Добавил:
Upload Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:
Фадеев Т.П.doc
Скачиваний:
78
Добавлен:
02.05.2015
Размер:
6.88 Mб
Скачать

Чöсмасиссез

Воробей — кай миян гортся. Овны ыбын-вöрын сiя оз радейт. Тöв и гожум видзсьö ордчöн морткöт, кыдз деревняын, сiдз и городын. Нельки ассис позсö воробей тэчö морт оланiнкöт öтлаын, то ли öшын вевдöрын, то ли керку вевтöс увтын.

Вердчö руд каёк — мыйöн шедас. Кокалö быдкодь шыдöс да нянь, оз кер бокö рись, пряник нето печенье. Часто позьö казявны, кыдз воробей вердчö порсьтурунöн : кокалö сылiсь кыдз поснитик лист, сiдз и шыдöс кодь поснит кöдзыссэсö. Ме тöда эшö учöтсянь, что деревняын овтöн сiя радейтö готтьыны пыш кöдзыс (кöнтусь), мыйсянь сiйö и нимтöмась пышкайöн. А городын овтöн воробей бытшöма велалiс плутуйтны саддэзын: тшыкöтны-сёйны ирга ягöд, вишня да мöдiккез. Но гожумся кадö садын да карчйöрын воробей öктö и уна быдкодь вреднöй насекомöйезöс, мыйöн вайöтö мортыслö и ыджыт польза. Быдöссянь этасянь и думайтсьö сiдз, что воробей йылiсь ми важын ни да быдöс тöдам. Но сiдз я уж быдöс? Мунi ме кыдзкö гожумнас городскöй улица кузя, неыджыт сквер бердöт. Видзöта, а тшöтш тротуар вылас, зэв-зэв чукöртчöмась öтлаö дас кыным руд каёк. Чивзышалöны дженытика öтамöд коласын, а асьныс, юррезнысö увлань мышкыртöмöн, перыта-перыта сöпöны-кокалöны мыйкö тротуар вывсис. Мый нiя сёйöны сэтшöмсö, ылiсянь вежöртны оз позь. А тöдны меным охота.

Мед казявтöг не повзьöтны, ме жагвыв сибöтчи матöжык. Казялi, что кок увтаныс кайезлöн и былись мыйкö кисьтöм. Эта мыйкöыс ылiсянькодь видзö бель, но вежöртны бытшöм-жыка и öнi эшö оз позь. Кери одзлань эшö кынымкö оськöв. Но эстöн воробейез казялiсö менчим матö сибöтчöм. Кöдакö ны коласiсь горöтчис: «Чуть жив!» — сетiс команда пышшыны. Быдöнныс öтдруг лэбтiсисö борддэз вылö, перыта сайöвтчисö лажмытик забор сайын, акация куст коласö. Эз кыв некытшöм шыасьöм, кыдз бытьтö сэтчин некин и ловьяыс эз вöв — дзебсисисö.

Öнi вöлись ме сибöтчи ны местöдз, пондi нёджжасьны. А син одзын картинаыс оссис сэтшöм, не кывны, не адззывны кытшöмö меным эта вотöдз эшö эз усьлы. Да и кывны кö бы кинсянь, дак эз бы, натьтö, и веритсьы. Крупаыс местö, кöда туйö ме примитi ылiсянь бель видзанасö, вöлi не мый мöдiк, кыдз сахарнöй песок. Кисьтiс сiйö тротуар вылас кинкö чожажык казявтöг. Но тротуарыс эстöн (кыдз и быдлаын миян городын) вöлi бусöсь, не висьтавны кö веськытжыка — нятьöсь. И куравны бöр кисьтöмсö эз ни позь. Сiдз сiя и кольччис. А воробейез, кöр казялiсö тротуар вылö кисьтöм сахарнöй песок, лоисö эталö радся-радöсь. Нылö дзир сiйö и колiс. Чукöртчöмась öтлаö быдсöн кварталiсь да и кокасьöны-одзасьöны öтамöд коласын — кинлö унажык дöнзяс. Сiдз бы, натьтö, и местаись эз вöрзьö, да ме недырик кежö сори.

Дивуйтчöв-кери ас кежам этна чöсмасиссез вылö да и вöрзьöтчи одзлань. А даскыным оськöв бöртi видзсьынытö сё жö эг вермы, дзар керыштi бöрам. Эта коста воробейез вились пукалiсö ни одзза местаын, тротуар вылас, одззамоз одзасисö-кокалiсö кисьтöм сахарнöй песок.

Час бöртi ме бертi сiя жö местаöт бöр. Но öнi эстiсь кисьтöм сахарнöй песокыслiсь и след ни казявны эз позь. Быдöс вöлi öктöм-кокалöм, дзик росöн чышкöм.

КОРИСЬ

Ылiсь делянка вылын уджалiс вöр заптiссезлöн бригада: пöрöтiс да петкöтiс вöр. Отирыс уджсянь омöн вöр пасьта одз асывсянь и сёр рытöдз паськалiс горöн шумитöм. Сярзис-уджалiс бензопилалöн заводитöм мотор. Визжитiс-бергалiс шина кузя сылöн пилитан цепь. Кадiсь кадö горöн кажöтöмöн, сьöкыта пöрласисö гырись пуэз. Камöтiс да тиньöтiс-горалiс кын уввез бердын чер. Ружтышалöмöн эрзiс-гурöтiс аслас двигательöн вына трактор. Пöрöтöм вöрсö гырись пачкаэзöн ас вылас лэбталöмöн, сiя петкöтiс эстакада вылö.

А эта коста вöр заптiссез весьтын, тулыссямоз ни вылын да сöдз енöжас, лунiсь лун вель дырöн гöгралiс öткаса, ыджыт да сьöд кырныш. Сэтчинсянь жö кадiсь кадö му бердöдз сибавлiс сылöн дженытик: «Кырк, кырк». Позис бы думайтны, что кыськö матiсь уджалiссес дынiсь кырныш казялiс кытшöмкö упадь и дзир пуксьынытö сы дынö эз лысьт. Но то ли полöмкодь, то ли норасянакодь шыасьлöмсянь позис вежöртны, что причинаыс эстöн нач мöдiк.

Лунiсь лун кырнышлöн горалöм-кырксьöмыс лоис сё норажык. А ачыс сiя сё частожык лэдзчисьлiс вылiсянь öтiк и сiя жö местаö, паськыт да тшöк ула пöрись пожум весьтö. Этöн лэдзчисьлöмнас кырныш дзик вынсьöтчис казьмöтны мыйкö дона да колана йылiсь увдöрын уджалiсь отирлö, кöдна быд лунöн сё матöжык сибöтчисö эта пожум дынö. Но мый лоис сэтшöмыс эта ыджыт кайкöт, мыля сiя сэтшöм норöн кырксис, сы дырнаöн да лунiсь лун кытшлалiс öтiк местаын, некин вöрын уджалiссез коласiсь эта йылiсь эз думайт. Быдöнныс нiя сымда и тöдiсö, что керисö ассиныс удж: пöрöтiсö да петкöтiсö вöр.

Кытшöмкö лунö вöр пöрöтiсь заводитöм пилаöн киас сибöтчис и эта пöрись да ыджыт пожум бердöдз. Этасянь кырныш дзик бöбсялiс. Норöн кырксьытöн сiя дугдывтöг кытшлалiс матi эта пожум гöгöр. Мукöд коста кай изöнмоз нельки лэдзчисьлiс увлань, сiйö и видзчись — уськöтчас вöр пöрöтiсь вылö. И видзöтчыны кö бы пилитчисьлö бытшöмжыка вывлань, сiя, натьтö, вермис бы казявны эта пожум уввез коласiсь кырнышлiсь поз, кытöн нiя уна год сьöрна ни пöжисö да петкöтiсö ассиныс пияннэз. Пöжисö нiя и эта кадö, кöть öтöрас вöлись сулалiс март. Мампöв кырныш пукалiс кольттез вылын да шонтiс нiйö колананёж аслас вывтырöн. А айпöв кырныш синйис сiя кадö аслас поз сьöрын да ваялiс ёртыслö сёян. Но вöр пöрöтiсь пожум уввес коласö эз видзöт и кырнышшезлiсь позсö эз казяв. Вермис лоны, что сымдасö, что кырныш пöжö да петкöтö ассис пияннэсö эшö лым коста, мартнас, вöр пöрöтiсьыс эз и тöд. Сiя дзар керыштiс дзир сы вылö, кöдöрö куйлö пу да кöда ладорсянь сiйö буржык пилитны.

Вот пилалöн цепыс сибалiс пу дын бердö, и сы увтiсь брызнитiс-чепöссис да пондiс резсьыны пилитчисьыс кок увтö янтарь кодь веж рöма да чöскыт сира дука пильнöй чаг. А недыр мыйись пожум дрöгнитiс öтпыр-мöдöтпыр аслас местаын, кышалöм уввесö горöн кажöтöмöн-чеглалöмöн öдззöтчис увлань да пуркнитчис-усис быдсöн сьöкыт вывтырнас пыдын лымö.

Пуыс пöрöмöн нач повзьöтöм айпöв кырныш кынымиськö эшö керксьыштiс быдгорöн, öдззöтчис вына борддэс вылын вывлань да одззамоз норöн кырксьышавтöн, дзик горзытöн, саясис син одзись.

Недыр мыйись пöрöтöм пожум уввез коласiсь мыччисис эшö öтiк кай — мампöв кырныш. Сэк вöлись уджалiссез и вежöртiсö, что пöрись пожум уввез коласын вöлöм кырнышшезлöн поз. Но бергöтны лоöмсö öнi бöр эз ни позь. Пусö пöрöтöмсянь позыс жугалiс. Öтлаын сыкöт пазалiсö и кольттез. И дзир кытшöмкö невежöртан чудоöн ачыс мампöв кырныш кольччöм ловйöн. Но и сiя пуыс пöрöмсянь вöлi стрöйдöм вель ёна. Кайлöн öтiк бордыс вöлi то ли чегöм, то ли пиньöвтчöм да сiдз нюжалöмöн, кыдз бон, кыссис лым кузя. Этасянь лэбалöм йылiсь сылö, бордыс бурдытöдз, и думайтны вöлi нем.

Кутöм кайсö вöр кериссез ки выланыс вайöтiсö асланыс будка дынö, лэдзисö.

— Кулас, натьтö. Оз, видзöтö жö, и вöрöтчы да. Ёна, тыдалö, беднöйöс уввезнас лöсйыштöм.

Мампöв кырныш пукалiс и былись дежгыльтчöмöн, куньыштöм синнэзöн да вöрöтчытöг. Не пышшыны отирыс шогья, не дорйисьны кутöмсис сiя эз пондыв. Кай нельки öтпырись эз шыась аслас ёртлö, кöда эта коста норöн кырксьöмöн-горалöмöн, сё эшö кытшлалiс енöжас, пöрöтöм пожум весьтын.

Уджалiссес павжнайтiсö будкаын. А кöр нiя, сьöрсьöн-бöрсьöн, петiсö бöр, мед вились кутчисьны асланыс удж бердö, кинкö ны коласiсь пуктiс стрöйдöм кай одзö нянь, сыр да колбаса тороккез.

Отирыс син одзын сёяныс дынö кырныш эз и сибöтчыв. Сiя нельки синнэсö эз осьтлы.

Рытъявылас уджалiссез вились чукöртчисö асланыс будка дынö. Сэк кежö кырныш сё эшö вöлi ловья, но пукалiс аслас местаын одззамоз вöрöтчытöг. Вöрöттöг жö кольччис куйлыны сы одзын лым вылас и сетöм сёян.

Чожа мый уджаланiнас локтiс неыджыт автобус. Сы вылын вöр кериссез мунiсö гортаныс. А стрöйдöм борда мампöв кырныш öтнас кольччис оййыны будка дынас.

Ашынас, кöр отир вились локтiсö удж вылö, будка дынас, одзза местаын кырныш эз ни вöв. Эз казялö нiя лым вывсис и сетöм сылö одзжык сёян.

— Жегдыштiс, натьтö, кинкö ойнас.

Но кöр нiя вились чукöртчисö павжун кежö асланыс будкаö, сэк вöлись мампöв кырныш жагвыв мыччисис будка увтсис. Вежöртiс, тыдалö, кай сымдасö, кытчö сылö сайöвтчыны öтнасыслö пемыт ой кежö, кöда коста будка дынас вермисö сибöтчыны руч нето тшыг кöиннэз. Эта сьöртöт ни позис вежöртны, что кувны стрöйдöм кырныш кытчöдз оз думайт.

Кынымкö лун сьöрна айпöв кырныш эшö вовлiс аслас поз весьтö. Енöжас вылына да вель дырöн кытшлавтöн сё одззамоз норöн сiя горзiс-кырксис аслас жугдöм поз да öштöм ёрт понда. Не öддьöн горöн шыасьлiс эта вылö му вывсянь и мампöв кырныш. Но сылöн паныта шыасьлöмыс пöдiс уджалан машинаэз шумын и ёртыс дынöдз енöжас эз сибав. Сiйöн лун-мöд бöртi, кöр надейтчынытö одзлань кежö кольччис нач нем вылö, айпöв кырныш колис тöдса местасö пыр кежö.

Миритчис аслас положеннёкöт и мампöв кырныш. Эта бöрсянь и лоис сiдз, кöр уджалiссез чукöртчывлiсö будкаö павжун кежö, стрöйдöм борда кай петавлiс будка увтiсь пыранiн весьтöдз, пондывлiс видзчисьны, кöр да мый дöнзяс отирыс павжунiсь и сылö.

Кыным одзлань, мампöв кырныш сё бытшöмжыка велалiс отир дынö, кöдна сiйö вердiсö да эз сетö кувны тшыгйöн. Локтiс сэтчöдз, кöр ыджыт кай ачыс пондiс кайны нельки будка порог вылöдз. А кытшöмкö кадö сiя ачыс жö оськöвтiс и будка пытшкöдззас. Уджалiссез, сьöрсьöн-бöрсьöн, чапкалiсö порог ладорö быдкодь сёян, и кырныш сэтöн жö сiйö öктiс-кокалiс. Сiдз стрöйдöм борда кай сэксянь и вердсис. А кöр отир вель дыр кежö петавлiсö будкаись, сiя öтнас ни жагвыв ветлöтiс неыджыт будка пасьта, öктiс быдöс, мый вöлi уськöтöм казявтöг кок увтö. Да и мый эшö этася кольччис керны беднöй кайлö, кöр сiя лэбавнытö эз чайтчы? Эд кыдз баитöны отир басниын: тшыгыс — не тётка.

— Но мый сiя, корись, корись и эм, — горöтчис кинкö öтпыр уджалiссез коласiсь. А сэксянь эта нимкодьыс сiдз пыр кежö и лякасис мампöв кырныш бердö.

Чулалöм каднас кайлöн и бордыс невночка веськалыштiс. Öнi сiя эз ни чертит одззамоз бöрсяняс лымсö, но бурдны да веськавны быдсöн эшö эз ешты. Эз позь тöдны одзлань и сiйö, мымда чулалас сэтчöдз кад, кöр стрöйдöм кай вились вермас лэбтiсьны аслас борддэз вылö.

Погоддяыс вежсис перыта. Пондöтчис тулысся ыджыт ульга. Лун кынымöн сiя разис да пуксьöтiс тöвся туй. Автомашинаэз кыскасьны дугдiсö.

Кытшöмкö лунö, рытъявылас, Корись гуддисис неылын будка дынсянь, важ бипур местаын, ачыс ни кошшис аслыс кытшöмкö сёян. Эта коста уджалiссез, кыдз и пыр, пуксисö асланыс автобус вылö, мунiсö. А тракторист кышалiс нылiсь шоччисьлан будкасö трактор бердö да жагвыв иньдöтчис ны сьöрö. Тэрмасьтöнняныс Корись йылiсь быдöнныс кыдзкö вунöтiсö, а батi, и дума некинлöн ны коласiсь сы йылiсь эз вöв.

Будкасö нуöм бöрсянь уджалiсь отир вöр керас вылас одзлань эз ни мыччасьлö. Эз вовлы сэсся сы дынö и айпöв кырныш. Сiя, тыдалö, ассис ёртсö былись примитiс вийöмöн.

Кынымкö лун сьöрна Корись эшö гуддисис важ бипур да будка местын. А кöр сёйнытö эстöн одзлань кежö нем эз ни адззись, кай иньдöтчис подöн отир сьöрö. Неделя бöртi, кöр даскыкьямыс километр ылына туйколас вöлi вермöм, руз мыдзöм Корись петiс вöр посёлок увтiсь заправка дынö. Эстöн сылö и усис пантасьны вились сiя трактористкöт, кöда петкöтiс вöр коласiсь вöр кериссезлiсь будкасö, а сiйö öтнассö да стрöйдöмсö колис вöр шöрас.

ЮССЕЗ

Кытчö, кöдöрö бы тэ гортiсь эн мун, вильсö, адззывлытöмсö да дивуйтанасö, кöда вель дыр кежö кольччö тöдвылын, сэтчинiсь сё ни мыйкö казялан.

Веськöтчи ме сiдз кытшöмкö годö Литваын, Друскининкай городiсь «Нямунас» санаторийын. И, вежöртана, что эта вотöдз адззывлытöмыс да дивуйтанаыс кольччис тöдвылö вель уна. Ачыс городокыс, кытöн санаторийес дасся уна, öддьöн сöстöм да лöнь, кытшöмöн, натьтö, и колö лоны быд курортнöй городлö. Шонытжык миянся сэтчин и климатыс. Этасянь позьö пантавны уна быдкодь пуэз да кустарниккез, кыдз, шуам, дуб, клён, ясень, каштан, акация, робиния да мöдiккез, кöдна миян оз быдмö.

Ордчöн городыскöт эм сэтшöм жö неыджыт да сöстöм ты. Городскöй постройкаэскöт сiя нач зэв. И этасянь, кöдöрö бы тэ эн мун город кузя, автовокзалö, шуам, рынокö, нето универмагö, тысö некыдз он ни ордйы, сё ни ковсяс оськавны сы пöлöн. Но медыджыт впечатленнёыс кольччö сё жö не городокыссянь да тысянь, а ты вылын олiсь юссезсянь. Пантавны этнö гырись, басöк да гордöй кайесö миян местаэзын усьлö öддьöн шоча. А сэтчин, эта ты вылын, нiя олöны пыр. Сэтöн жö нiя нельки поздiсьöны, пöжöны да петкöтöны пияннэз.

Öтi-мöдiкö юссез олöмись ме кывлi да лыддьöтлi эта вотöдз ни. Кывлi, шуам, сiйö, что торкны кö юсь гозъя коласiсь öтсö, то мöдыс эта бöрсянь овнытö оз ни понды. Гажтöмыс увья сэк сiя лэбтiсьö вылö-вылö енöжас да тэчöм борддэзöн чапкисьö сэтчинсянь увлань, мед керны аслыс смерть, вийсьыны. Сымдасö ас синöн ме кытчöдз и эг адззыв, ог тöд. Этасянь сэтшöмыс йылiсь и баитны ог кутчись. Но осьтаöсь кö тэнат синнэз да кылiсь кö тэ моросын сьöлöм, уна быдкодь бытшöм-басöксö природаыс оланiсь позьö казявны, адззывны да кывны и этася. Сiйöн эстöн ме висьтася дзир сы йылiсь, мый усис адззывны ас синöн.

Босьтны, шуам, кöть бы сiйö жö, кыдз гозйöн кык юсь орсöны öтамöд коласын ты шöрас ассиныс танец. Чожажыксö сiя нылöн, натьтö, тулысся кадiсь, поздiсьöм вотöдз. Но то ли репетиция местö, то ли кыдз, нiя часто орсöны сiйö и гожумнас да отир син одзын. Пуксясö, видзöтан кö, сiдз оча морос ты шöрас кык ыджыт, сöстöм да басöк кай, кöстыштасö мегыррез моз öтамöд одзын голяэзнысö да веськöтасö бöр, нюжöтасö сiйö жö вывлань да лэдзасö бöр, копыртчасö шульгалань да веськöтчасö, копыртчасö веськытлань да веськöтчасö. Сибöтчыштасö оча морос, янсöтчасö неылö бöр, а одзлань вились сiйö жö и мöдöтпыр, и куимöтпыр. И быдöс, мый бы нiя эз керö эта коста, керöны тшöтш öтмоз да öткоста; некытшöм сёрмöм, одзасьöм нето кытшöмкö сорасьöм он ни казяв. Быдöс сiя нылöн велöтöм да репетируйтöм унапöв эшö учöтсянь. И казялан да сувтчыштан сiдз эта одзын кытчöкö тэрмасьтöн дзир недырик кежö, но сэтöн жö и вунöтан аслат тэрмасьöм да неештана кад йылiсь. Юссезлöн орсöмыс дзик кынтас тэнö аслат местаö, домалас ас бердас синнэтö. И пондас сiдз чулавны минута бöрын минута, и час бöрын час, а тэ орöттöг пондан видзöтны эта орсöм вылö и мыдз некытшöмö он кыв.

А то овлö эшö, что юссез, гозйöн жö, иньдöтчасö прогулка вылö. Быдöнныс, видзöтан, вердсьöны кöдакö берег дорын, а нiя кыкöн янсöтчасö мукöдыс дынiсь, лöсьöтчасö зэв ордчöн, гордöя да басöка лэбтасö вывлань юррезнысö да ас коласын негорöн гогочиттöн-сёрниттöн, иньдöтчасö ты мöдöрас. Уйöны тэрмасьтöг, дзик öтiк местаын пукалöны, но мöдöр берегöдз коласыс жагвыв сё жö чинö. Мый керсьö эта коста бöраныс, эта дынöдз, вачкисьö, нылö некытшöм дело абу. Öнi нiя адззöны да тöдöны дзир öтамöдсö. И сiдз джын километр ылына — ты мöдöрöдз. А недыр мыйись нiя сибöтчасö сiдз сайись берег дынöдз, бергöтчасö да, сiдз жö не тэрмасьöмöн, пондасö бертны бöр. А то овлö эшö, что «хлысь-хлысь-хлысь» паськалас омöн ты весьтын ва кузя вынöн да горöн вартлiсьöм. Этö нiя жö сiдз öвтöны метр кык-куим пасьтöн паськöтöм борддэзöн, мед лэбтiсьны ва бердсянь руö да лэбзьöмöн ни вуджны бöр ты мöдöрас. И эта борддэзöн вартлiсьöмыс пыр сэтшöм вына да гора, что кылö не только ты весьтын. Сiя паськалö нельки омöн неыджыт да лöнь городок пасьта.

Но мый менö дивуйтiс медöддьöн эшö этася, дак этö кык тор — юсьпияннэз сьöрын дозирайтöм да юссезлöн ва вылö лэдзчисьöм-пуксьöм.

Кытшöмкö лунö павжун бöрсянь ме ветлi прогулка местö ты сайись шойна вылö. И мед лыддьöтiсь понда эстöн нем эз вöв дивуйтана, дженытика висьтассяс, что Литваын шойнаэс ылын не миян шойнаэз кодьöсь, и öтамöд вылö нiя немöн оз вачкисьö. Медодз колö висьтавны, что литовскöй шойнаыс — аскодьöм музей, кöда пасьта позьö ветлöтны неделя сьöрна и нельки сэк интерес сы дынö оз кус. Кöртовöй прутокись да сэтшöм жö уголокись быдöс öтмоз варитöм памятниккесö, позьö кö нiйö сiдз шуны да кöдна сулалöны миян шойнаэз вылын, сэтчинiсь ме и öтiкö эг адззыв. Сэтчин нiя быдöс керöмöсь дубись, гранитiсь, бетонiсь да мраморись. И быд дзебöм мортыслö пуктöм, лöсьöтöм да сувтöтöм не мыйкö памятник кодь, не мыйкö сы вылö «мао-део» вачкисяна, а настоящöй, быльнöй, подлиннöй памятник, мукöдыс кодьöсь кöдна коласiсь миян не городас, не округас эшö и öтiк оз сулав. И дозирайтöны ны сьöрын тожö бытшöма. Некытшöм оградаэз шойна гуэс гöгöр абу. Быд туёкыс кöс песок увтын, кöть кöр чышкöм.

Эз пантасьлы меным и öтiк гижöтовöй цветтэза венок-муляж, венок-бутафория. Ме вовлöм коста вöлi ар ни, а быд дзебöм места вылын да сы гöгöр öгралiсö-сотчисö-цветитiсö унагодся ловья цветтэз, кöднö киськалöм могись сэтчö жö вайöтöм городсянь водопроводнöй ва. Порядокыс, кöдö сорасьтöг позьö шуны культураöн — кытшöм колö. И не только видзöтны, а и велöтчыны миян кодьыслö эм мыйсянь. Ась проститас менö лыддьöтiсь юссез йылiсь рассказын сэтшöм видзчисьтöм кежöм понда. Умöльсö да неколанасö эстiсь ме нем ог адззы.

Дак вот. Сiя лунö мöдöтчид ни ме эта шойна вылын и вöлi. А бöр берттöн, шойнавыв воротаэз сайись ни, нетшки вель уна отава турун да этöн ношанас кежи ты дорö. Сэк кежö юссезлöн джын табуныс — дас кыным кай — вöлiсö матын сiя берег дынын. А сэтчö жö колö висьтавны, что нетшкöм турунсö нiя радейтöны сёйны няньысся не етшажык. И чапкан кö берег увтас, дак нятшкöны-лопошитöны — мымда шедас.

Пукси ме нетшкöм туруннас берег дорись öткаса кыдз увтö, видзöта, а юссес сэтöн и эмöсь. Сибöтчисö сiдз öтiк бöрсянь мöдiк зэв берег дорöдз, видзчисьöны. Пондi ме нылö чапкавны невночкаöн турун, а нiя пелитчöны öтамöд коласö, куталöны ныррезнаныс, кöр, кöдалö да мымда шедас, сёйöны. Казялiсö менчим гöститöтöмсö и ылiсьжык кайез, пондiсö тэрмасьны сэтчö жö öтлаö. Сiдз шульгаланьсянь, берег сайись мыччисисö öтдруг вит юсь, но куимыс ны коласiсь вöлiсö мылякö рудöсь. Ме и думайтны эг ешты, мыля эта сiдз: быдöнныс чочкомöсь, а куима ны коласын — рудöсь.

Сiя кадö, кöр эта аскодьöм руд-чочком стайка дынсянь мöддэс дынöдз кольччис даскыным метр ылына, кык чочком юсь руддэс коласiсь кöстыштöмöн лэбтiсö борддэзнысö вывлань, юасян знак моз кöстiсö вывлань нюжöтöм голяэзнысö, колисö бöраныс руд рöма юссесö, а асьныс, горöн пишкайтöмöн, перыта пондiсö сибöтчыны вердсись табун дынö, берег дорас. Эз сувтö да эз лöньсьö кык чочком юсь и быдöнныс дынö матö сибöтчöм бöрсянь, а повтöг да вынöн пелитчöмöн уськöтчисö ны коласö да быдöнныскöт пондiсö тышкасьны. Öтiккезöс нiя вынöн вартлiсö борддэзнаныс, мöдiккезöс нюжöтчисö чепöльтны нырнаныс. Но меддивуйтанаыс эстöн вöлi сiя, что паныт этна кык юськöт быдса табунiсь нельки öтiк эз кутчись. Нiя нельки некыдз эз и дорйисьö, а вöтлöмöсь сёяныс дынiсь öтiк бöрсянь мöдiк тэрмасисö пышшыны ылöжык эта местаись. Сэтчö жö куим пöрись юсь, кöдна вöлiсö вашöтöмöсь берег дорсис медодз, перыта иньдöтчисö куим руд юсь дынö, öтмöдöрсянь нiйö кытшöвтöмöн, жагвыв пондiсö кольлавны нiйö мелань, берег ладорас.

Но вот быдсöн табуныс вашöтöм, и сибöтчыны бöр берег дорас некин ны коласiсь эз ни лысьт. Сэк вöлись кык тышкасись юсь бертiсö бöр руддэс дынö да пондiсö репöтны ны дынiсь куим кольлалiсь юсьöс. Эстöн вöлись ме и вежöртi — руддэс вöлöмась нылöн пияннэз. Нiйö вердöм увья аймамныс и вашöтiсö медперво вердчаныс дынiсь быдсöн табунсö. Кытчöдз нiя керисö этö колана удж, «челядьнысö» нылiсь «пестуничайтiсö» мöдiккез. А сёрöнжык и нiя тожö вöлiсö вашöтöмöсь. И думайтны кö сы сьöртi, что паныт эта «аймамкöт» некин и öтiк эз кутчись, петö, что некытшöм обидитчöм эта увья нылöн эз вöв. И кöр руд пияннэз жагвыв локтiсö берег увтöдз да гыриссес моз жö кутчисö ватшкыны-сёйны турун, кöдö ме нылö невнаöн чапкалi, эта коста мöддэс уялiсö сэтöн жö, туяна ылына, но сибöтчыны пияна аймам дынö этася матöжык, тыдалö, эз и думайтö. Вот кытшöм, петö, ны коласын закон томжыккесö быдтöм-вердöм коста.

Сiдз кыдз унажык кад юссез олöны ва вылын да, кöдöрö колö, мунöны уялöмöн, борддэз вылö лэбтiсьöм да бöр пуксьöмсö часто он и пантав. Но сiя лунö, кыдз увтас пукавтöн, меным бытшöма усис адззывны кыдз öтсö, сiдз и мöдсö.

Сiя кадö, кöр ме сё эшö чапкалi берег увтас кырым мымдаöн нетшкöм турун, а руд гöна юсьпияннэс сэтöн жö куталiсö сiйö ва вывсис да нятшкисö-сёйисö, ты мöдöрсянь кылiс ва кузя зэв горöн борддэзöн вартлöм. Öтiк юсь гозъя лэбтiсис борддэз вылö да иньдöтчис сэтчинсянь миян ладорö.

Минута кыным бöртi пондiс кывны паськыт да вына борддэз увтын рулöн кышöтöм. Думайтны эд дзир, кытшöмö колiс видзны лэбзикö чож, мед видзны усьöмись сы ыжда кайöс, кöдалöн весыс лоас пудся некыдз не етшажык. Но и пуксьöтны да сувтöтны сэтшöмсö ва вылас вöлi, натьтö, тожö некокнит. И кöр нiя сибöтчисö зэв матö да уськöтчисö увлань, мед пуксьыны ва вылö сэтшöм перыта лэбзьöм коста, паймыштöм увья ме нельки лолавнытö дугдi, пондi видзчисьны, что часöт ныкöт ештас шогмыны мыйкö умöль да неколана. Эд пуксьыны кö нылö уткаэзлö моз жö, кöдна, кыдз лэбзьöны, сiдз и тульснитчöны ваас, дак эта сьöкытаэслö, сэтшöм перыта лэбзьöм коста да сэтшöм зэркыта пуксьöмсянь недыр и доймыны. Но кыдз усис адззывны да вежöртны одзлань, нем сэтшöм полöтанаыс эз шогмы.

Эшö ва бердас сибöтчытöдз кыкнан юсь вывлань лэбтыштöм мороссэзöн да горпöдан моз паныта сувтöтöм борддэзöн пондiсö ни чинтны чож. А вот нылöн паськыт перепонкаа лапаэзныс сибалiсö ва бердöдз и сэтöн жö кужöмöн видзöмсянь нiя пöртчисö лямпаэзö. Ны увтын кылiс валöн чижнитöм, да сы коста жö кыкнан юсь пондiсö ыскöвтны ны вылын ва вевдöрöт. Эта ыскöвтöмыс кыссис дас нето даскык-даскуим метр ылына. Öткоста сё одззамоз отсалiсö панöвтчыны юссезлöн и паськöтöм да паныт сувтöтöм борддэзныс. Сы ылына ва вевдöрöт ыскöвтöмыс, ась сiя и кыссис дзир кынымкö секунда сьöрна, меддивуйтанаöн да медвпечатлительнöйöн ме тöдвылын и кольччис. Кöр юссезлöн лэбзян чожыс вöлi кусöтöм, сэк вöлись нiя жмитiсö борддэзнысö вывтыр бердö да лэдзчисисö моросви ваас. И лöсяв видзöтны эта пуксьöм сьöрын вились, ме бы эг дышöтчы видзöтны сы вылö и мöдöтпыр, и куимöтпыр. Жаль только, что ва вылас юссезлiсь пуксьöмсö адззывны эта бöрсянь мöдöтпырись меным эз ни усь.

И эшö öтiк черта, не юöртны кöда йылiсь лыддьöтiсьлö тожö некыдз оз позь.

Олöны юссез ты вылас öтлаын дикöй уткаэзкöт, кöднö, кыдз и юссесö жö, некин оз вий да оз стрöйды, и кöдна сэтöн юссесся кык-куимись унажык. Вежöртана, что и вердчöны нiя тожö öтлаын, öткоста да öтiк сёянöн, позьö висьтавны — öтiк бекöрись, кöр шоччисись отир сiйö и керöны, вайöны нылö берег дорас быдса батоннэзöн нянь.

Юсьысся унаись учöтжык утка, унаись жö сысся и боёкжык. Мортiсь сiя эстöн сiдз жö немымда оз пов. Этасянь сiя унажыксö бергалö не кытöнкö бöрланьын, юсьыс бöрын, кыдз бы, натьтö, и колiс учöтжыкыслö, а нач мöднёж, юсьыс одзын, частожыксö сы горш увтын. И пондыны кö чапкавны няньсö шочжыка да öтiк торокöн, сiдз и тöд — юсьлö сэк немись нем оз дöнзьы. Кытчöдз сiя мышкыртас ва бердöдз вывлань нюжöтöм голясö, сэк кежö сэтчин чапкöм няньторрезiсь и дукыс ни оз кольччы. Нiйö одзаласö сёйны уткаэз, кöдна сэтöн визлалöны öтмöдöрö нач повтöг да дугдывтöг, кыдз сусаэз. Юсьлö вермас дöнзьыны мыйкö дзир сэк, кöр лоасö чапкöмöсь öтдруг кык няньторок. Вежöртана, что öтiксö ны коласiсь сэтöн жö пышшöтас утка, и дзир мöдыс кольччас юсьлö, оз кö сiйö одзав и мöдiк утка. Но кыдз да мымда бы эз гусялö уткаэз юсь ныр увтiсь сёян, ме нельки öтпырись эг адззыв, мед эта понда ыджытжык да вынажык юсь обидитiс учöтжык да вынтöмжык уткаöс: вартлiс да репöтiс ас дынсис. Картинаыс эстöн нач сэтшöм жö, кытшöмö позьö адззыны гулюэз да пышкайез коласiсь, кöр проныра-пышкай повтöг кыскö-гусялö гулю одзись медбöрья тусёк, то ли крöшка нянь.

Бöрьясö юссес йылiсь колö висьтавны сiдз. Мымда бы ме этöн каднас ны сьöрын эг видзöт, не мыдзны эта видзöтöмсянь, не пöтны этöн видзöтöмнас сiдз и эг вермы. Нельки янсöтчынытö ныкöт охота менам эз вöв. И эм кö эшö талун кежö эта ловья торыс миян природаын, дак нач не сы понда, мед сiйö лыйны-вийны — не! Сiя дзир сы понда и эм, мед адззыны, тöдны да видзöтны сы вылö. Дивуйтчыны да радуйтчыны сылö, что эта гажыс миян оланын öтласа, быд морт понда.

Мый баитсяс миян округ йылiсь, дак эстöн сiйö гажсö он ни пантав. Эм округас нельки сы нима ю — Юсьва, а вот асьныс юссес абу. И не сiйöн нач, что олан местаыс сылö миянын оз тырмы да оз адззись, а сiйöн чожажык, что ми ас невежествоись колана культураöдз петны эг вермö, мед кужны донтны да берегитны этö кайсö. Эд унаись ни эта вотöдз юсь бöрйылiс миянлiсь округсö аслыс оланiн местö, но быд коста адззисьлiсö сэтшöм вемтöм отир, кöдна öтiк кусöк яйся сыись нем сэсся эз адззö, лыйисö да вийисö. И локтас я эшö эта бöрсянь миян округö басöк кай юсь — висьтавны сьöкыт.