Добавил:
Upload Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:
Фадеев Т.П.doc
Скачиваний:
78
Добавлен:
02.05.2015
Размер:
6.88 Mб
Скачать

Глава VI

Лунiсь лун сё сёрöнжык да сёрöнжык мыччисьлiс Порсева весьтын шондi. Унаöн лажмытжыка, ежели гожум шöрнас, кытшлалiс сiя рудвевья, дзик бусöсьмöм гожумбытнас кымöр, а рытъявыв, топ атшавтöдз мыдз тэрмасис сайöвтчыны вель дыр кежö отир син шогья.

Тöдчöмöн джендамисö луннэз. Ылын не гожумсяöсь, пемытöсь, ыркытöсь да кузьöсь лоисö ойез. Частожык пондiс зэрасьны. А ны коласын сэтшöм жö часто, ась эшö и не öддьöн вынöн, но кылöмöн ни, пöльтiс ойтöв. Асыввес кежö, вöвлi кö мича погоддя, усьлiс пуж. Сiя не сiдз тöдчис гöрöм му нето вундöмпод вылын, но отава, йöррез да керку юррез асыв кежö вöвлiсö дзик белитöмöсь.

Вежсисö не только кад да погоддя. Вежсис гöгöр му, мый пасьтаöн сiя усис син вылö. Кöзъя вöррез, югмыштöмöсь тулыснас вились петöм лыссянь, пемдiсö бöр. Кольть сьöлöмöс рöмöн сотчисö эшö неважын югыт-зелёнöй кыдзовöй рассэз. Вир мичöн öгралiсö «ловья» листа пипуаиннэз, гажöтiсö синбур гожумся паськöмкöт вель дыр кежö янсöтчöм одзын. Ыббез пасьта, кытöн тулыссянь кöвьясисö изумруд рöма шоныт да небыт петассэз, öнi руд видзис быгалöм вундöмпод нето свиттялыштлiс гöрöн бергöтöм зябь, а неважынся пемыт-руд паррез вевттисисö öмидз лист рöма öзим петассэзöн.

Ыркалöм руас гожумся сук, нельки пöдтан кодь ма кöрыс вежсис воöм нянь да чераньвез дукöн, бöрьясö кöдна коласiсь ньылат и паныт ольсалiс тöв. Шоча усьлiсö син вылö ловья цветтэз — рöма бабыввез, кöднö гожумнас позис казявны быд оськöв вылын. Лöньсис кайезлöн сьылöм. Дзир кытшöмкö кöз йыв вылын пукавтöн, зэр одзын сибдöм голосöн, дзик виньдöм, паськавлiс öткаса ракалöн «крлгы».

Гажтöмсялiсö карчйöррез, кöдна пасьта гожумбыт сьöрна ырöпöн лэбтiсис карч. Кушамöм лекаэз вылын, грудаэзöн кольччис тöвзьыны кельдöтöм картовка кор. Рытъяв кадö öтмöдöрсянь кылiс зумыта «бот-бот-бот» горалöм. Отир кисьтiс тöвся гуэзö картов.

Сибöтчис гажтöм ар. И дзир Таисья понда сылöн сибöтчöмыс вöлi кыдз бытьтö нем туйö. Нывка öнöдз эшö олiс тулысöн. Этна луннэзö сiя босьтiс зонкасянь куимöт письмо. И эз кö веритсьы этаö одзжык, то не веритны öнi некыдз эз ни позь. Сiя жö письмокöт локтiс Бориссянь и фотокарточка. Лун кыным сьöрна ни нывка новйöтiс сiйö сьöрас, уджалан куртка карманын, кадiсь кадö гусьöн, мед некин эз казяв, кыскывлiс удж коласас, видзöтлiс гажтöмакодь шыннялан чужöм да вежöра синнэзö, кöдна, паныт сы вылö видзöттöн, дзик юалiсö: «Кыдз ни тэ сэтчин öтнат?»

«Да не öтнам ни ме öнi, Боренька. Весь тэ ме йылiсь сiдз думайтан. Сiя кадсянь, кöр öтлаын чулöтiм медодзза рыт, ме абу ни öтнам. Мый эм ме оланын меддонаыс, дак этö менам удж, тэ да тэкöт öтласа мечта. И быдöс эта öнi мекöт пыр. Ныкöт ме вода и чечча, чулöта ны йылiсь думаэзын ассим кад. И сiйöн, что быдöс эта югытыс да гажаыс мекöт öтлаын, тöдвылын да думаэзын, ог тöд ас уджын некытшöм мыдз, и некытшöм гажтöм менö оз кут».

Сiя лунö одз асывсянь люзьгис зэр. Арся зэр вотьыс и эз вöв гырись, дзир вынöн пöльтан ойтöв недолыта чажгис сiйö чужöмö, нöбöтiс синнэзö. Но Таисьялiсь гажа настроеннёсö нельки эта эз дзуг.

Подасö лэдзалöм бöрсянь нывка кутчисис одзланься удж бердö.

Бöрья кадö сылöн бырсис пизь, вайны кöдö вились, вачкисис, чожа эз кöсйö. Сэк пондiсö ни гарйыны колхознöй картов, а чунь пон кодь поснит дзолясö ваялiсö фермаö сы куканнезлö. Но яслиэзас лэбтавтöдз сiйö колiс эшö миськавны. Эта понда и вöлi сувтöтöм неважын конюховка дынын даскыным ведра тöрик чан.

Таисья куралiс чом бердiсь да кисьтлiс чанас джынысви картовка дзоля, кайöтлiс шор дорись (не öшымöс, не водопровод кукань карта дынас эз вöлö) гоз кыным мымда ва, вель дыр да бытшöма сорлалiс сiйö быд ладорсянь пелыс паськыта пуовöй зырöн, сэк вöлись сувтöтiс гоз ведрасö матöжык чан бердö, пуджöм соса киэзöн, содззезнас, пондiс кыскавны миськалöм картов. Мед пыртны сiдз миськалöмöн быд куканьлö кöть джын ведра мымда, соровтны-миськавны да кыскавны ковсис вит-квать чанся не етшажык. Сiйöн павжун гöгöр, кöр нывка кутчисис бöрья чан бердö, тыра ведраэсö кыскалöмсянь чуннес вöлiсö вугмöмöсь ни, киэс, мыччассис, вот-вот янсаласö пельпоннэс бердiсь, а кокпыдöссэс сотчисö дзик пизьöтан сир вылын. Но и картовкасö пыртлöм бöрсянь уджыс нывкалöн эшö эз чулав. Таисья сё эшö куралiс чан пыдöсö пуксьöм нять, кöр Поликарп дядь вайис да пöрöтiс картавыв шöрас быдса тележка мымда зöр-анькытш, кöдö тожö колiс лэбтавны.

Миськавны зöр-анькытшсö кыдз картовка дзолясö, и эз ковсьы. Но лэбтавны сiйö быд лун, тележка мымдасö, кокнитжыкыс тожö эз вöв. Комбайннас посньöтöмыс сiйöн и бур, что куканнес сiйö сёйисö бытшöма. Но не ношаöн, не вилаэзöн лэбтавтöнняс сы бердö кутчисьны эз позь — киссис. Эз лэбтассьы сiя и ведраэзöн: веснас тöрис етша. Этасянь нывка и кыскалiс зöр-анькытшсö гортiсь вайöм важ ваннаöн, кöть видзны киын сы пасьтасö да тырасö вöлi тожö сьöкыт.

Зэрнытö дугдыштлiс дзир луншöр гöгöр, кöр дöмасöн-дöмасöн мыччисьлiс мич. Паськалыштöм ни вöлi кымöррез рыт кежас лэдзчисисö бöр, и жагвыв пондöтчöм зэр сувтчыны ой кежас эз ни думайт.

Пöтöсь да люзь вамöм куканнез жагвыв пондiсö чукöртчыны завор одзö. А Таисьялöн туруныс вöлi эшö лэбтавтöм. Нывка тэрмасис, кыдз вермис. Эта кадö, кисой вылас простöй ведраöн сы дынö уджаланiнас, кыдзкö нач видзчисьтöг локтiс мамыс.

Унакодь ни чулалiс сэксянь кад, кöр председатель пондылiс вашöтны Таисьяöс удж вылiсь. Эта увья споритöм бöрсянь мама-ныла коласын топ мыйкö орис, янсöтiс нiйö вель ылö öтамöд дынсянь. Сэксянь быдыс ны коласiсь олiс ас кежас, керис ассис удж, и мöдiк дынöдз кыдз бытьтö и дело некытшöм эз вöв. Сьöкыт висьтавны, мый дырна бы кыссис сiдз одзлань. Но Таисья удж йылiсь отир коласын лэбтiсьöм басниэз и Дарья Семёновнаöс эз ордйö.

Нылыс одзын недолытсянь гортын сiя нем йылiсь и эз юась, а отир басниö öддьöнсö тожö эз верит. Сiйöн и думайтiс ас кежас вöвны медодз нылыс дынын фермаын да адззывны быдöс ас синöн.

Зэрыс шогья сайöвтчöм могись чышьян вевдöрöт везтöм клеёнкаöн, Дарья Семёновна сибöтчис да сувтiс оськöв кыным ылына Таисья дынсянь, видзöтöв-керис сы öткаса удж вылö, унажыксö ас йывсис казьмöтöм могись, негорöн юалiс:

— Мый нö ни тэ эстöн керан?

Таисья веськöтчыштiс тыртöм ванна весьтын, чышкыштiс халат подув бердö уль турунсянь вадöм киэсö, дженыта шыасис:

— Уджала тай... А тэ кытчö сiдз?.. Простöй ведранат...

— Уджалансянь жö ме. ...гортö локта, погоддяыс костiалiс да. Тэ дынö тай то öшö кежи, мый ни, мыся, эстöн керлан...

— Пыралам сэк конюховкаас, шоччисьышт. Мый эстöн карта шöрас... — Да огö ни. Ог ни тэнö уджсит сор... лэбталтöм öшö туруныт да. Мый ме конюковкасис эг адззыл? Ме куканнетö видзöтöм могись эд...

— Но ачыт тöдан, — нiя завор саяс сулалöны. — Таисья качыкнитiс юрнас подакокувт ладорö. — Видзöт мун, он дышöтчы дак.

Дарья Семёновна петiс бöр, иньдöтчис пöдана завор ладорö, кöда сайын, кадiсь кадö негорöн баксышавтöн, сулалiсö йöрттöм куканнез.

Шочыника сюйöм заворняэз коласöт нывкалöн мамыс жагвыв вуджис йöр сайöдз, вель дыр бергалiс чукöртчöм куканнез гöгöр, видзöтiс, малалiс öтiк, мöдiкöс ны коласiсь, дивуйтчис. Унаöс куканнес коласiсь, кöднö сiя ачыс вашöтлiс тулыссянь пар йöрö, öнi, тöдчöмöн быдмöм да ёнмöм кузя, нельки эз и тöд. «Не весь, тыдалö, баитöны.

Сёрöнжык, сiдз жö нетэрмасьöмöн, Дарья Семёновна бертiс бöр карта пытшкö, нёджжасьöв-керис нылыс удж сьöрын.

— О-ёй-ёй, Тайка, да о-ёй-ёй! Неладно эд тэ сымдасö-ö кера-ан! — öнi вöлись лэдзис кисой вывсис простöй ведрасö ордчöн аскöттяс да пондöтiс Дарья Семёновна. — Думайт жö, ноко, вот юрокнат, кысь тэ эта ыжда араваыслö öтнат сымда вердчансö лöсьöтан. Кокнит я сiйö кернытö-ö? Дöс и дöс эд тэ, дитя, эстöн асьтö орöтан. Дöс и дöс, том киння томöн здоровьётö пукта-а-ан. Мыйись мый ме моз жö калекасялан öнiсянь, да кинлö тэ сэтшöмыс колны понда-а-ан?

Нывка вежöртiс, что неколана басниыс бöра пондöтчö.

— Ог жö, батi. Ме эд нем вывтi сьöкытсö ог кыскав, — горöтчис Таисья, кöть картовка дзолясö лунiсь лун миськалöм-кыскалöмсянь да зöр-анькытшсö ваннанас лэбталöмсянь мыдзлiс вель ёна.

— А мый-ту о-он, мый-ту о-он! Уль туруныс да картовкаыс разь кокнитö-ö-öсь? Кокнит разь, лунiсь лун, öтнасытлö сымдасö дюттьöтнытö-ö? Сiйö эд дзир кин эз керлы, сiя оз тöд да оз верит.

— Сiдз, батi, да кытчö нö воштiсьнытö, кöр подасö вердны колö? — А одзлань, мед вежны ас йывсис баснисö: — Гленитчисö куканнес?

— Гленитчисö, дитя. Вочмöмöсь, батя, гожумбытнас. öддьöн басöкöсь тай лоöмöсь. Меным мыйкö оз и веритсьы, мед миян перманскöй куканнес öтiк гожумнас сы гырисяöдз быдмисö.

— Тэнат разь некöр сэтшöммес эз вöвлö, эта дырна фермаас олiн да?

— Ой, Тайка! Тайка! Эн ни бы эд то тэ менö грекас пырт, — кинас нылыслань öвтыштöмöн баитiс одзлань Дарья Семёновна. — Кысь нö нылö ме дырни вöлi сэтшöммезнас лонытö-ö, кы-ы-ысь? Ме эд некор тэ моз некытчö эг мун да эг лок. Некор да некинлiсь нем эг кор. Висьталi ни тай, эг я: кытöн висьталасö, сэтöн и видзи, мыйöн тшöктасö — сiйöн и вердi. Кысь нö нылö вöлi тэнат коддезнас лонытö. Некор ме дырни сэтшöм басöк подаыс эз вöл, эг и вöтасьлы.

Сибöтчис рыт. Жагвыв лöсьöтчис пемдыны. Завор сайын куканнезлöн баксöмыс пондiс кывны горöнжыка. А Таисьялöн уджыс вöлi сё эшö кончиттöм. Нывка кывзiс мамыслiсь баснисö, а öткоста, сiйö и керис, дугдывтöг жöдзис местаас.

— Но уджал. Мунны жö менам. Дöс талун тэнö уджсит манитi, — вöлиськö горöтчис Дарья Семёновна, мышкыртчöмöн судзöтiс кок увтсис простöй ведра, кышыштiс сiйö одззамоз кисой вылас, иньдöтчис гортлань. Аслас думаэз коласын Таисья видзöтiс мамыс сьöрö, видзчисис, кöр сiя сайöвтчас конюховка сайö. Но сайöвтчыны Дарья Семёновна эз ешты. Эта коста конюховка весьтас сылö паныт шедiс Галина.

«Этö эшö эз тырмы сэтшöм неештан кадас», — думнитiс Таисья, лэбтiс кок увтсис тыра ваннасö, кежыштiс осьта воротаэз весьтiсь.

— Здоровöн овлан, Дарья тётка, — кылiс сiя кадö воротаэс сайын подругаыслöн шыасьöм. — Отсасьны я мый я вовлiн?

Мый висьталiс паныт Дарья Семёновна, сымдасö Таисья эз ни кыв.

Сiя кадсянь, кöр Галина, повтöг да стыдитчытöг, юöртiс Таисьялö нывка юрöн Петюль Васькакöт олöм йылiсь, мöдсö эта юöрыс сэтчöдз повзьöтiс, что не видзöтны сы вылö, кыдз одззакодь вылö, не баитны сыкöт одззамоз Таисья эз ни вермы. Сылö жаль вöлi Галинасö, кыдз медматiсь подругаöс, кöда аслас кокнит мывкыд кузя сэтшöм одз öштiс нывка юр. Но сiдз кыдз асьсö Галинаöс эта немымда не эз полöт, не эз дзескöт, этöн сiя Таисьяöс полöтiс ачыс. Сы увья, мöдiс сiя или эз, но кыдзкö паныт аслас волялö видзсис ылынжык Галина дынсянь, берегитчис сыись, кыдз берегитчöны кытшöмкö сэрпöсь шогöтiсь. Зöр-анькытшöн бытшöма тöбалöм ваннасö Таисья, нарошно жагвыв, нöбöтiс морос одзас медсайись угöлöдз. «Мунас, батi, бöр, не петны паныт дак». Угöлас нывка лэбтiс ваннасö ясли потш вылö, боквывтiс, кисьтiс, а кöр простöн ни жагвыв иньдöтчис бöр, казялiс, что мунны бöр Галина абу и думайтöм. Дженытик да важ плащöн, новйöмовöй ни и этасянь тöдса резиновöй сапожкаэзöн, кöднаын ветлiс эшö школаö, сiя сулалiс карта шöрын, лэбтавтöм зöр-анькытш дынын, видзчисис.

— Здорово, Тайка. Уджалан?

Этна горöтчöм кыввезын кылiс мыйкö видзчисьтöм да вöвлытöм, кöда вачкисис, ась, шуам, и не горе, но кытшöмкö гажтöм вылö.

— Уджала тай. Мый меным этася?.. — шыасис Таисья ыш ловзисьöм сорöн, лэдзис ваннасö кок увтас, кутчисис вилаэз бердö. Эта вылын ни ны коласын басниыс падмыштiс. Кытчöдз Таисья тэчис ваннаö зöр-анькытш, мöдыс чöлöмöн видзчисис. А кöр сiя лöсьöтчис кутчисьны кыкнан ладорсянь вуггез бердö, Галина одзасьöмöн горöтчис:

— Кут мöдöрсяняс, ме отсышта.

— Нем вылö, Галка. Абу ни уна, лэбтассяс. Таисьялiсь панöвтöмсö Галина дзик эз и кыв. Шыасьтöг сiя кутчисис ванна вуг бердö, ордчöн оськöвтiсö яслиэз ладорö. Сiдз жö кыкöн лэбтiсö и мöдiк, и куимöт ванна. Боксянь видзöтiкö нем эз видз думайтны, бытьтö нывкаэз пыр этадз кыкöн и уджалöны. Аслас мог йылiсь, мый сiйö вайöтiс талун Таисья дынö фермаас, эта вотöдз Галина сiдз и эз казьмöт. Баитiсö öтi-мöдi то гожумыс чулалöм, то погоддяыс тшыксьöм йылiсь. И вöлись сэк, кöр уджыс вöлi керöм, куканнес йöртöмöсь, а аслыс Таисьялö кольччис мунны гортö, Галина шыасис:

— Ме эд баитöм могись, Тайка, тэ дынö...

— Баит, баитöм могись дак. Пыралам недырик кежö.

Конюховкаас Таисья пуксьыштiс пызанок сайö. Галина кольччис сулавны, мыйкö дырна видзöтöв-керис гажтöма учöтик öшынок пыр öтöрö, думайтiс. Некокнит, тыдалö, вöлi пондöтны колана баснисö.

— Висьтась, Галка, мый сэтшöмыс?

Öнi вöлись Галина бергöтчис паныт, гажтöма ловзисис.

— Тэ разь эшö нем öнöдз эн казяв? Тыра ме, Тайка, вот мый.

— Нывка юрнат, Галка?.. Да абу и стыд?..

— Мый жö тэ, Тайка, кывзы, кöдö оз ков?.. — югйöвтöм синваэз сорöн шыасис паныт Галина. — Ме разь думайтi?.. Тöдi разь, что сiдз петас? Ми жö ар кежас öтлаасьны мöдiм.

— А öнi мый?

— Öнi сiя кывзыны эта йылiсь оз думайт. Направленнё колхозсяняс сетöмась. Мöдö механикö велöтчыны мунны. — Öнi вöлись Галина оськöвтiс, пуксьыштiс лажмытик топчан дорыш вылö, увлань öшöтöм юрöн, кадiсь кадö тырппесö курччавтöн, пондiс думайтны. Чöлiс и Таисья. Дыр мыйись Галина гажтöма ловзисис, гогинялыштiс юрнас.

— Вемтöм, дак вемтöм жö и эм. Колiс я меным перво жö юр сэтчин яташитны? Мыля бы тэкöт öтлаын фермаас не кутчисьны? Но да кытчö тэныт? Шöрöт образованнёнас. Сöстöмжык да кокнитжык удж кошши. Пызан сайын охота лоис пукавны. Вот и адззи. Тьфу! Отир смех! — каитчис Галина. — Мый меным, Тайка, одзлань кернытö?

— Видзчисьны, мый эшö этася?

— Видзчисьны, шуан? Кытшöм кляп видзчисьнытö?

— Не век сьöрна жö сiя сэтчин велöтчыны пондас. Бертас жö кöркö гортö. Сэк батi, вöлись и öтлаасят.

— А кыдз нö ме сэк? — Галина видзöтöв-керис одзсяняс ас вылас. — Ме бы и видзчиси, а сiя? Сэктöдз эд сiя... Ме жö... Меным жö сэктöдз... Вежöртан-он, Тайка? Эд сэктöдз сiя шогмас ни шо-о-ог-ма-а-ас! — чужöмсö киэзнас вевттьöмöн, мымда горш чирöстiс Галина да кыдз учöтик дуритчись кага горöн öдззис вартны коккезнас джодж кузя. Галина вылö боксянь видзöтiкö позис нельки думайтны, что сылöн и былись öнi жö кинкö ештас шогмыны. Эта Таисьялiсь вывтырсö кöдздöтiс эшö одззася öддьöнжык. Нывка зэркыта горöтчис:

— Дугды жö, Галка! Кылас эд кинкö.

Галина жагвыв лöньсис бöр. Мыйкö дырна сыркьялыштöм бöрсянь, унажыксö ас понда, горöтчис:

— Кытчö вот öнi воштiсян? Петляö эд юр он сюйышт. А уджавнытö сiйö кадсö кытöн пондыны?

— Кытöн уджалан. Ачыт жö баитан — нем сьöкытыс сэтчин абу,

— Сiя сiдз. Но айö син одзын?.. Не-е, Тайка. — Галина зэркыта пыркнитiс юрнас. — Сэтчин ме сэсся öтiк лун кежö ог кольччы, эн и баит... Босьт менö куканнес дынö фермаас, а?

Кытшöм бы вöлi рад Таисья эталö сэк, кöбы кутчисисö уджавны öтдруг. Öнi жö нывка думайтöв-керис ас кежас.

— Думайтан-он, Галка, кытчö юртö сюйыштан? Тэ жö ачыт адззан, кытшöм эстöн уджыс. Неделя сьöрна ме öдва коккезöс кыскала.

— Да адзза ме сiйö. Вежöртi ни öнöдз — сiдз меным и колö. Эд кутчись ме перво жö тэ моз сэтшöм удж бердö, дак и оланас бы, батi, менам сымдаыс эз шогмы. А эстöн öтлаын кыкнаннымлö кокнитжык лоас.

Сыын Галина эз сорась. Видзны куканнесö одззамоз пар йöрын нем эз видз и öтiк мортлö. Но лöсьöтны сымдаыслö быд ой кежö вердчан öтiк мортлöн не вын, не кад эз тырмö. Вежöртана, что эта мымда уджын бергавны кык мортыслö вöлi бы унаöн кокнитжык.

— Ачыт тöдан, Галка. Падтыны ме тэнö и ог падты, и силком тожö ог кор. Баит ачыт зоотехникыскöт — мый висьталас.