- •Висьттэз ловья цветтэз (Гора му, 1963)
- •Медодзза пантасьöм (Иньва, 1964)
- •Семьялöн судьба
- •Асъя югытлö паныт
- •Сьыланкыв (Иньва, 1968)
- •Прошинаын тулыс (Пармаын асыв, 1974)
- •Почкаэз оссьöны (Почкаэз оссьöны, 1970)
- •Аканнез (Почкаэз оссьöны, 1970)
- •Тöдiсь (Иньва, 1976)
- •Сюромка гусялiсö
- •Олöм лун
- •Норма понда (1991)
- •Тупöссез
- •«Прикашайтчис»
- •Повессез гажа грива бур юöр
- •Пос дорын
- •Павжун коста
- •Шаньгаэз
- •Гажа грива
- •Вöрын асыв
- •Шоччисьтöн
- •Пиня жугалiс
- •Прошинаын тулыс (1987)
- •Адззисьлытöдз, марина!
- •Ыджыт ваэз коста
- •Романнэз туйвежжез (часть первöй)
- •Глава I
- •Глава II
- •Глава III
- •Глава IV
- •Глава V
- •Глава VI
- •Глава VII
- •Глава VIII
- •Глава IX
- •Ыбшар (Роман куим частьын)
- •Первöй часть
- •Глава I
- •Глава II
- •Глава III
- •Глава IV
- •Глава V
- •Глава VI
- •Глава VII
- •Глава VIII
- •Мöдiк часть
- •Глава I
- •Глава II
- •Глава III
- •Глава IV
- •Глава V
- •Глава VI
- •Глава VII
- •Глава VIII
- •Глава IX
- •Глава X
- •Глава XI
- •Глава XII
- •Глава XIII
- •Глава XIV
- •Глава XV
- •Глава XVI
- •Глава XVII
- •Куимöт часть
- •Глава I
- •Глава II
- •Глава III
- •Глава IV
- •Глава V
- •Глава VI
- •Глава VII
- •Глава VIII
- •Глава IX
- •Глава X
- •Глава XI
- •Орсöтаннэз горадзуль Сизим картинаа драма
- •Медодзза картина
- •Мöдiк картина
- •Куимöт картина
- •Нёльöт картина
- •Витöт картина
- •Кватьöт картина
- •Сизимöт картина
- •Орöмыс оз йитсьы
- •«Курорт»
- •Репетиция
- •Мöдiк картина
- •Рецепт, или колö вöрöтчыны
- •Первöй картина
- •Мöдiк картина
- •Куимöт картина
- •Перестройка жö
- •Миритчöм Öтiк акта трагедия
- •Кывбуррез мамöлö
- •* Ме тэнö эг пантавлы *
- •Ме любитöмсянь тэ он мун
- •* Кыдз бытьтö тэнат *
- •* Ась увгис тöв *
- •* Кытшöм жö тэныт *
- •* Некин оз тöд *
- •* Сибöтчас ар *
- •* Ме кывза *
- •Челядьлö вашиль
- •Кык кока, а оз оськав
- •Уджыс веськöтö
- •Руч да кöч
- •Бичирок
- •Быдыс ас местын
- •Бабывкöт тöвйöм
- •Вовалöн сьöдкай
- •Колана гаг
- •Вот и чож!
- •Лолалан шор
- •Ме оланiсь Гижисьлöн автобиографияись тор
- •Природалöн явленнёэз лолалан шор
- •Ловья лым
- •Öшалан вöр
- •Диво-ключ
- •Лым да цвет
- •Пелькытша кран
- •Гожум шöрнас
- •Енöж картинаэз
- •Столббез орсöны
- •Тулыслöн следдэз
- •Öмидзрöма говк
- •Шер бöрсянь
- •Пресмыкающöйез весöтчись
- •Лягушкалöн тöвйöм
- •Повтöм дзöдзыв
- •«Смертькöт» пантасьöм
- •Насекомöйез кöдзыв туйез
- •Кöдзыввез
- •Сэтöрлöн кöр
- •Гагпыжьян
- •Сюра бабыв
- •Вынсö не одзöстны
- •Кайез сьöдкай
- •Гоголь-шоголь
- •Чавканнэз
- •Чöсмасиссез
- •Кытшöм миян бадьöг
- •Менам ыбшар
- •Хищник-кай
- •Сöстöм чочком бока
- •Сера гора кай
- •Тöвся купайтчöм
- •Зверрез тшакьялiсь ур
- •Вöрмöссэз
- •Сiдзкö, ловья
- •Вельмöм кöч
- •Пöрись кань
- •Сьöдпель
- •Пияна ош
- •Ягöдалiсь мöссэз
- •Вареннё кöр
- •Тшаккез мыртшаккез
- •Ольтшаккез
- •Горттшак
- •Чöскыт тшак
- •Тшак-пушка
- •Кыдзтшак (битшак)
- •Туруннэз гöнагаг
- •Медчöскыт ягöд
- •Пуэз да кустарниккез кытiсь лоис ирга?
- •Виль ягöд
- •Гöрд льöмпу
- •Монгольскöй гöсь
- •Маньчжурскöй орех
- •Зöртусьпу
- •Лымьягöд
- •Туригум
- •Льöмпу да таг
- •Мыррез городын
- •Медбасöк клён
- •Статьяэз кык поступок йылiсь (Иньва, 1964)
- •«Шапка пожум» повесть йылiсь (Иньва, 1966)
- •Питю öньö да м. Лихачёв йылiсь (а. Зубов, м. Лихачёв. Бöрйöм произведеннёэз. Кудымкар, 1989) составительсянь
- •Андрей никифорович зубов (питю öньö)
- •Михаил павлович лихачёв
- •Öшмöссэз:
Сьыланкыв (Иньва, 1968)
Погоддя сулалiс кöс. Куртны позис асывсянь. Отир öшлiсö павжуннэзнысö пу уввез вылö и сэтöн жö рознитчисö видз пасьта.
Мужиккез, кыкöн быдсöн бригада вылö, весь пукавны тожö эз пондö. Нiя вежисö сiсь сырсаэз, кералiсö да кыскалiсö зород места дынас матiсьжык расiсь пыкöттэз.
Эта кадö öтмöдöрын, öтiк бöрсянь мöдiк, пондiсö быдмыны юррез. Кынымкö нiя вöлiсö кыскöмöсь ни зород местаö.
— Но мый, Володя, пондöтчыны ли мый ли? — горöтчис Миколовчи Микола, чорыт, сивöй юрсиа ни, пöриськодь морт. Туисоксö, кöдаись сiя только öнi юис, сувтöтiс бöр сук кöз вуджöрас, чышкис ки долоньнас табак тшынсянь гöрдöтöм уссэсö да иньдöтчис зород местаас.
— А мый кадсö манитны? Пондöтчам,— шыасис сылö паныт ёртыс и сэтöн жö кутчисис дженытик вила бердö. — Сэсся талун миянкöт некин эд абу.
— А абу, тыдалö.
— Полöтö кодь тай мыйкö. Чайтчам кыкöн сымдасö лэбтыны?
— Кин сiйö тöдö, — шыасис паныт Володялö Миколовчи Микола. Эта вылын и лöньсис ны коласын басниыс.
Ставсö пондöтiсö повтöг, не учöтикö: сизим сажень кузьöн. Увтсяняс, кытчöдз судзисö, тэчисö киэзнаныс, а сэсся кутчисисö вилаэз бердö.
Видз пасьта öтмöдöрсянь кылiсö морт шыэз, кураннэзлöн гурскышалöм да ма дука кöс турунлöн кышöтöм. Инькаэз медперво лёдзалiсö турунсö, сэсся ношаэзöн ваялiсö сiйö да юралiсö.
Пондöтöм ставыс павжун кежö быдсöн лэбтiсис. Квать метр гöгöр вылынанас, паськытанас быдса сажень, сувтiс сiя видз шöрас.
Эта жö кадö инькаэз чукöртчисö павжнайтны. Нiя перыта чапкалiсö кураннэзнысö, а асьныс пуксисö неылö, весöтчикас натодиль кольöм лапья кöз увтö, кытöн уналö позис сайöвтчыны шондi югöррезсянь жар погоддяö и зэр шогья кымöра лунö.
Павжнайтiсö тэрмасьöмöн, кыдз эта овлö страда коста да эшö бур погоддяö. Сёйыштiсö и мыдзöмсяняс мукöдыс сэтöн жö сунасьны пондiсö.
— Но и тырмас тiянлö, инькаэз, пукавны. Сёйыштiт, а öнi удж бердö, — чунь кыза чигаркасö каттьытöн горöтчис Миколовчи Микола. Пукалöмсянь сiя бергöтчис пидзöссэс вылö да проворнöя сувтiс. Ён эшö да вына, ньылöмсянь вамöм чочком дöраовöй йöрнöса, Микола, банвыв кыйöм нинкöммезнас дзуртышалöмöн, иньдöтчис зород ладорö. Сы бöрсянь чеччис Володя, а сэтöн, öтiк бöрсянь мöдiк, вöрзьöтчисö и инькаэз. Нiя, мича сарафанаöсь, босьталiсö кураннэзнысö и вились рознитчисö видз пасьта, кыдз тулысся гырись да быдкодь рöма цветтэз.
Удж мунiс одзлань. Вились гурскышалiсö кураннэз, кышöтiс йы увтын кöс турун да негора шороккезöн киссис öтамöд коласын басни. Мужиккез эта коста пондöтiсö виль став — одззаысся не учöтжыкö.
— Но, этчö, Николай Николаевич, натьтö, быдöс ни тöрас.
— Туруныс таво эстöн сук да джуджыт вöлi. Вермас и не тöрны. Мужиккез думайтiсö чожа петны уджнаныс, но ны моз эз шогмы.
Топ нарошно, сибöтчис рыт, бытьтö мыдзöм шондiыс тэрмасис ляпкисьны вöр бердас. Мый сыкöт керан? Но и мортыслöн, колас кытöн, дак асныритöмыс тожö тырмö: кутчисяс кö сiя, то и лунсö нюжöтас, и керöс нем туйö бергöтас.
Вот и талун сiдз жö шогмис. Тырис павжун бöрсянь пондöтöм став, а туруныс и матö эз тöр. Сёр рытöн ни ковсис пондöтны эшö öтiк став. Эта коста куртанiнас бригадирыс ачыс локтiс и тожö кутчисис вилаэз бердö.
Кузьлунся уджсянь мыдзöмöсь, инькаэз рытланяс уджалiсö чöлöмöн. Лöнь вöлi и зород дынас. Только вилаэз чуртышалiсö сьöкыт ношаэз увтын да зонкаоккез-юрваялiссез кадiсь кадö горöтыштлiсö мыдзöм вöввез вылö.
Но вот инькаэз, öтiк бöрсянь мöдiк, пондiсö чукöртчыны зород гöгöрас. Нiя лэдзалiсö кисиныс сьöкытсялöм кураннэзнысö, а асьныс сэтöн жö лэдзчисьлiсö му вылас.
Куимöт ставыс тырис пемдандорас ни.
— Вот мякнитiм дак мякнитiм, — керöм уджыс вылö ылiсянькодь видзöтiкö горöтчис Володя и сэтöн жö ошшасьыштiс: — Инькаэз, видзöтö жö, любöйез, кытшöм эд зородыс талун миян лэбтiсис! Спасибо тiянлö, что лунтырнас сымда чайтчит куртны!
— Адззам! Адззам! — не öтiк öмись шыасисö паныт инькаэз. — А былись эд, видзöтö, ыджыт зородыс. Миян киэзöн бы дак и не лэбтыны сэтшöмсö. Ой-ой-ой да ой-ой-ой! Сё жö ни то мужиккескöт кокнитжыка овсьö.
Война бöрын эта вöлi медодзза страда, кöр öтi-мöдiлаын колхознöй уджас лоис отсöт мужик киэзсянь. Етшаöв эшö вöлi, но и сiя неыджытыс, кöда керсис ны киэзöн, öддьöн гажöтiс война коста мыдзöм инькаэсö.
Чышьянокöн чужöм вывсис ньылöмсö чышкикö, Володя сибöтчис инькаэс дынö.
— Но мый, ягöдтуссез, чеччö, мунам жагöник гортö. Бытшöма тi талун уджалiт и öддьöн мыдзит, натьтö.
— Мунны ли мый ли...
— Кыдз бöра ашын и чеччы...
— Ой-ой-ой, коскö öтiк абу-у... — инькаэз ойзöмöн жагвыв пондiсö лэбтiсьны, а не вöрзьöтны кö, дак мыдзöмувья сэтöн бы, натьтö, и онмöссисö. Нiя дзодзоггез моз лёдзасисö öтiк лёдзö и оттöмик туёк кузя, чöлöмöн, иньдöтчисö гортлань.
Семён Фёдорович дыр видзöтiс бöрсяняныс. Сiя бригадир, но ковсяс кö кытöн сылöн отсöт, оз лыддись. Вот и талун. Локтiс куртанiнас, адззö, что дзескыт. Кыдз кутчисис вилаыс бердö, дак сiдз рытöдз и эз ни лэдзлы сiйö кисис.
Öнi, отирыс вылö видзöтiкö, Семён Фёдорович думайтiс. И только кöр быдöнныс вöрзисö, иньдöтчис ны сьöрö жö. Бригадирыс одзын, сы моз жö пельпон вылас вилаэзöн, мунiс Володя.
— А ёна талун беднöйка инькаэс мыдзисö.
— Мый сэтöн, Володя, баитны... Эта ыжда места öтiк лунöн пинявны! А эд, думайт, — тшыг отирыт. Не яй, не картовка абу, да и няньыс не быдлöн тырмö. Видзöта вот ме ны вылö и ачым сiйö жö думайта. Сьöкыт этасянь кыдзкö сьöлöм вылын, а отсавны отирыслö немöн ог вермы.
— А эта разь не отсöт? Джын лун сьöрна эд зородсö лэбтiн. Кытшöм нö эшö бригадирыссянь отсöт колö?
— Не-е, Володя, ме не сы йылiсь баита. Этатшöм сьöкыт кадö отирыслö не сэтшöм отсöт колö. Ог куж ме тэныт этö аслам кыввезöн висьтавны. Отирыслö колö мыйкö бурö, кöда бы, но... кыдз сiйö... саймöтiс, шуам, ныын медбур, медыджыт чувствоэз ли мый ли. Кыв колö сэтшöм вынаö да гажаö, мед сiя быд мортлö сьöлöмöдззас йиджис, вежöртан? А меись мый... Кытшöм ме бригадир? Ме и инькаöлö, сэк эшö нывкалö, кык кыв бытшöмика горöтчыны эг куж.
— Да-а, — только и шыасис паныт Володя.
Мыйкö дырна эта басни понсянь мужиккез мунiсö чöлöмöн. Сiдз сибöтчисö ловпуöн да бадь вöрöн тырöм непаськыт оль дынö. Эстöн вöлi ыркыт. Лолавны лоис кокнитжык.
Одзын мунiкö Володя думайтiс бригадирыс басни вылын. Жагвыв Семён Фёдоровичлöн настроеннёыс вуджис и сы сьöлöмö.
— Да-а-а... А былись тэ этö, вонö, баитан. Отирыслö этатшöм кадö мыйкö сьöлöм гажöтанаö колö. Думайта вот ме ас кежам тэнат басни вылын — не весь тэ сiдз горöтчин.
Эстöн Володя сувтiс да бергöтчис паныт бригадирыслань.
— Тöдан мый?
— Мый?
— Вай жö сьылыштам мыйкö, а? А то беднöйка инькаэз кыдз вузалöм пода — быдöнныс чöлöны. Этасянь и менам сьöлöм вылын гажтöм мыйкö лоис. Сэтшöм недолыт менö кутiс, бытьтö виноват мыйöнкö ны одзын.
— Сьылам, шуан?
— А мыля бы и не? Видзöтан кö, и аслыным гажажык лоас.
— А мый? Не весь тэ, Володя, баитан — пондöт.
Володяöс видзчисьны ковсис недыр. Аслас сöстöм да öддьöн чиння голосöн пондöтiс сiя любимöй сьыланкыв «По-за лугом зелененьким». Медодзза кыввес петiсö негорöн, кыдз бытьтö сьылöмыс кылiс кысянькö ылiсянь. Но эта жö кадö бригадирыслöн голосыс öтлаасис Володяыс голоскöт. Минута бöртi ни нiя лöсямисö. Öнi кык голосыс, кыдз кык гора пöлян, юкöвтiсö юр вевдöрись рытся пемытсö, чепöссисö вывлань да пондiсö уявны ыркыт руöн. Но эстöн, непаськыт оль весьтас, сьыланкылыслö вöлi дзескыт. Сiя лэбтiсис вывлань и, бытьтö ыджытся-ыджыт кай, сывьялiс быдсöн небосö аслас борддэзöн, паськалiс быд ладорö: и ытшкöм ни видззез весьтöт, и цветитан рудзöг ыб весьтöт, и гажа да басöк кыдзовöй расок весьтöт.
— Она-а бра-а-ала, вы-би-рала, — горалöны пöляннэс, а ыб саяс стенаöн моз сулалан вöрыс паныт иньдöтö:...ала-рала-а.
— То-онкий голос по-да-ва-ла-а, — петкöтöны голоссэз. Нылö паныт быд ладорсянь кылö: ...олос-вала-а.
Сьöлöмсянь пондöтöм да лэдзöм сьыланкылыс саймöтiс нельки ой кежö лöньсьöм природасö, кöда не только кывзiс, но и пондiс сьывны öтлаын, отсавны отирлö.
Куртiссез петiсö ольсис да чукöртчисö öтлаö, видзчисьöны мужиккесö. И кыдз только сьылiссез мыччисисö, инькаэз сэтöн жö гöгöртiсö нiйö. Сьöлöмöдз йиджан прогласыс да пöлян моз горалан голоссэс вöрзьöтiсö быд мортлiсь сьöлöмсö, вашöтiсö онсö да мыдзсö.
— Господи, о господи! Да кытiсь нö тi, кöр велалöмась сiдз сьывнытö?
— А сьыланкылыс, сьыланкылыс эд кытшöм! Сiдз сiя сьöлöмöдз и йиджö. Ойбыт бы кывзыны — он оз пет и кынöм оз симав.
— А батюшкоэз тi миян, да и мужиккез, родимöйез тi миян! Мымда тiян кодьсö, пöлян голоссэсö, проклятущöй войнаыс, кыдз турунöс, ытшкис да му пытшкас водтöтiс, кыдз югыт масiссезöс кусöтiс.
Этна кыввезсянь кинкö инькаэз коласiсь голоснас пондiс риксыны-горзыны. Усис, натьтö, тöдвылас медколана, медлюбöй мортыс, кöда век кежö пуктiс ассис юрсö эта олан понда да кольччис сiсьмыны йöз му вылö. Öнi эта öбидасянь, сьыланкывсö кывзiкö, эз чайтчы видзсьынытö зубыта дойдöм инька сьöлöмыс.
Сы коста жö мöдiк баитiс ни:
— Сьылö! Сьылö, мымда вермат, быдöнныс понда. Сьылö ас пондасиныт, сьылö и ны понда, кинöс миянлö усис век кежö не адззывны ни, не кывны нылiсь гажа да гора голоссэзнысö.
И мужиккез сьылiсö. Чулалiсö ыббез, видззез, непаськыт вöр колассэз, вились ыббез, а сьыланкылыс эз лöньсьы. Сiя одззамоз сё лэбтiсис, паськалiс да горалiс. Кык басöк да гора голос-пöлян öтамöдкöт лöсялöмсянь öнi бытьтö эз чайтчö янсöтчыны. А кывзiсь сьöлöммезын, öтлаын сьöкытсö да зубытсö тöдвылö уськöтiкö, сьыланкылыс саймöтiс медыджыт, медвына да меддона чувство ― овны. Эд кытшöм бы эз вöв сьыланкыв — гажтöм нето гажа — эта морт оланiсь аскодьöм колана тор, кöдатöг оз позь овны и кöдакöт некинлö некöр не янсöтчыны...
Сiдз и бертiс бригадаыс удж вывсянь. Мужиккез сьылiсö, а инькаэз кывзiсö; нiя вунöтiсö öнi и сёйöм йылiсь, и он йылiсь, и мыдз йылiсь.
Деревня бердын, воротаэз одзын ни, сьылынкылыс пондiс чöвны, бытьтö кусiс нето сылiс жагвыв ойся пемытас. Сэк вöлись кинкö инькаэз коласiсь горöтчис:
— Но, бригадир, и сьылан тэ! Тшыгнымöс вашöтiн и оннымöс пальöтiн. Видзöт, и гортöдз казявтöг локтiм, а эд и вöрзьöтчыны эз позь...
Вот кытшöм сiя, сьöлöмöдз йиджан кылыс.