Добавил:
Upload Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:
Фадеев Т.П.doc
Скачиваний:
78
Добавлен:
02.05.2015
Размер:
6.88 Mб
Скачать

Природалöн явленнёэз лолалан шор

Миян шорыс визывтö тшöтш деревня бердöт. Сiйöн сiйö и шуöмась кöркö отирыс Матiсьшорöн. Петыштан сiдз деревнясис дорись керкуэс сайöдз, кыдз сiя сэтöн жö, керöс увтас, и усьö син вылö. Кокнита позьö казявны нельки местасö, кысянь сiя пондöтчö.

Деревнясянь шор мöдöрас кыссьö туй. Керöс увтас, даскыным оськöв ылына эта туй бердсянь, сулалö паськыт ула пöрись бадь. А сы увтын, кысянькö му пытшксяняс, бурликтö-петö ключ. Эта ключсянь шорыс и пондöтчö. Эстöн жö сiя аркмöтö неыджыт прудок, а сэсся вуджö пос увтöт туй мöдöрас. Одзлань шор котöртö паськыт да волькыт видз вылöт. Гожумнас сiя то öтiклаын, то мöдiклаын чуклясьтöн югьялыштлö шондi югöррез увтын. И дзир кытöнкö ылын-ылын вöр бердын вöлиськö öшö син одзись. Мийö — деревенскöй челядь — радейтiм ассиным шорсö учöтсянь. А радейтнытö, висьтала ме тiянлö, сiйö и былись вöлi мый понда. Чулалас, вöвлi, кöдзыт да кузь тöв. Сибöтчас вына тулыс. Пондöтчас сывны ыббез вылiсь лым. И сэк миян шорыс топ саймас. Сiя жагвыв пондö ыждыны. Лунiсь лун шор лоö сё пыдынжык, сё паськытжык. Вот и пöрись бадьыс пидзöсви ни сулалö ваын. Ыждöм шорсянь öнi сiя дзик öшöм, полöмöн öвтышалö сы весьтын аслас нюдзмöм уввезöн, бытьтö мöдö нетшкöвтчыны аслас вужжез бердiсь да лэбзьыны мöдiк местаö.

Кытшöмкö лунö шорын ваыс лэбтiсяс тöвся туйкöт öтсувдöн. Сэк сiя пондас бергавны прудок пасьта, кошшыны аслыс петанiн. А сэсся он и казяв, кöд коста шор кырöтас шольöм лыма туйсö, уськöтчас мöдöрас. Эстöн öнi сiйö он ни видз.

Сэтшöм кадö и миянöс гортын оз пукöт. Быдыслö охота лоны öтлаын тулыскöт. А тулысыс миян — шор. Тшыгöсь я пöтöсь, эта йылiсь оз ни думайтсьы. Люзьва кöмкöт-паськöмаöсь, но тулысыс кодь жö гажаöсь, мийö асывсянь рытöдз шор дорын. Уджыс öнi эстöн тырмö быдлö. Кинкö миян коласiсь прудйисьö, кинкö сыкöт ордчöн кырöтчö. А кинкö ваяс гортсис öшöпекись да сартассэзiсь керöм баба, сувтöтö сiйö кырöтöм öр весьтö.

Вот ваыс зумыта татшкыштiс бабаыс паличчезö. Баба пондiс перыта сярзьыны-бергавны. Сы бергалöм коста паличчез бердсянь унася-уна поснитик ва вотёккез резсьöны вывлань. Руöттяс лэбзьытöн нiя бисерöн öзйышалöны шондi югöррез увтын. Эталö ми быдöнным радöсь. Радувья уна голоса «ура» поткöтö русö. А сылöн гора говк кöвьясьö шор весьтын.

И гожумся кадö эта шор дорын миян вöвлi медгажа орсан места. Эстöн ми чулöтлiм ассиным унажык лунся кад. И нач не сысянь, что эта шор дынöдз вöлi матынжык, нежели мöдiк шоррез дынöдз да мöдiк гажа местаэзöдз. Чожажыксö сiйöн, что шорыс эта вöлi аскодьöм и некытшöм мöдiк вылö немöн эз вачкись. Кöть кытшöм жар погоддяö сыын ваыс некöр эз чин, быдкоста видзсис öтсувдöн. А эшö сiя вöвлi эстöн сэтшöм сöстöм да шучкöп тыдалана, что сы пыр позис адззыны пыдöссис быд песок тусёксö.

Вуджас, вöвлi, деревня ладорсянь шор мöдöрас ыджытся-ыджыт мöс табун. Вежöртана, что мöссэз коккезнаныс быдöс шор пыдöссö соровтасö. Но ештасö вöлись нiя петны шор мöдöрас, а шорас ваыс, видзöтан кö, вились одззакодь сöдз, кыдз бытьтö сiйö некин да некöр эз и гудырт. Подалöн следдэс кольччöны дзир берег дорись ва песок вылын. Шор пыдöсас нiйö перыта нöбöтö да тыртö песокöн.

Ключись петан ваыс не только сöстöм. Сiя эшö и кöдзыт, сэтшöм кöдзыт, что ютöн зубытöдз поткöтö пиннез. Эта увья жар погоддяö шор бердас быдкоста ыркыт.

Но быдöсся этася медöддьöн гажöтiс миянöс берег дорись гырись, кыдз сов, да чочком, кыдз лым, песок. Эта песок вылын позис керны быдöс, мый колiс челядься кадсö чулöтöм понда.

Пасьтöг мийö лунтыр быглясим эта песок вылын, дзирыт шондi югöррез увтын — рöмсьöтчим. Орсöм могись сiя жö песокын вартiм горрез, керим пруддэз, сувтöтлiм мельницаэз, строитлiм башняэз. Быдöс керöм-строитöмсö сэтöн жö унаись жугдывлiм-разьлiм бöр, мед сiйö жö да сэтöн жö кутчыны керны и мöдпöв, и куимöтпöв.

Нельки медодзза школаыс миян вöлi сэтöн жö, берег дорас. Эстöн пöрисьжык челядь отсöтöн ми первуись тöдсасим букваэзкöт да цифраэзкöт, велöтчим нiйö гижны, а ны сорöн лыддьöтны да лыддисьны. Эта коста миянлö гижöтыс местö вöвлi сiя жö волькöтöм песок, а карандашыс туйö — векнитик шатёк.

Берег дорись песок вылын велöтчим ми и рисуйтны. Быдöс орсöм коласiсь эта, натьтö, вöлi медгажаöн. Тракторрез да автомашинаэз, самолёттэз да корабллез йылiсь некытшöм вежöр сiя кадö миян эшö и эз вöвлы. Но и этатöг рисуйтны адззисис мый. Рисуйтiм — кин мый кужис да вермис, кинлö мый пырис юрас, мый вöлi тöдвылын да тöдсаöн. Кинкö рисуйтiс уна öшына деревенскöй керкуэз, кöдна трубаэзiсь вексö, тöв и гожум, петiс тшын, кинкö — зверрезöс, кайезöс да чериэзöс. И часто ас бöрсянь эта шор дорись песок вылын ми кольлiм быдса картиннöй галерея.

Чулавлiс гожум. Сы местö сибöтчывлiс кымöра да гажтöм ар. Кымöра погоддя коста шоча мыччасьлiс шондi, а аслас лажмыта бергалöм шогья сiя и шонтiс небура. Лунiсь лунö пондывлiс зэрасьны. Асыввес кежö часто усьлiс пуж. Кельдöтлiс да водлiс му вылö матi шор гöгöр ытшкытöм турун. Лöньсьывлiс шор весьтын, бадьяинын кайезлöн сьылöм. Дугдывлiс кывны сы весьтын малянкаэзлöн дзингöм. Шор дорись чочком песок вылö эз чукöртчывлö лöзчача рöма поснитик бабыввез. Но ачыс сöдз шорыс кольччывлiс сё сэтшöмöн жö да сё одззамоз кыскис миянöс ас дынас. Нельки арлöн сибöтчöмыс падтыны этаись эз вермы. И петавлiс кö кытшöм лунö шонытжык да кöсжык погоддя, ми одззамоз, кыдзкö казявтöг, чукöртчывлiм асланым шор дорö.

Вежöртана, что быглясьны да орсны, кыдз гожумнас, берег дорись песок вылын эз ни позь. Öнi сiя вöвлi ва да кöдзыт. Эта местö ми, кыдз пышкай чукöр, пыравлiм пöрись бадь кусттэз коласö, то ли чылiм ны кузя вывлань, то ли видзöтiм, кыдз кадiсь кадö мынлiсö сы уввез бердiсь вежöтöм листтэз, кыдз нiя бергалiсö руас, сöстöм да шучтыдалана ключ весьтын, а сэсся шытöг да топ полöмöнмоз лэдзчисьлiсö öтамöд бöрсянь ва вылас. Сы коста жö кинкö миян коласiсь, кинлö медодз сибавлiс пельшы бердöдз эшö ылiсянь да чуть кылана горöтлöм, шувлiс: «Кывзö жö, челяда!» Быдöнным лöньсьывлiм. А чожа мый быдöнным жö и кывлiм, кыдз кысянькö вылiсянь сибавлiс миян дынöдз мыдз да гажтöмвевья: «Курлы, курлы, курлы».

«Мый эта сэтшöмыс?» — дивуйтчöмöн юавлiс кинкö миян коласiсь. А кинкö мöдiк, тöдiсьжык, юöртлiс: «Туриэз шоныт странаö лэбзьöны».

Норасьöм вылö вачкисьлан, гажтöм да мыдз шыасьлöмыс йиджлiс и миян челядь сьöлöммезö и видзсис сэтчин, кытчöдз сiя кывлiс вылiсянь миян дынöдз. Но тшыгöсь ли пöтöсь, кöмтöмöсь ли кöмкöтаöсь, ми вöлiм асланым гортын. И кытшöм бы сiя миян понда эз вöв кöдзыт нето шоныт, бур нето умöль, сiя кадö некытшöм мöдiкö ми этася эг тöдö, некытшöм мöдiк эз ков, и мунны кытчöкö мöдiк странаэзö некин миян коласiсь эз думайт. Сiдзкö, и асланым шоркöт миянöс некин да нем эз янсöт. Сiя вöлi и кольччис миянкöт сiдз жö, кыдз и ми сыкöт. Этасянь и некытшöм янсöтчöм шог асьнымöс миянöс эз кут. Сiйöн, колiс дзир лöньсьыны, а веськытжыка висьтассяс, дугдыны кывны миян дынöдз туриэзлöн гажтöмвевья шыэз, кыдз ми сэтöн жö и вунöтчывлiм ны йылiсь.

Чылöм-орсöм коласын шоччисьöм могись бадь уввез бердö нырыштсьöмöн, ми радейтлiм вель дырöн видзöтны сы вылö, кыдз уна местаэзöт писькöтлöм муись бульчиктö-петö ва да лэбтö öтлаын ас вылас то гырисьвевья, топ пильнöй чаг, подморина му, то сэтшöм жö гырись, кыдз идовöй шыдöс, песок.

Но лэбтöм подморина мусö да песоксö ваыс сьöрас эз нöбöт. Эшö вевдöрас лэбтiсьтöдз нiя сэтöн жö паськалiсö öтмöдöрö да пуксисö öтамöд сьöрын бöр, а ны местö вились да вились лэбтiсисö мöдiккез. Этасянь и мыччассис сiдз, бытьтö ключыс дугдывтöг пуис-бергöтiс. Не эта явленнёсянь я и зорамис миян басниын сэтшöм устойчивöй выраженнё «ключöн бергöтö», кöр басниыс мунö горби одзын ли кытöн ли, мыйкö бытшöма пуöм йылiсь.

Чулавлiс и ар, кöда вежсьывлiс кузься-кузь, мыла бырöтан, кöдзыт да тшыг тöв вылö. Лун бöрын лун, неделя бöрын неделя усис лым. Шонытжык погоддя коста сiя буждiс, кыдз баитсьö, нямöт гырися, уль да небыт. Но кöдздöтлiс кö — чорзьывлiс и лым. Поснит да кöдзыт, сэк сiя мыччасьлiс желляöн, нельки бытшкасянаöн. Лым-саван сайöвтлiс син одзись быдöс: ыбсö и вöрсö, видзсö и кырассэсö. Кыза да вель дыр кежö вевттьывлiс сiя öтлаын муыскöт и йыöн кутöм гырись да поснит юэз, дзик мöдiс пöдтыны ас увтас век кежö. А то эшö лэбтiсьлiс пурга-падера. Лун кык-куим, а то и вöвлi, быдса неделя сьöрна визжитö-уннялö тöв, кöд коста öтöрас, кыдз баитсьö, кöть эн и мыччись — не син, не бан — нем оз тыдав. Пурга-падера нуöтiс одзлань сiйö, мый эз ешты да эз вермы керны ачыс лым. Усьöм лымсö тöв быдса кымöррезöн лэбтывлiс бöр руас, каттис да нуöтiс местаись местаö: öтвыв волькöтiс канаваэз да кырассэз, кундiс-каттис гырись и поснит вöр, тыртiс подöна и вöлöна туйез, морт сувдöн вайöтлiс да пуксьöтлiс лымсö столаэзö деревенскöй улицаэз пасьта йöррез да стыннэз пöлöн. И дзир миян шоркöт пурга-падера кернытö нем эз вермы. «Кытчö ни, думайтан, сылö, сэтшöм учöтик шорокыслö, сы ыжда да сэтшöм вына тöлыскöт вермасьнытö. Сiдз уж и тöд — тыртас». А лэдзчы шор дорас да видзöт — сылö кöть бы мый, осьта. Лымыс, кöдö падера нöбöтö да буждöтö ключовина весьтас, чапкö-сюйö ваас, сэтöн жö сылö бöр, кыдз би вылын.

А то вöвлi тöвшöрнас сэтчöдз кöдздöтас, что нельки пуэс ловья вывтi потласьöны, поснит кайыс борд вылас кынмö. Ачыс лымыс кöдзытсяняс кок увтын, кыдз пурт увтын порсьпиян, виксö. Кытöн ни сэтшöм учöт шорокыслö сэтшöм морозыскöт паныт вермасьны? Сiдз и тöд — пыдöсöдз жвангас-кынтас. Но дзар керышт сы ладорö деревня вывсянь, кыдз сэтöн жö казялан, что ключовина бердсянь, бытьтö шоныт ва бердсянь, кайö пар. Сiдзкö, ловья миян учöтик шорок, ловья и лолалö. Абу вермöм кынтны сiйö морозыс, мый ыжда бы сiя эз вöв.

Керöс вывсянь шор ладорö годiсь годö ми челядькöт видзим чой , ысласим сы кузя лотоккез вылын, кöдна вöлiсö деревня вылiсь чуть я не быдöс челядёклöн. Вежöртана, что быдыслö миян коласiсь охота вöлi ыскöвтны медылö. Эта понда колiс видзны медшупыт лоток. А сэтшöмöн сiя вермис лоны лякöмыс бöрсянь унаись да бытшöма ваöн киськалöм бöрсянь. Но колана мымда васö киськасьнытö миянлö гортсянь эз сетлö. И эстöн миянлö отсалiс бöра жö асланым шор. Колiс дзир адззыны кытшöмкö кöть неыджыт гумласян дозок: письтöм кöш, кружка, чуман нето чумпель, и сiйöн ми иньдöтчывлiм шор дорö. Сэтчин сувтöтлiм лотоккезнымöс бадь кусттэз коласö и киськавлiм нiйö, кинлö да мымда колiс. Эта ва понда миянöс некин эз вид.

Вежöртана, кыдз ыскöвтiсö эта бöрсянь миян лотоккез. Öдззöтöмöсь деревня бердсянь шор ладорö, сувтöтнытö чой шöрас бöр некыдз да немöн нiйö эз ни позь. Сiдз, гугйöтлöмöн, нiя лэбзисö пос кузя вель ылö шор мöдöрöдз, а сэтчин кокнита кайлiсö керöс паныт мöдöр берегöдз. Но, вöвлi, мынлiс кö казявтöг кинкö увтiсь увланьö öдззöтöм «вöв» да эз кö падмыв шор мöдöрись йöр бердö, а кыдз щука, инмывлiс петавны потшшез коласöт йöр мöдöрöдз, сэтчин сiя ас кежас ни, кыдз гленитчис, öтмöдöрö чепсасьöмöн да чуклясьöмöн, визьнитлiс-лэдзчывлiс видз шöрöдз. А вöтны да кутны, сувтöтны нето панöвтны сэтшöм шупыта да перыта ыскöвтан лоток думайтны вöлi нем, и сымдаыс юрö нельки некинлö эз пырав. Кольччывлiс öтiк, пидзöс сувда, а кöр и джуджытжык лымöт пазитны сы сьöрö бöрсяняс, мед петкöтны бöр, кöда вылö часто чулавлiс миян кодьыслöн час мымда кад.

Ключ бердсянь пос мöдöрас, кытöн шор аркмöтiс непаськыт береггез да пырис ны коласö, эшö пос увтсяняс вöвлi вöтьöм да крепитöм паськыт колода нето пыж вылö вачкисян пипуовöй öр, кöда пыр тöв и гожум шор и котöртiс увлань. Векнитик да дзескыт местаöт перыта визывтöмсянь, эстöн, кыдз и ключовина весьтас да пос увтас, сiя часто тожö эз кынмывлы. Но эта недвижимöй имуществоыс, кöда вöвлi миян понда аскодьöм ванна местö, вöлi не миян ни, а деревенскöй инькаэзлöн. Эстöн нiя песлалiсö да сöдзöтiсö дöраовöй гырись паськöм да нiйö жö кыйöм дöраэз. Öрас кöтöтöмсö инька-нывкаэз лэбтавлiсö поперег пуктöм паськыт плаха вылö, матегавлiсö, а сэсся вель дыр кутчывлiсö вартлыны важ додь полозiсь керöм чукыля нöшöн. Шор дорын этадз вартлiсьöмыс пуктiс-кылiс омöн деревня пасьта. И кылiс кö эта тöвнас, сiдзкö и сэк миян шор вöвлi ловья да, кыдз вермис, отсасис матын сы бердын олiсь отирлö. Сэтшöм сiя миян и вöлi.

Быдöс сiя, мый йылiсь висьтасьöм эта неыджыт рассказын, вöлi важын ни. Этасянь чулалiсö не öтiк дас год. Вежöртана, что этöн каднас и ваыс ключсис ештiс котöртны вель уна ни. И мийö, кöдна öтдруг быдмим эта шор дорын сьöкыт война да войнабöрся годдэзö, важын ни рознитчим öтмöдöрö, кинлö кытчö туй. Но челядь кадö быдöс вöлöмыс, быд тöдчана и не öддьöн тöдчана торöн, öнöдз эшö видзсьö тöдвылын сэтшöм ятнöя, кыдз бытьтö эта вöлi тöн. Мыля сiдз? Сiйöн, натьтö, что быдöс эта вöлi мекöт не кытöнкö мöдiклаын, а сiя, и дзир öтiк да нач неыджыт мутор вылын, кöда менö чужтiс да сувтöтiс коккез вылö, кыдз мортöс, и кöдö отир басниын примитам шуны мам муöн. Да, деревня бердсянь лолалан шорыс и былись вöлi матын. Но кытöн бы да мый ылына ме эта шор дорсянь сёрöнжык эг ов, ме понда сiя век сьöрна кольччö сэтшöм жö матынöн, кыдз и сэк, аслам, ась унажыксö и курыт кöра, челядься кадö.