-косьмö горш. Но юнытö эстöн нем эз ни адззись. Не ключ, не шорок некытшöм некытöн матын эз тыдалö. А бертны эта увья бöр деревня вылöдз некытшöм охота, вежöртана, эз ни вöв. Ковсис адззыны вын, мед терпитны.

Кынымкö километр ылына Мутшак деревняöдз туйыс кыссис одззакодь, кытöн вöрок коласöт, кытöн нiя жö ыббез кузя. А шондiыс сэк кежö лэбтiсис вель вылына ни, и кыным одзлань, лоис сё жаржык да жаржык. Бур кöть сiя ни, что эта деревня дорын некытшöм пон менö эз пантав. Эз тыдалö нiя и деревня вылас. А деревня саяс син вылам усис, что эстöн Юсьва юыс визывтö зэв матын сы бердöт. О-о, кыдз эта менö гажöтiс! Эд сэтшöм вöлi охота кöть öтпырись гывйыштны кöдзыт ванас чужöм пасьта дугдывтöг визывтан ньылöмсö да сiйö жö кöдзыт васö пöттöдз юны. Думайттöг ме кежи туй вывсис, иньдöтчи берег ладорö. Дорись керку бердсянь сылань жö нуöтiс отир кок увтын уна год сьöрна бытшöма тальсьöм подöна туёк. Сiя и лэдзчöтiс менö джуджыт да крут берег увтö, кытöн визывтiс Юсьва ю.

Эта гожумся жар кадö вöлi сiя эстöн нач непаськыт да непыдын, кыдз баитсьö — и курöг подöн вуджас, оз вадiсь. Но люзь пымалöмсянь да горш косьмöмсянь ме öнi и эталö ни вöлi радся-рад. Эд мый ыжда бы юокыс эз вöв, миссьыны да юны пöттöдз сыын ваыс меным сё ни бы тырмис.

Косьмöм тырппезöс нюлышавтöн, ме сибöтчи зэв берег дорöдз. А кöр дзар керыштi öтпырись лöня, дзик вöрöтчытöг визывтан юок вылö, сэтöн вöлиськö и вежöртi, что радуйтчи весь. Юокас ваыс визывтiс сэтшöм гудыр да небасöк, вежкодь-зелёнöй назём ва рöма, что не только юнытö, но и миссьынытö сiйöн гырк эз лэбты.

Гажтöм синнэзöн ме нёджжасьыштi берег дорас, джынысви ваас вöтьöм резиновöй тракторнöй колесоэз вылö, кöдна вылö вевдöрсяняс крепиттöг вöлiсö чапкöмöсь кынымкö лöзöтöм плахатор — деревенскöй инькаэзлöн гывьясян-сöдзöтчан места. «Юсьва тэ, Юсьва. Мыйлö дзир сэтшöм сöстöм да басöк нимсö новьян, кöр тэ нельки жар коста мыдзöм мортсö юктавны он вермы? Сiдз уж, тыдалö, лунтыр сьöрна горш косьманнас и ковсяс овны». Гажтöм думаэз коласын ме сэтшöм жö гажтöма гогинялыштi юрнам, мöдi ни вöлi бергöтчыны да оськöвтны бöр аслам туй кузя, но... Эта коста кысянькö бöрланьсянь пельшы бердöдз сибалiс усян валöн негорöн боргöм-дзольöтöм.

«Блазнитö я мый я ни горш косьманыс вылö?» — серöмпыр думайтыштi ме ас кежам. Но негорöн боргöмыс этöн каднас эз лöньсьы. Кытöнкö бöраммоз да веськытланьын сiя кылiс одззамоз. А кöр ме бергöтчи эта сöстöм шылань да нёджжöвтыштi джуджыта усян берег увтö, сэтöн вöлись и казялi сiйö чудо-дивосö, кöда йылiсь нем öнöдз эг на тöд да и пантасьнытö кöдакöт эг думайт.

Метр вылына му бердсянь, кöда вылын ме сулалi, крута буждöм берегись петiс ключ. Ванырыс вöлi неыджыт, сэтшöм жö, натьтö, дзир и лоас, кытшöмöн сiя овлö кухоннöй водопроводнöй крансянь, батi, нельки невна учöтжык. Сы увтö кинкö деревняын олiсь мужиккез коласiсь бытшöма кужöм вачкыны пуовöй желоб, да иньдöтöм ванырсö сы кузя. Метрся кузьжыка желоб поныс кольччöм вачкытöг, кöда сiдз и öшалiс. Муись петöм ваныр медперво визывтiс эта желоб кузя и дзир сы бöрсянь негорöн дзольöтiс-усис увлань. Шогмöм аскодьöм, пыр осьта кран, кöдасянь ваыс петiс дугдывтöг, лунöн и ойöн. Сы дынö и сибöтчынытö позис быд ладорсянь да быдкодь дозöн: стаканöн, кружкаöн, бидонöн, ведраöн. Но сiдз кыдз нем эта коласiсь менам сьöрам эз вöв, меным ковсис рудзöтны веськыта горшам.

Кöрыс йылiсь, вежöртана, и баитны нем, сiдз кыдз некытшöм ключын, кöдна петöны му пытшкись, умöль кöра ваыс оз овлы. Топ сiдз жö и эстöн. Эз вöв сiя и вывтi кöдзыт, кытшöмöн овлö мукöд ключас — ютöн пиннез поткöтö. Желоб кузя визывтiкö эстöн сiя, тыдалö, мымдакö ештiс шонавны. Колана уджыс, кöда менö татчö вайöтiс, вöлi эшö кертöм. Но ключкöт видзчисьтöм пантасьöмыс сэтчöдз гажöтiс, что ме сэтöн жö лöсьöтчи и шоччисьыштны. Пöттöдз юöм бöрсянь ни ме чöвтчи-пöрччаси. Пымалöмсянь люзь ва паськöм-кöмкöтöс тöвзьöтöм могись павдöтi шондi югöррез увтö. Öзтöм сигаретаöн ачым пукси берег увтiсь вуджöрö, кынымкö оськöв ылына желоб дынсянь, орöттöг пондi видзöтны сы сьöрын, кыдз желоб бердсянь мынöм ваныр кыйöм плетьöнмоз гардсис-каттисис усьтöнняс, кытöн серебро, а кытöн шуч тыдалан хрусталь рöмöн орсiс син одзын, шондi югöррес увтын.

Чорыт му бердö сибалöмсянь ванырыс пазалiс да янсалiс унася-уна гырись-гырисьжык да поснит-поснитжык воттез вылö, то вылынжыка, то лажмытжыка лэбтiсьлiс му бердсис бöр, негорöн резсис быд ладорö. Матöжык усян ваныр бердö киссисö бöр гырисьжык ва воттес. Поснитжыккес, кöдна лэбтiсисö вылынжыка, вежöртана, ылöжык и лэбзисö. Быдöсся этнася вöлiсö эшö медпоснитöсь, кыдз бус, кöднö простöй синöн и казявнытö вöлi сьöкыт. Но сэтшöммес тожö вöлiсö и вöлiсö медуна. Сэтчö жö медпоснитöсь да медкокнитöсь, нiя вель дыр вермисö öшавны руас, усьнытö бöр му вылас эз тэрмасьö. А шондi югöррез увтын этна унася-уна да поснится-поснит бус кодь вотёккес аркмöтiсö неыджыт таз пасьта енöшка. Сэтшöм жö быд рöма, кытшöм öшавлö енöжын зэр бöрсянь, дзир унаöн-унаöн сысся учöтжык, — му бердсяняс пидзöс сувда, — öшалiс сiя эстöн, ванырлöн усянiн весьтын. Сказка да и дöс сэтöн. Но и этаын эшö чудо-ключлöн дивоыс вöлöм не быдсöн.

Öтiк местаын сiдз пукавтöн да видзöттöн одзлань меным усис казявны эшö öтiк öддьöн интереснöй тор. Кытшöмкö кадö ванырыс, кöда усис матö желоб увтас, дзик вынсялiс, ёнмис, топ сылö кысянькö содтiсö вын, öдззöтчис, пондiс усьны четверть кык ылына одззася ылöжык. Эта коста сылöн нельки плетьöнмоз каттисьöмыс вежсис.

Ме понда эта явленнёыс вöлi сэтшöм вöвлытöм да видзчисьтöм, что кажитчис кытшöмкö волшебствоöн, веритнытö кöдалö некыдз эз туй. Но сiдз кыдз этö ме эг кыв йöз баснисянь, а адззи ас синнэзöн, не веритны нылö некыдз эг вермы.

Ме син одзын ключлöн ванырыс и былись вынсялiс да пондiс усьны желобсяняс одззася ылöжык. Но недыр мыйись, сэтöн жö син одзын, сiя мыйсянькö вынтöмсялыштiс бöр, лоис тöдчöмöн учöтжыкöн да бертiс бöр одзза местаö.

Быдöс лоöмыслö ме и öнi эшö бытшöма эг верит. Сё думайтсис, что син одзын не настоящöй чудо, а кытшöмкö блажь. Этасянь и янсöтчыны синнэзнам ванырыс бердiсь сё эшö эг вермы, видзчиси, мый лоас одзлань.

А одзлань лоис быдöс сiя жö, мый усис казявны эта вотöдз. Недырик кежö чиныштöм да вынтöмсялыштöмкодь ваныр чожа мый вились содыштiс, содтыштiс вын да уськöтчис ылöжык. Позис думайтны, что кытöнкö му пытшкас, кысянь петiс ключ, пукалiс кинкö ловья да то лэбтышалiс, то лэдзышалiс ванырыс одзын сувтöтöм пöдан, осьтлiс öддьöнжык нето пöднавлiс бöр кран.

Пондыны кö думайтны эта вылын буржыка, дак несьöкыт вежöртны, что эта и былись вöлi сiдз. Дзир некин ловьяыс, вежöртана, сэтчин эз пукав. Этö уджсö керис ачыс природа. Логика сьöртi ас ылöсöн этö ме вежöрта. А кыдз да мыйсянь вермас лоны сэтшöм явленнёыс, сымдасö вермасö висьтавны дзир учёнöй отир.

Аслам оланын ключчесö ме пантавлi уна ни. Эмöсь нiя пыд вöррезын, лажмыт местаэзын, кырас пыдöссэзын. Эмöсь нiя и ыббез да керöссэз вылын. Унажыкын ны коласiсь, ежели не быд ключын, гожумбыт ваыс сэтшöм кöдзыт, что ютöн пиннез поткöтö. Но сiя жö оз кынмы тöвбыт сьöрна, нельки медгырись мороззэз коста.

Быдöс эта сiдз. Но мед му пытшкись петан ключ то чинтiс, то содтiс син одзын ваныр, кыдз этö керис сiя — Мутшак деревня увтын, Юсьва ю берег дорас, сэтшöмсö ас оланын пантавлыны меным эз усьлы.

Сэтöн жö ключ дорас пукавтöн, меным эшö охота лоис тöдны и сiйö, мый дырна кежö сiдз чинö да содö бöр ваныр. Часыэс ки бердам вöлiсö. И мед тöдны коланасö, уна кад торкны эз ковсьы. Кыдз только ванырыс вынсялiс да чепöссис одзлань, ме пондi лыддьыны. Секунднöй стрелкаыс керис öтiк кытш. Сэсся сiя котöртiс эшö джын кытш мымда и вынтöмсялöм ваныр бертiс бöр одзза местаö. Но чулалiс эта бöрсянь нёльдас вит секунда гöгöр кад, и сiя вились вынсялiс да чепöссис одзлань.

И кынымись бы ме эта бöрсянь эг видзöт кад вылö, ванырлöн кыдз вынтöмжык, сiдз и вынажык визывтöмыс пыр вöвлi öтдырнаöн. Ог тöд, кыдз буржыка позьö шуны этö явленнёсö — ритмöн ли, периодöн ли, циклöн или амплитудаöн, но сэтшöмыс вöлi и вöлi быд коста öткузяöн.

Янсöтчыны чудо-ключкöт охота эз вöв. Ме готов вöлi видзöтны сы орсöм сьöрын сутки сьöрна. Но одзланьын менö видзчисис кертöм удж, и ковсис янсöтчыны. Кöмасьöм-пасьтасьöм тöвзьöтöм паськöмö ме эшö öтпырись пöттöдз юи, гажöн да кокнита иньдöтчи бöр вывлань. А гажыс менам öнi сысянь и вöлi, что пантаси да тöдсаси природаись эшö öтiк чудокöт и этасянь кöть невночка лои одззася богатжык.