Добавил:
Upload Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:
Фадеев Т.П.doc
Скачиваний:
78
Добавлен:
02.05.2015
Размер:
6.88 Mб
Скачать

Прошинаын тулыс (1987)

I

Быдса месяц сьöрна кыссисö прошинчи коласын споррез да басниэз, а медбöрын нiя сё жö вайöтiсö отирсö коланаöдз — Прошинаын аркмис колхоз.Но пырисö сэтчö не быдöнныс. Пырисö медодз нiя, кöдна годiсь годö эз вермö тырмöтчыны асланыс няньöн, да эта увья мыдзисö ни кисьтны йöз понда ассиныс сирньылöм. Сэтшöммес видзчисисö öтласа уджись ас понда кытшöмкö кокньöт. Нiя жö, кöдна эта вотöдз эз тöдö некытшöм нужда, кольччисö бокын.

Пырнытö прошинчи артеляс и пырисö, но ны коласын пессьöмыс эз чулав — сiя öнi вöлись быд вынöн и öзйис.

Сибöтчис кöдзан кад, а артельлöн ыб вылас петны немöн: не вöв, не додь. Эз тырмö гöррез да пиняэз, немöн вöлi кöдзны гöрöм му: кöдзысовöй сюыс артельсалöн тожö эз вöв. А кадыс эз видзчись, тэрмöтiс: вот-вот шурöтас, и песока местаэзöт позяс осьтны медодзза артельнöй борозда.

Эта увья кытшöмкö нятьöсь апрельскöй рытö и чукöртчисö прошинчи колхознöй правленнёö, собраннё вылö.

Медодзза колхознöй председательыс, Волов Степан, кадсö аслас басниöн торкны уна эз понды. Дженытика, кыв-мöдöн сiя юöртiс быдöнныслö зорамöм положеннё йылiсь, кöдö унажык отирыс и сы баснитöг ни тöдiсö, а сэсся тшöктiс баитны, кин кыдз думайтö.

Пыстогов Максим, кöдасянь лишньöй баснисö некöр одзжык кывны эз позь, талун сувтiс медодз, пондöтiс:

— Весь тэ, Степан вонö, думайта ме дак, сiдз баитан, бытьтö бы миян немись нем абу да оз тырмы. Одзза годдэзас гöрим-кöдзим нiйö жö муэсö, и быдöс тырмывлiс, а таво бытьтö бы оз.Оз тырмы миян, голытьбаыслöн, дак сы увья дзир, что миян киэзöн быдтöм вöввес сулалöны богаттёыс картаэзын, миян киэзöн вундöм да вартöм сюыс куйлö ны сусеккезын. Быд год ас юр вылö одзöсасим да эта кузя кабалаас и пырим. А таво ог пондö — тырмас!Босьтам богаттёыс дынiсь ассиным шедтöмсö — и дöс сэтöн!

Вель ыджыт шум лэбтiсис правленнёас Максим басни бöрсянь, и лöньсьöтны сiйö одзлань чожа эз ни позь.

— Сiдз, Максим вонö! Веськыта баитан! Тырмас, тэ шуанöн, миян кодьыслö быд год одзöсасьнытö да куимпöвсöн эта понда сирньылöмсö кисьтны!

— Мый кöдзысыслö богаттёыс чоммезын весь куйлыны, кöр нылöн öнi сымда муыс кöдзнытö абу?!

— И вöввесö нылiсь босьтам, оз кö сетö асьныс гöрнытö добром!

— И гöрресö да пиняэсö артиляс чукöртны колö!— сувтiсö артельса Пыстогов Максим дор.

Но быдöнныс коласын адззисисö и сэтшöмöсь, кöдналö эз гленитчы Максимлöн да сы ёрттэзлöн басниыс.

— Ассит сет, йöз доброыс вылö киэтö эн лэбтав — чеглаласö!— сэтöн жö код голосöн шыасис порог дынсянь Максимлöн томжык вон —Васька. Но эта сылöн грöзитчöмыс Максим чужöм вылiсь и öтiк жилка эз вöрзьöт. Позис нельки думайтны, что, ассис ёрттэсö кывзытöн, код воныслiсь баснисö сiя эз и кыв.

Шуны кулакöн асьсö Пыстогов Васькаöскытчöдз и эз позь.Батраккезöс, кыдз мöдiккез, сiя эз видз, а карта вылын сылöн сулалiсö кык вöв да кык мöс, не лыддьыны кö мöдiк поснит пода.Васька радейтiс уджавны и мукöдысся невнаöн унажык мусö гöрис и кöдзис ас вынöн.Медавлiс кö мымда, дак дзир вундыны да вартны.Но Васька öддьöн мöдiс лоны богатжыкöн, и эта понда готов вöлi кучиксис петны, — сiйöн быдсöн и сулалiс богаттё дор.Сэтчö жö и мывкыднас сiя — морт нач виртöм, сотана. И кин не сы сьöртi керö да баитö — враг, сэтшöмсö некинлö оз простит.

Кык Пыстогов вон коласын дзескöтчöмыс кыссис важынсянь ни, эшö сэксянь, кöр пöрисьжыкыс янсöтчис айыс дынiсь.Сысся, что воннэз вöлiсö джöмыт-паныт мывкыдаöсь да эта увья томсянь эз лöсялö öтамöд коласын, öнi Васька горзiс эшö и сы понда, бытьтö бы янсöтчиканыс Максимлö дöнзисö матiсьжык да бытшöмжык муэз.Вöлi ны лöгалöмлöн и эшö öтiк тор, кöда йылiсь тöдiсö дзир нiя асьныс. А и кывсис кö эта йылiсь сымда-мымдаыс йöзöдз, дак отирыс сы йылiсь горöн эз баитö.

Максимлöн зоныс, дассизим годся Миша, öнi пукалiс сэтöн жö, собраннё вылас, öтлаын быдöнныскöт. Пеллесö öшöтöмöн зонка кывзiс айыслiсь дженытик баснисö, ас кежас шыннявтöн, думайтiс: «Оз эд вот кинкö моз унасö баит, а висьталас — оз сорась. Сiйöн, натьтö, что унажык думайтö, ежели баитö. Сiдз, ая, босьтны богаттёыслiсь — и дöс сэтöн!»

Эстöн жö зонкалö тöдвылас усис, кыдз мöйму арнас, медбур погоддя коста, кöр сулалiсö ви вийöтан луннэз, нiя кыкöн айыскöт быдсанеделя сьöрна вундiсö Бакалов Егорлö шогдi. Вундiсö йöзлö, а асланыс сэктöдз сё эшö вундытöм ид киссис. А мый керан, кöр некытчö воштiсьнытö? Колiс вештiсьны тулыснас одзöстöм кык кадуля ид понда. Лунтырнас вундiкö кос сiдз мыдзö, что рытъявылас не мышкыртчыны, не веськöтчыны оз позь. Вирöдз гыжьялö да бытшкалö киэз вундöмпод. А сюидзсö орöттöг няпралöмсянь да чарласö кыскалöмсянь рыт кежас вугмöм чуннез нельки кывзiсьны дугдöны. И öддьöн курыт да зубыт лоö сьöлöм вылын сысянь, кöр тöдан, что этö сьöкытся-сьöкыт уджсö ковсьö керны не аслыт, а йöзлö. Кутöм обидасянь мукöд коста нельки горшö мыйкö тасасьö. Быд жилаын пондö пизьны вир, сьöкыт лоö лолавны. «Но ась. Лешак нiйö босьт. Чулалiс, тыдалö, эта кадыс, — думайтiс одзлань Миша асьсö лöньсьöтöм могись. — Таво оз ни понды ковсьыны одззамоз вештiсьнытö. Сьывсис богаттёыслöн сьыланкылыс. Властьыс öнi асланым и муыс тожö».

Собраннё вылын вель дыр споритöм бöртi колана решеннё сё жö вöлi примитöм.

II

Видзчисьны айсö собраннё бöрсянь Миша эз понды. Эд кадыс тулысся, а сiя том.

Неыджыт табунöн петiсö правленнёсис одзлань нывкаэз. А недыр мыйись и зонкаэс уськöтчисö ны сьöрö.

Правленнё дынсянь ни быдöнныс рознитчисö öтмöдöрö деревня пасьта. И дзир Миша да сы кодь жö томыник, винерик вывтыра, кокнит кокйыла Еля кольччисö кыкöн.

Öнi нывкаыс оськалiс стын пöлöн. Кок увтын вöлi ва да нять, Сылöтöм бöрсянь косьтынытö кытчöдз эз на ешты. Но нывкалöн коккес му бердас дзик эз и сибалö. Сiя мунiс — топ кай лэбзис борддэз вылын. И вöтчыны сы сьöрö нельки зонкаыслö вöлi сьöкыт.

Сiдз нiя чулалiсö улица, мöдiкö. А неылын горт дынсяняс нывка сувтiс.

Собраннё вылын Еляöс бöрйисö курьерöн.Голосуйтiкас нывка паныт и шыасьнытö эз лысьт, а öнi вöлись сы местö горöтчис:

— Мый нö, кывзы, Миша, менам öнi лоас?

— Мыля мый?

— А курьернас пуктiсö да. Мый ме сэтöн понда керны? Нем эд ог и куж.

— Адззöмыт мыйись повны. Да сэтöн, колö кö тöдны, дак и кужнытö нем. Пондан лунiсь-лун Пальникöдз котрасьны, сводкаэз кыскавны да письмоэз, кöр лоасö, отирыслö ваявны, сымда и эм.

— Дак ме эд уджала жö бы.

— А сiя разь не удж?

— Кытшöм нö сiя удж? Ытшкисьны кöбы öтлаын быдöнныскöт нето вундыны. А то кытшöмкö гижöттэз новйöтны...

— Весь тэ сiдз баитан. Сэтöн эд тожö морт колö. Быдсö эшö он и сувтöт. Тэ жö миян активистка, позьö шуны, чож да абу дышöтчись. Вот и сувтöтiсö. Адззан он, мымда тэ бöрсянь том отирыс артеляс гижсисö. — Басни коласас зонка пондылiс жмитны нывкасö ас бердас.

— Ноко жö, эн бöбав, — горöтчис Еля, а öткоста ачыс кудельсö тöвбыт печкöмсянь чорзьöм чуня кинас жмитыштiс зонкалiсь кисö.

— Видзöт, талун ойыс кытшöм пемыт да страшнöй. — Мый, поди, страшнöйыс? Ой кыдз ой.

— А видзöт, он верит дак.

Öнi вöлись кыкнанныс нёджжасьöв-керисö öтмöдöрö. А ойыс гöгöр и былись вöлi сэтшöм пемыт, кöть синö рос мöрт, нем оз тыдав. Нельки медматын сулалан керкуэсö эта пемытiсь адззыны эз позь. Сартаса биэсö эта коста деревня пасьта некин эз ни сот. А неважын сылöм лым кушöтiс ас увтсис сьöд мусö. Тöлiсь рытйис и лэбтiсьны кытчöдз эз на ешты. А сэтчö эшö, кыдз нарошно, погоддяыс вöлi кымöра. Гöгöр лöнь — шы не тöв.

Сiя кадö, кöр нывка чöлöмöн нёджжасис ас гöгöр, зонка, бытьтö казявтöг, ештiс жмитны сiйö ас бердас. Пессьыны, мед мездiсьны бöр зонкаыс киэз коласiсь, öнi сiя эз ни понды. Лён кодь чочком чикися юрсö Еля жагвыв лэдзис сы пельпон вылö.

— Кывзы жö, Миша. А мыйлö бы вот быдöс этö?..

— Сiдз, натьтö, оланыс керöм. Быдöнныс эд томсянь любитöны. Сiдзкö, овнытö сытöг оз позь.

Недырик чöлыштiсö. А одзлань нывкаыс вежис баснисö мöдiк вылö.

— Мый жö, Миша, ашын лоас? Сетасö озö богаттёыс артельыслö кöдзыссö да вöввесö? Кыдз тэ думайтан?

— А мый сэтöн думайтнытö? Видзöтам вот. Добром оз сетö — асьным босьтам. Не мунны жö кортöн ветлöтны.

— И тэ бытьтö öтлаын мöдiккезкöт öктiсьнытö мунан?

— Муна, конешно, айöкöт öтлаын. Кытчö сiя — сэтчö и ме. Колö жö эд пöрисьжыккеслö отсавны.

— Сэк мый, и меным тожö тiянкöт?

— Да не. Тэныт нем вылö. Тэ нывкаэскöт складын отсасьны пондан, ваялöм сюсö кисьтлыны.

— И тэ, Миша, айыткöт тожö эн мун. Сэтчин, батi, тышкасьны пондасö. Тэнö эшö вийны ештасö. Локтан миян дынö складас отсасьны, дак буржык лоас.

— Быдöннымöс сё ни оз вийö. Öнi ми унаöн.

Оз позь висьтавны, мый дырна бы эшö кыссис томмез коласын одзланься олан йылiсь басниыс. Эта коста правленнё ладорсянь ойлiсь пемыт лöньсö дзугис кытшöмкö невежöртана, сьöкыт да дженытик шыасьöм. «О-ых!» — ружтыштöм сорöн пондылiс горöтны кинкö быд вынiсь, но сы коста жö, эшö вынсявтöдззас, сiйö дзик кералiсö, — орис.Эта вылö омöн деревня пасьта лэбтiсис поннэзлöн горöн вувтöм. Не кывны, не вежöртны одзлань сэсся нем эз позь.

— Котöрт гортö! — вежсьыштöм голосöн горöтчис Миша нывкаыслö, öткоста ачыс уськöтчис ойся пемытас, дзик незьдiс, саясис син одзись.

III

Неылын правленнё дынсянь, йöр бердын, горöн маттясьтöн, жöдзисö кынымкö морт. Ны коласын кылiс и Волов Степанлöншыасьöм.

Миша повтöг сибöтчис мужиккес дынö. Йöр бердас, нятяс тальöмöн, вöрöтчытöг куйлiс морт.Адззыны да тöдны, кин сiя сэтшöмыс, пемытiнас перво жö эз позь.

— Кинöс сiдз, Степан дядь?

— А-а, лешак пиян! — казялiс да уськöтчис председатель зонкаыс вылö. — Эн вермы невнасö правленнёас öтлаын пукалыштны?! Кытöн тэнö дявылыс кыскалö? Адззан он, мый бандит табуныс айыткöт керисö? Э-эх!— кулаккесö пидзравтöн Волов Степан горöн гирчыктiс пиннезнас. —Караулитiсö, сiдзкö, сволоччез.Эд ештiс дзир петны правленнёсис и сэтöн... Но ужо-о-о! Петалас эшö тiянлö кадыс! Муыс кок увтаныт пондас сотчыны. Ужо адззылат вот! — грöзитiс сiя лэбтöм кулакнас ойся пемытас.

Сёрöнжык кынымкö мужик жагвыв лэбтiсö Максимöс киэз вылö, сiдз жö жагвыв, мед не дойдны и сытöг ни вийтöдз дойдöмсö, вайöтiсö гортö, миссьöтiсö да водтöтiсö ольпасьö. Садьыс мужиклöн эз вöв, но ловсö жагвыв эшö кыскалiс.

Гöрд Öгань,Максимлöн иньыс, кöр казялiс, кытшöмöн пыртiсö гортö мужиксö, сы дынö матö эз и сибöтчы, видзöтöв-керис ылiсянькодь, не öддьöн горöн, унажыксö ас кежас, но сiдз, мед быдöнныс кылiсö, горöтчис:

— Но вот... Кошшис, кошшис öтiк аслыс юр черöссö да вöлись кö, тыдалö, и адззис.

Миша, кöда бытшöма кылiс мамыслiсь горöтчöм кыввесö, айыс ольпась дынын пукавтöн, дзик кынмис местаас, и кылiсь джынöн шыасьнытö паныт эз вермы. Сiя жö, тыдалö, вöлi и йöз отиркöт, кöдна отсалiсö Максимлö да öнöдз кольччисö бергавны сы гöгöр.

Мыйкö дырна кежö сувтöм лöньсö, кöда пыр позис кывны, кыдз вартö кöсичаэзö вир, дзугис Волов Степанлöн шыасьöм. Лöдсыштöм лöгувья невна горöнжык, ежели позис бы, а öткоста и дивуйтчöмöн, председатель горöтчис:

— Öгань! Кыдз тэ сiдз лысьтан аслат мужик йылiсь?

Быдöнныслö думайтсис, что эта юалöмыс падмöтас, виньдöтас инькасö одзланься шыасьöмись, что эта бöрсянь сiя курччöвтас кывсö да сайöвтчас отирыс син шогья. Но нем сэтшöм вылö вачкисянаыс эз ло. Нач мöднёж — эта сiйö öзйöтiс эшö öддьöнжык. Волов Степан сэтöн жö и жалейтiс ассис горöтчöм кыввесö.

— Сiя разь мужик, сэтшöм страмыс? Сэтшöмöсь разь мужиккес овлöны? Кöдна кытшöмкö артиль увья ассиныс познысö пöтрöшитöны? Сэтшöм мужикыс эд керкуас кöть эм, кöть абу — и син одзö оз ков!

— Тэнат тай не стыд, не совесть, кыдз ме видзöта дак, некытшöм абу, лысьтан кö тэ сымдасö Максимыс йылiсь ловья вывтi баитны, — одзлань пондылiс падтыны Öганьöс Волов Степан.

— Тiян сы местö! Тiян стрась уна! Кöдналöн уджавнытö прокныт абу, да вексö кортöн ветлöтат!

— Но чö-ö-öв! Адззылан эшö тэ, мыйись мый дак, Максимыстöг олансö. Видзöтам эшö, кыдз тэ сытöг овнытö пондан.

— И ола! Тэ менö мужиктöг олöмнас эн полöт. Ковсяс, дак и сытöг адззисясö! А тэ кодь антикрисыс одзö сё ни ог...

— Мама! — öнi вöлись дзик саймис сы медбöрья кыввезсянь да горöтчис Миша. Но одзланься кыввезнас зонка эз адззись, дзик чушкалöм, уськöтчис ыбöсö.

Недыр мыйись сы сьöрö жö сьöрсьöн-бöрсьöн, чöлöмöн да дивуйтчöмсяняс юррезнаныс öвтышалöмöн, иньдöтчисö и мöддэс. А Волов Степан, кöда петiс керкусис медбöрын, ыбöс колассяняс ни эшö горöтчис:

— Но чöв, Гöрдань! Кöркö ми тэкöт эшö быдöс йылiсь баитам.

— Видзчись! Мöдöр светас! Быдöннытö тiянöс колö... — пондöтiс вöлi эшö Öгань сылö бöрсяняс. Но кывзыны сылiсь грöзитчöмсö Волов Степанлö охота эз ни вöв, ыбöссö пöдныштiс.

Недырик кежö мужиккез сувтiсö эшö Максимыс карта бöрö, кытöн заплод бердö киэс вылö кымöснас нырыштсьöмöн сулалiс Миша. Каттисö да öзтiсö куритны. Сэтöн председатель оськöвтiс зонкаыс дынö, пуктiс сы пельпон вылö кисö, кыдз ыджытлiсь, юалiс:

— Но дак мый, Миша, одзлань пондам керны?

— Кысь нö ме, Степан дядь, тöда? Больницаö кöбы нуöтны... Отсалiсö бы, батi, сэтчин кыдзкö...

— Сiдз бы, натьтö, зонö, да кытчö нö ми сiйö туйтöг нуöтам? Кöр не додьöн, не телегаöн некöдöрö он пет. Сэтчö жö и юэс ыждiсö, öтiк пос некытöн оз тыдав.

— Не, не дело тi сымдасö, Степан вонö, баитат, — горöтчис кинкö мужиккез коласiсь. — Кöть бы и туйыслö, шуам, вöвны, дак сэтшöмсö сы ылынаас сё ни он нуöт. Районöдззас кватьдас верста ылына. Сымдасö сiя некыдз оз терпит. Пельшöрöс кöть бы кысь отсöтыс понда, дак то ни бы...

— Ладно, ёрттэз. Ашын асывсянь ме Пальникöдз донесеннё мöдöта. А тэ, Миша, видзöтлы эстöн айыт сьöрын. И садясяс кö мыйись мый кöть недырик кежö, эн вунöт юавнытö, кин сiйö...

Мужиккез мунiсö. Пемытiнас недырик эшö кылiс нылöн ас коласын негорöн сёрнитöм. Сэсся быдöс лöньсис.

Миша бертiс бöр керкуö, адззис да öзтiс пызан вылын масiсь, ачыс пуксис матöжык айыс дынö.

Сэтшöм историяэс прошинчи коласын и одзжык вöвлiсö.Вöвлi, Фрол-Лаврей нето Стречинь коста, — энö религиознöй праздниккесö Прошинаын празднуйтiсö быд год, — не сiдз кытшöмкö тöдчана причина увья, кыдз кодувья, мужиккез лэбтiсьлiсö öтамöд вылö и не только кулаккезöн, а и пыкöттэзöн, майöггезöн да додёжжезöн. öтi-мöдiлö и дöнзьывлiс эта коста бытшöма: чеглавлiсö кикок, пиньлавлiсö аннэз, лязлiсö ныррез. Но мед кинöскö вартлiсö вийтöдз, сэтшöмыс зонка тöдвылын кытчöдз эз на вöв. И öнi, кöр мужиккезкöт басни бöрсянь сiя вежöртiс, что айсö больницаö нуöтöмись нем оз пет, асьсö лöньсьöтöм могись думайтiс: «Ась. Куйлыштас мыйкö дырна да, батi, сувтас жö». Эна думаэзöн асывланяс Миша и ланьтiс.

Максим нельки асыв кежас сiдз и эз садясь.

Зонка саймис югдандорас, кöр мамыс ухватöн киас бергалiс комын, горби одзын, да не öддьöн горöн, унажыксö аслыс ныр увтас, тоткис-видчис. Но кыдз только Öгань казялiс зоныслiсь саймöм, вир пизьöтан лöгсянь гырдöсьмöм синнэзнас вирдавтöн, сэтöн жö и пондiс сярзьыны:

— Вот эд, вот эд сiя кытчö юртöм оланыс, вемтöм оланыс вайöтö! Кыдз эшö тэнö страмöс öтлаын Елькаыткöт, эта кöчвожкакöт, эта кульвугыркöт, чодзылсинкöт ловйöн кольöмась?! Öтлаын жö!.. Öтлаын жö и колiс кыкнаннытлiсь юррезнытö мургыльтны. Абу дак абу. Мед не дук, не след тiян кодьыслöн и син одзын эз вöв. Вывтi ни уна пондöмась тöдны, кытчö колö и оз, лякöсь ныррезнытö сюят. Но да эн-на! Эн-на! Петалас эшö тiянлö оланыс. Адззисясö кодя отирыс. Мургыляласö юррезнытö! Быдöннытлiсь! Сiдз и тöдö!

Миша паныт эз шыась. Миссьöмыс бöрсянь ни зонка вились бертiс айыс ольпась дынö, пуксис, пондiс думайтны.

Мамыслöн пон моз быдпырся вувтöмыс зонка понда вильöн эз вöв. Öгань вöлi сiя инькаэз коласiсь, кöднö и няньöн эн верд, дзир сет кытшöмкö повод пиннез кеслыны. Сiя и этöн ни лоас пöт. И эта вотöдз шоча чулавлiс лун, мед сiя мыйкö понда эз кутчись то ли аслас мужик, то ли зон бердö. Эз кö усьлы керны сымдасö керкуын, Öгань топ кучикас эз тöр. Сэк сiя петавлiс карта вылö, лэбтывлiс шумсö подакöт: пöттöдз чарлавлiс горшсö мöс нето баляэз вылö, да сэтшöм горöн, что сылiсь «концертсö» позис кывзыны быдсöн деревнялö. Сэтшöмыс дынö Миша важын ни велалiс и, кыдз айыс жö, кылiс да эз кыв.Но мамыслöн Волов Степанкöт тöння видчöмыс, айсö сэтшöм неколана кадö сiдз нимкодялöм-немтöмыс да сэтöн жö эшö ловья дырни, ас йывсис сэтшöм совестьтöм басниыс — кыдз мамöс, сiйö топ вештiсö, янсöтiсö зоныс бердiсь. Эз вöв охота веритны, что эна кыввес, кöднасянь чапкö жарö, стыдöн сотö-палитö рожабан, дзикталö да пöдтö лов — мамыслöн, сы мамлöн. И ылöснас, и сьöлöмнас зонка кылiс, кыдз вöвлытöм эшö эта вотöдз обида чукöртчö сыын, и что проститны мамыслö сэтшöмсö не öнi, не сёрöнжык кöркö сiя оз ни вермы: выныс оз судз. Миша, кыдз вермис, кеймис дзир öтiкö: мед эз ло медумöльыс айыскöт, мед сiя садясис да сувтiс бöр коккес вылö. Нем этася öддьöнжык öнi сылö оз ков.

Думайтiс я мыйкö эта йылiсь ачыс Öгань? Тыдалö — эз, сiдз кыдз сярзис сё одззамоз и думайтнытö сылö вöлi некöр.

— Да кысь тi кывлiт сэтшöмсö! Кысь адззывлiт, мед отирыслiсь муэсö, кöднö нiя век сьöрна вöдитiсö, öтлаöтiсö кытшöмкö лешаччöй артильö, дявыл артильö? Эз на тай кытчöдз вöвлы сэтшöмыс, мед быдсöн деревняыс порссез моз öтiк бекöрись панясис. Эз вöвлы да некöр оз и ло. Разьсяс тiян артильныт! Öтiк гожумöн разьсяс! Вот адззылат! Эстöн ме и сулала! Кыдз только тi мöдат эта бöрсянь одзлань овнытö, еныс одзын сiдз грешитат да?!

Пондас оз овны артель — ас ылöснас сымдасö Миша кытчöдз и эз тöд. Веритiс отир, веритiс этаö сылöн айыс, кöда неетша ни ештiс пешлыны аслас векын быдкодь олансö, этасянь веритiс сiя. Миша айыс моз жö етшажык баитiс, унажык думайтiс да керис. А баитны мамыскöт артель йылiсь некытшöм охота эз вöв. Баит эн баит — сё ни оз вежöрт. Мамыс видчытöн оссис ыбöс. Керкуас пырисö Волов Степан да Пальников Паша. Öгань недырик кежö лöньсис, лöсьöтiс помой, тыра ведраэзöн петiс.

Эта коста Максим кынымиськö негорöн ружтыштiс, кыдз вермис, вöрöтчыштiс бы местаас.

Ёрттэс пондiсö видзчисьны, что часöт сiя садясяс, осьтас синнэсö да мыйкö висьталас. Но не кыв, не садь сiдз и эз бертö. А сы сьöртi, кыдз Максим зыртышалiс кинас мороссö, позис вежöртны дзир öтiкö — сылöн косьмö горш.

Зонка тэрмасьöмöн вайис квас, йöз отсöтöн айсö юкталiс. Эта вылын Максим бöр и лöньсис.

Недыр мыйись, кöр Волов Степан да Пальников Паша нем сорöн петiсö бöр, Миша перыта пасьтасис, уськöтчис ны сьöрö.

— Но, а тэ эшö кытчö? — öтöрас юалiс зонкалiсь председатель.

— Ме тiянкöт жö, айö местö... Тi эд талун кöдзыс да гöррез пондат öктыны. Ме понда отсасьны.

— А айтö этчö кин вылö колян? Кин тэтöг сы сьöрын пондас видзöтны? Гöрдань мамыт вылö надейтчан? Весь эд. Видзöтöм-вöдитчöмыс местö сiя, он и казяв, кöд коста сiйö пöдтас нето джагöтас. Этатшöм змеясянь унажык видзчисьны нем. Нет уж, зонö, пукав ачыт айыт дынын, кытчöдз сiя ловья. Кольны сiйö öтнассö некыдз оз позь. А сы понда уджсö ми асьным кыдзкö керам.

Зонка паныт эз шыась. Сiя мöртiс муас синнэсö, мыйкö дырна думайтöв-керис ас кежас, ыш ловзисис гажтöма да сiйöн сорöн и бертiс бöр керкуас.

IV

Куим сутки сьöрна лун и ой Миша вешшывтöг пукалiс айыс ольпась дынын, видзчисис сылiсь садясьöм. Но этöн каднас буржыкыс Максимкöт эз ло.Сiя куйлiс сё сiдз жö садьтöг и дзир шочыника, кöр, тыдалö, вель ёна пондывлiс сотны гырксö, асьсö тöдтöг кутчывлiс нöитны да зыртны кинас мороссö. Сэк Миша босьтлiс киас пуовöй пань, юктавлiс сы понсянь айсö, мымда мöдыс чайтчис примитны.

Сэк жö Волов Степан да мöдiккез, кöдзан кад кежö кöдзыссö да гöр-пиняэсö чукöрттöн, лунiсь лун кывзiсисö отирыс басниö — оз я кинкö, лöгувья ли, кодувья, казявтöг казьмöт мыйкö сы йылiсь, кин стрöйдiс сiя ойö Максимöс. Но некытшöм колана юöр öнöдз сiдз и эз кывсьы. Эз мыччасьö Прошинаын не милиционер, не врач, кöднö корис председатель аслас донесеннёöн, кöть и одзлань ни тöдiс: разьсьöм туйез да ыждöм ваэз увья локны эта вöр пыдöсöдз нiя некыдз оз вермö.

А Мишалöн мамыс, Гöрд Öгань, эта коста, тыдалö, дзир сiйö и видзчисис, кöр сылöн мужикыс дугдас кыскавны лов. Этöн каднас сiя Максимлö нельки юнытö эз вайлы. Сибöтчас сiдз порог дынас, сулалыштас недырик, видзöтöв-керас мужикыс поиктöм вылö, пернапасасяс öтпыр-кыкись да сiйöн сорöн и бергöтчас бöр. Эта сьöртi ни несьöкыт вöлi вежöртны, что Öгань кеймис еныслö, мед сiя чожажык дзимлялiс сы син одзись стрöйдöм мужиксö, эзö кö сiйö вермö вийны перво жö.

А садьтöм Максим, кыдз нарошно, мöдöр светас öддьöнсö эз тэрмась: кадiсь кадö корис юны, а мунöмсö ассис сё кыскис да кыскис.

Этöн каднас сiя вежсис вöвлытöмöдз: извередитöмыс бöрсянь пыктöм рожабаннэс пуксисö, сингуэс вöйисö да сьöдöтiсö, косьмис, вöснямис да нюжалiс нырыс. Быдсöн чужöмыс — виртöм, чочком да шучтыдалана — лоис топ лякöм воскись. Не чеччöтны Максимöс, не пуксьöтны эз позь; орлалöм гыркись нырöт и öмöт чепöссьывлiс вир, сiйö и видзöт — пöдтас.

И дзир нёльöт лунас шондi пуксян гöгöр Максим недырик кежö садясис да осьтiс синнэсö.

Мужикыслöн садясьöмыс Öганьöс сэтчöдз повзьöтiс, что сiя сэтöн жö, кыдз шедiс, везтыштiс юр вылас чышьян, уськöтчис ыбöсö, кыдз бытьтö мöдыс вермис сiйö сэтöн жö вийны нето джагöтны.

Максим корис матöжык дынас зонсö.

Кок чуннес вылын, мед не гымöтны джодж кузя, Миша сибöтчис пызан дынö, кыскис сы увтiсь джек, вайис да сувтöтiс сiйö айыс ольпась дынö, сы вылö жö жагвыв пуксис ачыс.

— Мыйкö колö, ая?

Кинас мыччалöмöн Максим медперво корис юны.

Öтлаын юрöдзыскöт зонка жагвыв лэбтыштiс вывлань сылiсь юрсö, гульк кыным мымда кисьтiс айыслö öмас шöма квас. Эта бöрсянь Максим мыйкö дырна шоччисьыштiс, нёджжасьöв-керис керку пасьта да зоныс вылö, жагвыв пондiс вöрöтны тырппезнас:

— Ов-сис, зо-нö... Зе-бан-а-асьыт.

— Тэ, мый, ая, баитан? Тэ мый?.. Эн кув, ая, эн кув, — повзьöмувья мыктавтöн горöтчис паныт Миша.

— Ог, зо-нö, л-лэб, ог ча-ччы...

— Эн кув, ая, эн кув. Висьтав, верман дак, висьтав, ая, кин тэнö сэк?.. Ме сыкöт ачым вештiся. Кула, ая, но вештiся.

Максим чöлöмöн вель дыр видзöтiс синваэзöн тырöм зоныс синнэзö, дзик эз верит сы кыввезлö да мöдiс юавны, быль я баитö зоныс, то ли думайтiс ас кежас, позьö оз юöртны сылö сiйö, мый йылiсь корис мöдыс.

— Кывзы жö, ая, ме былись тэныт баита. Ме тэныт кыв сета. Вот адззылан, вештiся, тэ только висьтав.

— Да .. дя... дя-дьыт, Вас-ка да-дыт... — содтiс Максим умöля бергалан кылöн.

Айыс кыввез бöрсянь зонка вывтыр пасьта йыг-йыг-йыг паськалiс кытшöмкö невежöртана кöдзыт, кöдасянь нельки пыкöталiс лов, а пиннез пондiсö чакöтны öтамöд бердö. Тувдöм синнэзöн, дзик кынмöм местаас, Миша видзöтiс айыс вылö, кылiсь джынöн эз вермы шыасьны паныт.

Максим жö, тыдалö, примитiс этö сылö неверитöм туйö, дыр мыйись содтiс:

— Ма... ма-мыт бы-дöс, ... Öр-да-ньыс... Сiя сы-кöт...— одзлань Максим пондылiс эшö вöрöтны тырппезнас, вынсьöтчис бы, тыдалö, висьтавны мыйкö унажык, но етшыс эз ни тырмы. Шытöг тырппезнас вöрöтöмись вежöртны нем эз позь. Сэтчö жö и мамыс йылiсь сэтшöм видзчисьтöм да неколана юöрсянь айыс одзын зонкалö вöлi сэтшöм недолыт, что сiя öшис кодь, и айыслöн медбöрья кыввес сы ылöсöдз некыдз эз сибалö. Паныт эталö Миша сымда и керис, что чöлöмöн качыкнитiс кынымиськö юрнас. «Вежöртi, ая, быдöс вежöртi».

Сэк кежö керкуас жагвыв пырис Öгань.

Иньыслiсь бертöмсö Максим, тыдалö, казялiс, лöньсис. Чöлöмöн, дзир синнэзнас, сiя мöдöтiс иньсö комлань, эшö öтпырись видзöтöв-керис зоныс вылö — прощайтчис. Медбöрья выннас ни сiя калькöтiс морос бердiсь кисö, пондылiс судзöтчыны сiйöн зоныс юр бердöдз. Лэбтыштöм киыс сибалiс Миша тшöка бердöдз, сырлёль мунöмсянь ыскöвтiс сы морос кузя увлань. А кöр зонка кыкнан кинас кутчисис айыс ки бердö, сiя вöлi кöдзыт ни, не олiсьлöн. Дзик видзчисьтöм вачкöмсянь Максим öтпырись дрöгнитыштiс быдсöн вывтырнас, нюжöтчис, тшöкаыс лэбтiсьыштiс, тырппес кынмисö.

Синваэсö чышкытöг Миша дыр мыйись жагвыв лэбтiс юрсö. Сы коста шондiлöн медбöрья югöр нильдiс öшын косяк пöлöн, дзик гусьöн пышшöмöн, петiс керкусис. Лун чулалiс.

V

Ыркыт эшö и не öддьöн мича тулысся погоддяö Пыстогов Максимöс кольлалiсö медбöрья туйö.Дзебан луныс лöсялiс артельсалöн медодзза гöран лункöт. Этасянь и горе, и гаж сорласисö öтлаö.

Кольлалiс Максимöс чуть я не быдсöн деревняыс. Гробыс бöрсянь дас кыным мужик — гöриссес — поводдэзöт нуöтiсö гöррезö доддялöм вöввез. Мунiсö чöлöмöн, лажмыта мышкыртöм юррезöн. Вöлi недолыт и сьöкыт янсöтчыны сэтшöм колана морткöт.

Горзiсö инькаэз да старухаэз, кöдна тöдiсö Максимöс бур соседöн да бытшöм мортöн. И дзир ачыс Öгань эз брякайтчы, кыдз колiс бы да кыдз овлö частожыксö, мужикыс гроб вылын, эз кисьт ассис синва.Сылöн сьöлöмыс ештöм сайкавны аслас мужик дынö эшö Максимыс кувтöдз.

Вöлi и эшö öтiк тор, кöда некыдз эз вермы не усьны отир син вылö. Максимöс кольлалiсь отир коласын эз тыдав öтiк морт, сылöн роднöй вон — Васька, не вöвны кöдалö причинатöг эстöн некыдз эз позь. Кинöскö эта дзир дивуйтiс, а кинöскö туйдiс бытшöмжыка думайтны Максимöс стрöйдöм йылiсь. И чöлiсö кö кытчöдз ас коласын мужиккез, то инькаэс, ась и негорöн, но дивуйтчöмöн ас коласаныс баитiсö ни:

— Видзöтö жö, инькаэз. Васька воныслöн не дук, не след эд некытöн оз тыдав. Эта эшö мый сэтшöмыс? Роднöй вонöс, пöрисьжыксö дзебöны, а сiя нельки прощайтчöм могись эз мыччась, дзик нарошно сайласьö кытöнкö.

— Абу, батi, гортын да. Не öтiк лун сьöрна ни тай деревняас оз тыдав. Гöрö-кöдзö, натьтö, аслыс. Сылöн эд муэс кöть и ылынöсь, но вылынöсь, важын ни тöвзисö. Ны увья сiя и артиляс эз пыр. Вот и тэрмасьö.

— Да не сiя я ачыс воныс бердö киэсö и нятьöсьтiс? Пыр эд мыйкö нiя ас коласаныс поннэз моз пурсисö. Оз тай мыйкö öддьöнсö веритсьы, мед уджыс увья вонсö кольлавны эз вермы...

Вильмыс ыб пондöтчö самöй деревня бердсянь. Медперво сiя чöвпанöн моз лэбтiсьö вывлань, а сэсся кыссьö лунвыв скатöн вель ылö вöр бердöдз. Вылын, волькыт да паськыт Вильмыс тулыснас медодз петö лым увтiсь, а песока муыс тожö медодз шуралö гöр увтö.

Ыб шöрас, неылын туй бердсянь сулалö десятина кык мымда паськалöм том вöрок. Но мукöдыс вылö сiя немöн оз вачкись. Пуэс эстöн — кöззэз, пожуммез, кыдззез да льöмпуэз — садитöмöсь унажыксö морт киöн. Быдöнныс коласiсь позьö пантавны нельки кынымкö сыспу, калина да таволга кусттэз. А ны коласын öтмöдöрсянь гажтöма руд видзöны тöвсянь да зэррезсянь лöзöтöм пуовöй кресттэз — шойна.

Торйынмоз мöдiккез дынсянь, матöжык ордчöн кыссян туй бердö, вöлi гарйöм Максимлö гу. Öнi сы гöгöр быдöнныс и чукöртчисö.

А кöр гробсö лэдзисö телега вылiсь да сувтöтiсö недырик кежö ордчöн гарйöм гукöт неважын лэбтöм, уль да кытшöмкö кöдзытöн лолалан му вылö, председатель Волов Степан веськöтчис, кульыштiс юр вывсис кепкасö.

— Но, Максим вонö, дзебам. Дзебам тэнö, ассиным дона ёртöс, а öтлаын тэкöт и сiйö олансö, кöда сэтшöм не ас кадö нетшкöвтiс тэнö миян коласiсь. Не тэнö бы-ы-ы, — эстöн сiя, тыдалö, чуть эз матькышт, — не тэнö бы талун мöдöтнытö эта медбöрья туйö, да мый эд керан, оз кö сетсьы миянлö виртöг виль оланыс, эн кö тэ вермы берегитны асьтö вирьюиссез шогья?! Но ме быдöнныссянь тэныт кöсъя, что бöрйöм туй вылiсь ми öнi некöдöрö ог ни кежö и пöдтыны ассиным артель некинлö ог сетö! Ме кöсъя, что и тэнат сэтшöм не ас кадö орöтöм олан понда ми быдсöн вештiсям! Тöд, Максим вонö, — тэöн кисьтöм вирись и öтiк воть мымда весь оз öш!

Волов Степанлöн басниыс да лэдзöм гроб вылö киссян муыс вились саймöтiсö лöньсьыштöм ни вöлi сэк кежö отирсö. Вились пондiс кывны öтмöдöрсянь инькаэзлöн горзöм. Сiя жö саймöтiс и зонкасö. Видзсьыны одзлань Миша сэсся тожö эз вермы — синваэз пöдтiсö.

Кöр Максимлöн гуыс вöлi тыртöм ни, отир пондiс жагвыв рознитчыны. Гöриссес сэтöн жö, межа дорас, сувтöтiсö вöввезнысö öтiк лёдзö, бергöтiсö увлань сабаннэзнысö. Öтласа вынöн артельса пондöтiсö ассиныс медодзза борозда. Пыстогов Максимлöн пöрись Сивко мунiс медодзын. Айыс местö гöрсö видзис Миша.

VI

Жагвыв, лун бöртi лун, вежсис Вильмыс ыблöн чужöмбан. Янсöтöм эта вотöдз непаськыт межаэзöн уна тор вылö, öнi сiя первуись öтлаасис быдсöн öтвыв: лоис сё паськытжык, межатöм пашня, кöда нельки видзöтсис гажажыка. Эз кыв гöриссез коласын öтамöд увья дзескöтчöм да видчöм-споритöм, кöднатöг öтiк тулыс эз чулавлы одзза годдэзö. Öтлаöтöм муыс öтлаöтiс и асьнысö отирсö. А эта бöрсянь быдöнныс понда кольччис дзир öтiк — удж.

Медодзза лунсянь Миша уджалiс артельсакöт öтлаын. Зонка вынсьöтчис немын не кольччыны пöрисьжык отир сьöрись, тöдiс, вежöртiс — сувтiс айыс местö. Лунiсь лун одз асывсянь и сёр рытöдз сiя вöтлiсис бороздаöт гöр сьöрын, эз тöд отирыс коласын некытшöм мыдз. И дзир öтiк тор — айыскöт сэтшöм видзчисьтöм да неколана янсöтчöм — сё одззамоз видзсис тöдвылын, тшыкöтiс он, пидзыртiс сьöлöм да сотiс юрвем. Чулалöм кадö айыс йылiсь думакöт зонка и лун кежö эз янсöтчыв. Да и позис я, кöр керкуас оланыс нельки айсö дзебöм бöрсянь буржыклань немымда эз вежсьы? Висьтавны кö веськыта, то öнi Миша понда сiя лоис эшö сьöкытжык да гажтöмжык.

Видчыны лунiсь лун Öгань эшö и öнi эз дугды. А причинаыс эта понда — зонкалöн артельса коласын öтласа удж. И усьлiс кö одзжык сылöн чирзöм-сярзьöмыс, ёрдiсьöмыс да нимкодясьöмыс кык мужик вылö, то öнi сiя дöнзис быдсöн Мишалö. Кык чулалöм неделя коста ас коласаныс нiя и öтпырись эз баитö лоöмыс йылiсь сiдз, кыдз колiс бы мама-зона коласын, кöр öштiсö ас оланiсь меддона мортöс. И дзир öтпырись Öгань зоныслiсь гусьöнмоз юалiс:

— Мый нö айыт кувтöнняс баитiс?

— Мый сiя кывтöг баитас?

— Поди, мыся, висьталiс да... кин сiйö....

Миша осьтiс ни вöлi öмсö, мед кöть öтпырись, кыдз эм, веськыта висьтавны сылö быдöс йылiсь, но, öткö, горöтчынытö сэтшöмсö сылö, кыдз мамлö, зонкалöн кылыс и öнi эшö эз бергöтчы, а, мöдкö, сiя ас кадö кватитчис: керны этö вöлi эшö одз. Öтiк сысянь ни, кытшöм жагвыв да рамыника юасис мамыс, Миша вежöртiс, мыйлö сылö колiс тöдны эта йылiсь. Кутöм обидасянь, кöда джагöтан комокöн тасасис сылö горшас да пондiс пöдтыны, быдöс местö, мый зонка вермис бы висьтавны паныт мамыслö, — сымда и горöтчис:

— И стыд тэнат абу менчим сымдасö юавны? — уськöтчис öтöрö. Эта вылын сэк мама-зона коласын басниыс и баитсис. А одзлань сы йылiсь сiя эз ни пондöтчыв.

Айыс юöртöм бöрсянь Миша вель дыр думайтiс сы йылiсь, кыдз да мый пондыны керны одзлань. Öтöрсянь думайтсис, что колö мунны председатель дынö да и юöртны сылö быдöс йылiсь, кыдз эм. Сiя бы, натьтö, сiдз и керис, не вöвны кöбы эта трагедияын причинанас мамыслö, сы мамлö. Бöрьяыс жö быдöс лоöмыс вылö тшöктiс видзöтны нач мöднёж. И мед не позоритчыны отир син одзын аслас мам увья, не сетны повод быдкодь нятьöсь баснилö, кöднасянь бöртiжык отирыс коласын синнэтö он ни осьт, не председатель дынö, не кин мöдiк дынö зонка сiдз и эз мун. Айыс понда вештiсьöмсö Миша босьтiс быдсöн ас вылас. «Сiдз лоас буржык».

Тöдiс кö быдöс йылiсь кин асся Мишася, дак дзир öтiк морт — Еля. Миша веритiс нывкаыслö, кыдз аслыс жö, и сайöвтны сы увья нельки сэтшöм небасöк юöр эз вермы.

Айсö дзебöм бöрсянь сьöкыт да гажтöм кадö, ась и гусьöнмоз отирыс син шогья, зонка пантасьлiс нывкаыскöт быд рыт. Кöр веськыта деревня кузя, а частожыксö кытшöлöн Миша петавлiс нывкаыс йöр сайö, кытöн ыб дорись межа вылын куйлiсö кынымкö сiсьмöм кер, а йöр пытшкас сулалiсö льöмпу да баня.Эта пантасьлан местаыс вöлi бöрйöм не весь. Пыстогов Васька, Максимлöн воныс, олiс нывкаыскöт ордчöн.А Мишалö öнi, кыдз некöр, колiс тöдны, кытöн да мый сiя керö.

Сiя рытö öтöрыс вöлi ыркыт. Эшö павжун бöрсянь кымöртчис, а сёрöнжык жагвыв пондöтчис зэрны. Эта увья томмез и колисö межа дорись ассиныс местасö, пырисö йöр пытшкö да сайöвтчисö дранечöн тупкöм баня передникö.

— Кывзы жö, Миша, а дядьыт я? — нуöтiс нывка одзлань пондöтöм баснисö. — Думайта вот ме ас кежам быдöс йылiсь, и, вежöртан, некыдз и некыдз оз веритсьы. Вермас я оланас сiдз лонытö? Нiя жö роднöй воннэз. И... мамыт... Эд кык кö юр, дак öтiкыс сэтöн жö и усь.

— Оз веритсьы, шуан? И меным тожö... Кывны кöбы сымдасö кинсянькö мöдiксянь, ме бы и ачым некöр эг верит. Но айö аслас кулан одзын, кöр сiя бöрья ловсö кыскалiс, бöбöтны менö некыдз эз вермы. Мый вылö бы сылö сiйö? — А недырик чöлыштöм бöртi: — Роднöй воннэз, шуан? Сiя сiдз. А висьтав вот ноко, мыля сiя айöс вартлöм бöртi öтпырись нельки дуксö миянö эз вайлы? Нельки эд дзебтöнняс эз вöв. Мыля отирыс син шогья сайласьö да гортсис пышшалö? Эд сэксянь и öнöдз некытöн оз мыччась, не дук, не след сылöн деревняас абу.

— Эта даки былись сiдз, — недырик чöлыштöм бöртi согласитчис нывкаыс, одзлань ассяняс эшö содтiс: — Ордчöн эд, видзöт жö, олам, но сiя ой бöрсянь ме сiйö öтпыр гортiсь эг адззыв. Но быдöс кö эта, Миша, быль, дак колö я тэныт öтнатлö сэтшöмыскöт кутчисьны? Эд сiя и тэнö сiдз жö вермас... — Бöрья кывсö нывка нельки горöтчынытö эз лысьт.

— Кин сiйö тöдö... Мый лоас, сiя и ло, но айö понда ме сыкöт ачым вештiся. Ме сылö кувтöнняс кыв сетi.

— Сiдз, батi, но ме тэ понда эд пола, вежöртан он?

— Вежöрта эд. Эн думайт, что ме ачым ог пов. Но айö понда... Ачыт жö адззан, туйтöм кад увья нельки районсянь некин эз вовлы. Но эта сылö сiдз оз чулав, сiдз...

— Чöв жö, — негорöн шушкыштöмöн сорис нывка зонкалiсь баснисö, перыта кутыштiс сiйö сосöттяс: — Кинкö локтö.

Кыкнанныс лöньсисö, пондiсö кывзiсьны. Кылiс, кыдз неылын ны дынсянь негорöн дзуркнитiс кинкö увтын йöр потш увтiсь ньöр.

— Пон, натьтö, кинлöнкö, — шыасис паныт зонкаыс.

— Да чöв тэ, часöт видзöтам. — Кыкнанныс жмитчыштiсö чужöммезнаныс шочыника сулалан дранеччез бердö.

Эта коста ыб ладорсянь, улица мöдöрись йöр коласöт, жагвыв вуджис морт. Ньöрыс дзуркнитöмсянь сiя негорöн, но лöга матькыштiс. И сэк жö нывкалöн векнитик да йыла чуннес дзик мöртчисö, вель ёна жмитiсö Мишалiсь кисö. «Шы эн сет, видзöт». А кöр мужик веськöтчыштiс да гусясьöмöн иньдöтчис межа бердiсь пыдын бороздаöт аслас керкулань, локтiсьсö и Миша тожö тöдiс. Сорасьнытö эстöн вöлi немын. Зонка кылiс, кыдз сьöлöмыс вынсялöмсянь пондö дзескöтны моросын. Вывлань чепöссьöм вирсянь сьöктамö юр. Нельки нывкаыслiсь чуннесö, кöдна вöлiсö жмитöмöсь сё одззамоз, аслас ки бердiсь сiя öнi эз ни кыв.

Пыстогов Васька, ва паськöмнас негорöн кышпашасьöмöн да сайöвтöм могись пишальсö конувтас видзöмöн, чулалiс дас метр ылына ны весьтöт, а одзлань повтöмжыка ни сибöтчис аслас керку-карта бердö.

Вазьöм дзира воротаэс, кöдна пыртiсö карчйöрсянь карта пытшкö, оссисö-пöднассисö шытöг.

Важынкодь ни видзчисис Миша дядьыскöт пантасьöмсö, но одзжык мылякö эз думайтсьы, что эта пантасьöмыс лоас талун. Öнi зонка, дзик öшöм, эз тöд, мый бердö кутчисьны, мый пондыны керны одзлань.

Недырик нiя эшö сулалыштiсö асланыс сайöвт сайын, видзчисьöв-керисö, кытчöдз быдöс лöньсяс. А кöр гусьöн петiсö бöр йöр сайö, эстöн вöлись Еля и кутчис панлавны зонкасö.

— Миша, дона ёрт, кывзы жö öтпырись менчим кывсö. Эн мун öтнат сылö паныт. Тэ эд тöдан — сiя зверься-зверь. Сорасян казявтöг кытöнкö — сымда и эм. Сiя тэнö асьтö одзжык точкас, вот адззылан. Сылöн киыс оз дрöгнит. Ветлам лок часöт председательыс дынö. То ли видзчисьышт эстöн недырик. Ме ачым котрасьла. Степан дядьыс гортын, отсалас, Миша, мыся? — кадiсь кадö сосöттяс зэгöтышавтöн, баитiс нывка.

Но Елялöн басниыс Миша ылöсöдз öнi эз ни сибав. Сiя тэрмасис кыдз позьö перытжыка мездiсьны нывкаыс шогья, горöтчис:

— Некин дынö ме ог мун и тэнö ог лэдз. Пыр гортö и пукав. Кыдз да мый, ме ачым тöда.

Сулавны зэр увтас вöлi недолыт. Сэтчö жö Миша тэрмасис дзик пожар вылö. Эта вылын сiя рытö и янсöтчисö. Кадiсь кадö бöрас гусьöн дзарышавтöн, нывка не тэрмасьöмöн иньдöтчис йöррес коласöт аслас керкулань.

Мед не пантасьны некинкöт деревня кузя мунтöн, зонка кытшöвтiс сiйö карчйöррез пöлöн, гусьöн локтiс гортас.

VII

Одзлань кежö зарядитöм пишаль куйлiс дзебöмöн, сарайын.

Медбы не лэбтыны неколана шум да не сетны тöдны нем ас йывсис мамыслö, осьтны воротаэз Миша эз понды. Сiя пырис и петiс бöр увтöттяс.

Зонка вежöртiс, что бертiс кö дядьыс зэра погоддяö ой кежас гортö — мунны бöр тэрмасьны оз понды и асыв гöгöрöдз керкусис оз мыччась. Сiдзкö, и тэрмасьны öддьöнсö Мишалö вöлi тожö некытчö. Ештыны бертны бöр одзза местаö сы мунтöдз позис. Но не сарайын, не кытöнкö мöдiклаын зонкаöс öнi эз ни пукöт. Одзза туй кузя, кыт неважын локтiс гортö, сiя иньдöтчис бöр.

Джын час бöртi Миша сибöтчис тöдса баня дынö. Вöрзьöм почкаа льöмпу увтöт зонка вуджис йöр. Баня стена пöлöн, кытöн морт сувдöн сулалiсö мöймуся петшöр да öмидзкок, сiя кыссис передникöдз, пуксис дранеччез сайö.

Тулысся ойыс дженыт. Шондi пуксян кадсянь бытшöмжыка и пемдыны оз ешты, видзöтан кö, пондö югдыны ни бöр. Час, мöдiк чулалiсö казявтöг.

Ойшöр гöгöрас зэрнытö дугдiс. Неыджыт тöв жагвыв орлалiс зэран кымöрсö дöмассэз вылö, вашöтiс öтмöдöрö.

Недыр мыйись пондiс югдыны. Му весьтын шытöг öгралан звездаэс дзик бледöтiсö: öштiсö ассиныс кöда гöрд, кöда веж, кöда зелёнöй рöм. Ылiсь кымöр бердын ятнöйсялiсö вöрлöн неровнöй очертаннёэз. Шондiыс эшö эз на пет. А муыс, кытöн руд, кытöн сьöд рöма, дзик ыждiс да паськалiс син одзын. Неыджыт да шоныт зэр бöрсянь сы бердсянь лэбтiсис сэтшöм жö шоныт, чуть тöдчана парок. Эшö вынöнжык уль му дукысся нырö вачкис вöрзьöм почка дукöн. Саймисö ыбшаррез. И нылöн гора да сöстöм питиртöм-дзульзьöмыс тыртiс аснас сэтшöм жö сöстöм да лöнь эшö эта кадö русö. Сибöтчис асыв, мед югдöтны да шонтны цветитан му, саймöтны да гажöтны сы вылын олiссесö.

Сибöтчан асыв вылö дивуйтчытöн, зонкалöн сьöлöмыс небзьыштiс. Ныжмыштiс одззася обида, чулалiс лöг, кöда эшö нач неважын сотiс-палитiс сылiсь мороссö. Недырик кежö Миша нельки вунöтiс сы йылiсь, мыйла локтiс татчö, мыйла пукалö дзебсисьöмöн баня передникын эта мича, лöнь да сöстöм асылö, мыйла гусьöн кинкö шогья видзö киас зарядитöм пишаль.

Пондiс петны он. Асывлiсь лöньсö дзугтöг, охота лоис чапкисьны-водны пластöн эта небыт-лöз рöма пыдöстöм кымöр увтö, чапкыны öтмöдöрö кикок, онмöссьыны вöрзьöм почка дука ру вылас сьöкыт да кыз онöн и узьны пöттöдз. А кöр петас шондi, чеччыны, доддявны вöв, кутчисьны гöр бердö да уджавны садь быртöдз: осьтны пытшкöс бöрсянь пытшкöс, гöгравны гöгöр бöрсянь гöгöр, кывзыны, кыдз лöньсьöтöмöн дзуртышалö пöрись Сивко бердын сбруя да кышöтö-орöтö мусö сабан, адззыны, кыдз вешшö кок увтын шульгалань гöр бöрсянь борозда да бергöтöмöн водö веськытлань пласт бöрын пласт, кывны быдсöн вывтырöн, кыдз уджыс, воть бöрын воть, дзик нималö, кыскö тэись вын, мед бöртiжык кыкмымдöн сiйö жö бергöтны тэныт бöр.

Аслас думаэз коласын зонка не эз кыв, не эз казяв, кöд коста шытöг оссисö-пöднассисö воротаэз. Оттöмик улица да кыкпöвса йöр сайын вились мыччисис дядьыс. Сы негора кокшысянь Миша перыта лэбтыштiс юрсö, тiльыштiс синнэсö, видзöтчис.

Мöдыс пишальöн конувтас, кузь патронташöн косöттяс сiя жö бороздаöт, кыт локтiс рытнас, öнi вились сибöтчис баня весьтö.

Вöлi нач югыт ни, и сiя, кыдз и пыр медбöрья кадö, тыдалö, тэрмасис сайöвтчыны лун кежас отир син шогья. Эз тöд, эз адззы эта коста бандит ас одзсис некытшöм полöтöм, этасянь и онувья нöитчöм чужöмыс мыччассис лöньöн, нельки рамöн. Роднöй вон, сiя унаöн вачкисис Максим вылö: и вывтырнас, и чужöмнас, и нельки походканас. Эта вачкисьöмыс некытшöм жалейтöм сы дынö эз саймöт.

Нач мöднёж, сiя дзир öзтiс, вынсьöтiс öддьöнжык Миша сьöлöмын айыс понда лöгсö да обидасö. И мед öтпырись да пыр кежö мездiсьны ны увья, кольччис öтiк — нырыштны курок вылö. Но эшö сы вотöдз зонка недырик кежö сувтöтiс син одзас сiйö, мый часöт, вот-вот, вермас шогмыны, и эстöн вдруг вежöртiс, что керны этö оз вермы. Вийны асывсö, кöдöн сiя олiс, кöдö кылiс да адззис, кöдöн лолалiс да гажöтчис, кöдасянь вöлi ловья, кыдз морт, — вийны лыйöмöн ассис асывсö вын сылöн эз судз и ки эз лэбтiсь.

Миша кылiс, кыдз кöдзыт да сьöкыт ньылöм воттез вевттисö сылiсь чужöмсö. Вынöн да неровнöя, мукöд коста нельки сувтчышалöмöн, ёткöтiс моросын сьöлöм. А кывзiсьтöм да поснита зэгалан киэзын жмитöм пишаль жагвыв лэдзчисис увлань.

Эта коста Пыстогов Васька сибöтчис йöр дынö, кокнита вуджис мöдöрас. Межа кузя, коккезнас ойся лысвасö пыркöттöн, иньдöтчис жельнöгöн тырöм кыраслань, кöда нюжалiс вöр бердöдз.

VIII

Баня передникын чулöтöм ой бöрсянь зонка сьöлöмын обидаыс невночка кыдз бытьтö лöньсьыштiс. Нельки ассис пишальсö, мед эз адззылö отирыс, бöр гортö Миша эз ни вай, швыргис-чапкис нывкаэс баня пöвскö да сiдз сэтчин и колис.Одзлань быдöс эта йылiсь сiя вынсьöтчис не думайтны.

Сiя жö рытö, кöр пантасисö Елякöт, нывкаыс медодз юалiс:

— Но и кыдз, Миша? Нем тай öнöдз эз кывсьы. Адззылiн жö кöть дядьытлiсь гортiсь мунöмсö?

Кыдз примитас нывка сыкöт лоöм йылiсь юöрсö, зонка одзлань эз тöд. Сiйöн и висьтавны веськыта, что киыс эз лэбтiсь пезьдöтнытö, эз вермы, стыдитчис. Бöбöтлöмöн эта местö дженытика юöртiс:

— Некыдз. Немлö вöлi кывсьынытö. Онмöссиссьöм менам югдандорас баня передникас.

— Вот и бур. Сiдзкö, весь ме тэ увья сiдз тöждi. Ойбытнас и ончир кодьöн эг кер. Чапкы тэ быдöс этö юрсит. Батi, сытöг чулалас. Эд былись кö сiя öтнас сымдасö керис, дак эта понда кöркö сё ни асьсö точкасö. Отирыс оз вештiсьö, дак оланыс вештiсяс. А тэныт öтнатлö сыкöт кутчисьны нем.

«Былись, натьтö, Еляыс баитö, — думайтiс сiя рытö зонка ас кежас. — Эд эг кö ме вермы пезьдöтны сылö талун, дак и мöдöтпырись мекöт сiя жö вермас лоны. Мый керан, оз кö сэтшöмыс вылö ки лэбтiсь». И ась айыс понда обидаыс быдсöн кытчöдз и эз чулав, этна думаэс мымдакö лöньсьöтiсö. Дзир овны сiйöн лöньсьöтöмнас усис недыр.

Кынымкö лун бöртi Еля мылякö эз берт Пальниксянь гортö, кытчö сiя лунiсь-лун новйöтiс сводкаэз, а сэтчинсянь ваявлiс почта.

Эта юöрыс перыта паськалiс омöн деревня пасьта. Но мый вермис лоны сэтшöмыс визыв да том морткöт даскыным километр кузя волокын — некин эз тöд.

Чулалiс ой. Эта коста нывкаыс гортын сiдз и эз мыччась.

Асывсянь юасьöм могись Пальникöдз ыстылiсö «нарошнöй», но вайöм юöрыс эз гажöт. Сэтчинсянь бöр Еля мунöм эшö луннас.

Видзчисьны одзлань кольччис нем, пондiсö кошшыны. Эта вылö лэбтiсö быдсöн артель. Кынымкö морт вöввезöн вöлiсö босьтöмöсь нельки гöранiсь. Öтлаын быдöнныскöт кошшисис и Миша.

Пальниковскöй туй гöгöр пондiс кывны отирлöн горöн уксöм да нывкасö нимнас корöм. Но не матын горт дынсянь, не ылынжык кытöнкö некинлö паныт сiя эз шыась. Дзир öтiклаын, нёльöт верста вылын деревня дынсянь, меднять местаын, кинкö кошшисиссес коласiсь казялiс нывкалiсь неважынся, уна да быднёж тальöм чарки следдэз. Ны сьöртöт вачкисис, что веськыта нятьöттяс нывка мыйкö вылö мöдöм вуджны туй мöдöрас, но сiйö кинкö видзöм. Сэтöн жö ордчöн вöлiсö и мöдiк, сiя жö кадся гырись нинкöма следдэз.

Эта местаö бöртiжык быдöс кошшисиссес и чукöртчисö.

Недырик эшö кылiс отирлöн негорöн уксышалöм. А сэсся неылын туй дынсянь лэбтiсис повзьöм инькаэзлöн горöн чирзöм. Öтiк нитшсялöм колода сайын нiя инмисö косялöм паськöма, курччалöм тырппеза нывкаыс шой вылö. Быднёж издевайтчöмсянь Еля öнi ас вылас кодьöн эз ни вачкись. Нельки сибöтчынытö матö сы дынö петiс полöм. А сiя местаын нитшыс да туруныс вöлiсö нильöмöсь да кокöмöсь вужсорнас. Сiдзкö, нывка пессис аслас вирьюиськöт, кытчöдз вермис. Быдöс сьöртi несьöкыт вöлi сувтöтны син одзын, мый эстöн керсис одзза лунас.

Эта вотöдз прошинчи коласын сэтшöмыс эшö эз пантасьлы. И öнi быдöнныс жугдiсö юррезнысö сы вылын, кин бы вермис сымдасö керны.

И вились инькаэз ас коласаныс баитiсö:

— Ас отир коласiсь öтiк Пыстогов Васькася керны сымдасö некинлö.

— Кинлö эшö этася, кöр сiя роднöй вонсö муас сюйыштiс? Мыйкö понда эд пышшалö жö гортсис, неделяэзöн отирыс син одзö оз мыччась. Точкынытö тай сэтшöм страмсö оз вермö — абу дак абу.

Сы йылiсь жö ас кежас думайтiс и Миша. И кыдз ответ, сылö тöдвылас усисö айсö стрöйдöм бöрсянь мамыслöн кыввес: «Кыдз эшö тэнö, страмöс, öтлаын Елькаыткöт кольöмась? Öтлаын жö колiс юррезнытö мургыльтны».И одзлань эшö: «Эн-на! Петалас эшö тiянлö оланыс. Адззисясö кодя отирыс. Мургыляласö юррезнытö! Быдöннытлiсь! Сiдз и тöдö!» Сэк зонкалö кыдзкö эз и думайтсьы, что сэтшöм роковöйезöн вермасö лоны мамыслöн кыввес. И вöлись öнi сiя кылiс ныын не только грöзитöм, но и сiйö, кин вермис пöртны этö грöзитöмсö рокö. Ны коласын туёкыс вöлi öтласа. И кыдз бы öнi зонка эз бергöтлы этö думасö, кöдöрсянь бы сы бердö эз кутчись, некытшöм сорасьöм сыын эз адззы. «Не весь, петö, грöзитiсö. Сiдзкö, öнi очередьыс локтö менам». Эстöн вöлись Миша и вежöртiс, кытшöм ыджыт ошибка керис сiя баня передникас чулöтöм ойö, кöр эз адззы вын нырыштны курок вылö. И проститны аслыс этö ошибкасö öнi сiя некыдз эз ни вермы.

Дзебисö Еляöс ордчöн Пыстогов Максимкöт.Дзебисö невестаöс невеста кодь жö шоныт да гажа кадö, кöр ыбын и вöрын горöн дзульзисö кайез, видззез вылын синбур гусявтöдз цветитiс горадзуль, льöмпуэз, тожö кыдз невестаэз, купайтчисö асланыс ру кодь кокнит да лым кодь чочком цветитан кымöррезын.Сыкöт, Еляыскöт, мунiс Миша оланiсь медъюгыт мечта, медыджыт счастье да медбöрья надежда — колис сiйö öтнасö аслас сьöлöмшогкöт.

Елялöн мунöмыс му вывсис нем и эз веж. Одззамоз цветитiс льöмпу, зарни югöрöн сотчис-вериктiс син одзын видззез пасьта горадзуль, зумыт тöв вылын гажöн кышöтöмöн, паськалiс пуэзлöн лист, вель дырöн öшалiсö сöстöм руас, гöрöм и гöртöм му весьтын, ыбшаррез да дугдывтöг койисö ассиныс сьöлöм саймöтан сьыланкыв. Одззамоз асылыс рамыника югдöтлiс да саймöтлiс му, лэбтiс сы весьтын дзирыт югöра шондi. Одззамоз рытся пемытыс öшöтлiс му весьтö тöлiсь да осьтлiс быд рöма звездаэз. Быдöс, мый вöвлi одзжык, кольччис сiдз жö аслас местаын. И только Миша понда нем этаись öнi эз ни вöв.

Кольччис кö эшö быдöс местö сыкöт мый, дак эта оланыс обидитöмсянь курыт-зубытыс. А чукöртчис сiя эта тулысö зонка моросын сымда ни, что нельки лолавнытö эз сет, пöдтiс.

Быдöс увья, мый лоис сы оланын, Миша винитiс мамсö.Этасянь зонка сэтчöдз лöгасис сы вылö, что гортö, керкуас, кодьöн эз и пыравлы, лоны сыкöт öтлаын, лолавны öтiк руöн охота эз вöв, кöть и петнытö Елясö дзебöм бöрсянь сылö лоис нач некытчö.

Луннэзнас зонка одззамоз вöлi отир коласын, удж вылын, а рыт-ойсö чулöтiс öтнас сарайын нето керку пöлскын, важ паськöммезiсь чукöртöм ольпась вылын. Эстöн эзжык кыв мамыслöн быдпырся вувтöм, пöттöдз позис думайтны. Эна думаэз коласын быдöс чукöртчöм обидаыс, кöдö эз позь кылöтны сьöлöм вылiсь не синваэзöн, не невночка эшö чулалöм кадöн, öнi вились пöрис лöгö. И пантасьны кö эшö öтпыр дядьыскöт, сiйö тырмис бы не только пезьдöтны курок, а и кутчисьны пиннезöн сы горш бердö.

Мунны Волов Степан дынö да корны кытшöмкö отсöт Миша и öнi эшö эз думайт. Быдöс лоöмыс понда долгын зонка лыддис дзир асьсö öтнасö.

IX

Сiя ойö Миша саймис негорöн да видзчисьтöм ёркöтчöмсянь. Повзьыштöмувья зонка медперво эз и вежöрт, кытöн да мый лоис, шыасьтöг пуксис, пондiс кывзiсьны.

Чожа мый ёркöтчöмыс сибалiс мöдöтпырись. А кылiс сiя öшын увтын, карчйöр ладорсянь.

Миша жагвыв кыссис стена бердöдз, мыччыштiс юрсö, видзöтчöв-керис увлань. Недыр мыйись казялiс: öшын увтас, керку стена бердö зэв-зэв жмитчöмöн, сулалiс морт. Сы вылö вевдöрсянь гусьöн видзöттöн, мыйкö ёнакодь чепöльтiс зонкалiсь сьöлöмсö, дзик нач видзчисьтöг, казялiс неважын дзебöм айсö. Зонкалö перыта усисö тöдвылас пöрисьжык отирсянь кывлöм басниэз рöдителлез вовлöм йылiсь. Дзик йыа ваöн койыштöмсянь кöдзытыс йыг-йыг-йыг паськалiс спина пасьта, мыйсянь Миша казявтöг вырскыштiс пиннес пыр ру, казявтöг жö чутыртчис вывтырнас. «Мый, былись кö сымдасö баитöны?»

Сэк кежö жагвыв оссис öшын. Мамыс шушкöмöн моз юалiс:

— Васька, тэ я мый я?

— Ме. Зоныт кытöн?

— Сарайын кытöнкö узьö.

— Крючокав ыбöссö. Ме эстi пыра.

Быдöс кылöмыслö да адззылöмыслö зонка нельки веритны эз лысьт. Но не веритны ас синнэзлö да пеллезлö тожö некыдз эз позь. Эта вöлi не кинсянькö кылöм басни, а син одзын шогмöм быль.

Сэтöн жö, öшын увтас, джоджулас ветлöтöм понда вöлi писькöтöм неыджыт ыбöсок, кöда пыр тулыснас карчйöрö, а арнас карчйöрись джоджулö бöр новйисö картов да мöдiк карч. Ыбöссö тупкавлiсö бытшöмжыка дзир тöв кежö. Öнi жö сiя вöлi осьта ни, колiс только чапкыны пытшксяняс öшöтöм крючок. Сылöн негорöн жолькнитöм бöрсянь ыбöсыс жагвыв оссис. А кöр Пыстогов Васька сайöвтчис сы сайö, ыбöсокыс шытöг пöднассис бöр.

Вöлись öнi, кыдзи сэк, баня передникас нывкаыскöт сулавтöн, кöр Миша первуись казялiс дядьыслiсь гортö локтöмсö, сiя вились кылiс, кыдз сьöлöмыс вынсялöмсянь пондö пыкöтавны мороссö, а вывлань чепöссьöм вирсянь сьöктамö юр. Зонка вежöртiс, что лэдзны сiйö мöдöтпырись некыдз оз позь. «Куимöтпырись пантасьöмыс вермас и не петавны». Недырик кежö Миша пöрöтчис гатш, пондiс думайтны: «Мый жö бы?.. Мый жö?.. Босьтны часöт посöдзись чер, пырны сьöрсяняс, мазьнитны öтпырись юр кузяс, сымда и эм».Этö сiя, кыдз думайтсис аслыс, и былись вермис бы, сiдз кыдз лöгыс сыын öнi вöлi тырмöмви. Но кöр Миша пондiс думайтны, мый лоас эта бöрсянь и керкуас, и омöн деревня пасьта, повзьыштiс. Сэтчö жö эз позь вунöтны и сы йылiсь, что керкуас нiя кыкöн. Зонка öнöдз тöдiс ни, что лэбтыны кö дядьыс вылö ки, мамыс сылö немöн эстöн оз отсав, а чожажык сувтас дядьыс дор. Сэк вöлись сылöн усис тöдвылас колана тор — нывкаыс баня пöвскö швыргöм-чапкöм пишаль.

Кань моз гусясьöмöн, нельки лолавтöг, мед не сетны тöдны нем ас йывсис да не повзьöтны одза-одз кортöм гöсьсö, Миша лэдзчис керку пöвскись сарайö, а сэтчинсянь — карта вылö. И вöлись сэк, кöр зонка петiс гусьöн воротаэз сайö, ловзисис быдсöн мороснас.

Баня пöвскись судзöтöм пишальöн Миша бертiс гортас. Асылöдз кольччöм кад зонка чулöтiс карчйöрись вирöдз увтын.

Пыстогов Васька петiс бöр югдандорас. Конувтас жмитöм пишальöн сiя мышкырöн лэдзчис гряддэз коласöт карчйöр увтö, вуджис льöмпу весьтöт йöр, öтмöдöрö дзирбарасьтöн да мышкырöн жö чулалiс непаськыт подакокувт медодзза понуллез да бадь кусттэз дынöдз.

Öштыны весись кад талун эз ни позь.

Час бöртi, деревнясö мöдöрсянь кытшöвтöмöн, Миша локтiс сiя жö местаö. Дядьыс следдэз кузя зонка вуджис паськыт оль сайö, петiс ыббез увтö.

Недырик ковсис думайтны, кöдöрö мунны одзлань. Пышшалiсьлöн бöрйöм туй перыта уськöтiс тöдвылö и сылiсь позсö. Кыкьямыс верста ылына деревня дынсянь куйлiсö дедыс киöн весöтöм гажа вилиннэз, кöдна и кольччисö янсöтчöмныс бöрсянь томжык воныс сайö. Сьöкыт вöлi шедны сэтчин зэра кадö. Туйыс унажыксö кыссис зыбуна оллезöт. Сэтчö жö таво гырись ваэз коста вöлi нöбöтöм Пиканшор весьтiсь пос. Этасянь и отирыс сылань ветлiс етша. Вилиннэс коласын сулалiс тшупöм избушка, кытöн кöть кöр позис сайöвтчыны ном-геб да зэр шогья. Сiдзкö, энö местаэсö и бöрйис Пыстогов Васька аслас сайöвт местö. Некысь и нем буржыксö адззыны сiя эз вермы.

Сылань жö медодз видзис öнi Миша и ассис туй. Сьöрас зонкалöн вöлi дзир заряда пишаль да йöрнöс сикöдж бердö вöв сиöн кöрталöм сьöла пис.

Пиканшор дынын Миша оськöввесö чинтыштiс, пондiс видзöтны кок увтас. Кыдз и видзчисис, следдэс мыччисисö шор бердас. Вуджны дядьыслö ольсö веськыта вöрöттяс охота, тыдалö, эз вöв.

Ваöн рознитöм да дзугöм-панöм керрез кузя Миша вуджис шор мöдöрас.

Повны отиркöт пантасьöмись эстöн эз ков. Этасянь зонкалö думайтсис, что дядьыс пондас мунны шучкöп туй кузя. Но недыр мыйись сылöн следыс кежис шульгалань. Эта зонка понда вöлi видзчисьтöм и ёнакодь повзьöтiс. Одзлань пондöтчисö гажа кыдзовöй рассэз. Следитнытö лоис сьöкыт. Тшöка быдман пуэз коласын туруныс лэбтiсис умöля, унажыксö том эшö да шочыник кöчазь, кöда вылiсь пыркöтöм лысваыс тöдчис умöля.

Неылö мунöм бöрсянь следыс и нач öшис.

Мыйкö дырна Миша сулалыштiс öтiк местаын, эшö öтпырись видзöтiс бытшöмика ассис пишаль, гажтöма ловзисис. Вöррес эстöн дортöм-понтöмöсь. И öштыны кö öнiсянь след, кувтöдз пондан кошшисьны — он пантав. «Мед дзир сiя менö одзжык эз казяв», — гажтöмакодь думайтыштiс зонка ас кежас, жагвыв иньдöтчис одзлань.

Вель дыр Миша чуклясис öтмöдöрö туй бердöт кыссян рас коласöт, а öткоста сувтчыштлöмöн кывзiсис чуть я не быд оськöв вылын.

Вöрöтчытöг сулалiс том листöн вевттисьöм вöр. А сы пасьта быд голосöн дзульзис быдкодь кайпöлöс, радуйтчис паныт петан шондiлö. Вот сылöн зарни рöма югöррес, дзик чочкоммытöдз калитчöм еммез, первуись сибалiсö пу йыввез бердö. Пемыткодь эшö öнöдз вöр этасянь дзик ловзис. Сы бердö сибалöм югöррес тöдчöмöн содтiсö кайпöлöслö öд. А ны коласын, кытöнкö неылын ордчöн, кылiс и сьöлалöн сэтшöм тöдса да вöснитик пискыштöм. Мöдöрсянь сылö паныт шыасис мöдiк. Пискыштöмыс кылiс мöдöтпырись, а сылö — вились паныта шыасьöм. Минута бöртi гажöн тырöм вöрсö видзчисьтöг косьöвтiс лыйöмлöн пöдтана говк.Повзьöмувья Миша дрöгнитiс быдсöн вывтырнас. «Не меным я?» Бöртiжык зонка вежöртiс — не. Лыйöмыс кылiс ылынкодь, и сы бердöдз нем эз сибав.«Вöралан, сiдзкö? Вот и бур», — думайтiс зонка гажвевйöн, чуть я не кынöм вылас иньдöтчис сылань.

Муннытö ковсис шондi паныт. А сылöн югöррес ёрисö синнэз нельки вöр коласас. Сiйöн Миша гусясис жагвыв, дзик вуджöр. Öтмöдöрö зубытöдз нёджжасьöмсянь сöдзисö синваэз.

Но вот вöлись эшö вель ылын одзас мыйкö вуджöртчис. Сайöвтчöм могись зонка кежыштiс медодзза жö учöтик да лапья кöзок сайö, пондiс нёджжасьны одзлань.

Чожа мый «вöралiсьсö» сiя и былись казялiс. «Эстöн бы и...» Но сулалiс сiя тожö негырись кöзоккез коласын и этасянь быдсöн вывтырнас эз тыдав. Му бердас лажмыта куйлытöн, шочыник турун да кöс уввес коласöт зонка адззис сылiсь дзир сапога коккесö. Сэтчö жö вöлi эшö ылынöв. Кылiс, кыдз пишальсö вились зарядитöм коста клячнитiс затвор.

Зонка думайтiс, кыдз да мый пондыны керны одзлань. Думайттöнняс ни вит-квать метр ылына да бокынмоз «вöралiсьыс» дынсянь сiя казялiс ранитöм кайис. Стрöйдöм борда, сiя öнöдз чепсасис öтiк местаын, кадiсь кадö вартiс му бердас öтiк здоровöй борднас.

Зонка видзöтiс ранитöм сьöла вылö, а сы местö адззис Еляöс, кöда, стрöйдöм эта кай моз жö, лолыс петтöдз пессис пальниковскöй волокас аслас олан понда. Öнi эта картинаыс сувтiс Миша син одзын вились сэтшöм ятнöя, что мыйкö дырна кежö вештiс сы ылöсiсь öння кадсö. Кажитчис, что сы син одзын, кайыс местын, и былись пессьö нывкаыс, кöдалö колiс да позис мыйöнкö отсавны. Ылöстöг, мый керö, берегитчытöг да сайласьтöг зонка перыта чепöссис коккес вылö, уськöтчис пуэс коласöт ранитöм сьöла ладорö. Но эз ешты сiя керны и куим-нёль оськöв, кыдз мöдöтпырись, öнi сылань ни лыйöм, водтöтiс сiйö му вылö да бергöтiс ас вежöрö. Дулосянь тшöка чапкöм дробь тшöка жö шырзьыштiс кöзоклiсь уввесö, кöдна увтын зонка дзир часöт куйлiс.

«Казялiс эд... Вот жö вöв юр, вот баклан. А вдруг сiя вежöртiс, кин ордчöн?.. Сайöвтчыны эд вермас нето... Не весь, тыдалö, Еляыс меным баитлiс, что сорасян мыйынкö öтпырись — сымда и эм». Куйлытöнняс ни Миша перыта нёджжасьыштiс ас гöгöр, кыссьыштiс оськöв ылына пипу дын сайö, пондiс видзчисьны. Но не минута бöртi, не сёрöнжык матын сы одзын дядьыс эз мыччась. Эз кылö сы ладорсянь и пышшан оськöввез. Дзир ранитöм сьöла кадiсь кадö одззамоз вартышалiс борднас му бердö.

Дыр мыйись кылiс, кыдз «вöралiсьыс» кок увтын горöн чегис кöс ув. Пыстогов Васька сибöтчис ранитöм кай дынö, лэбтiс, сюйыштiс сiйö голянас косiсь ремень сайö, сэтöн жö öтпыр пискыштiс, но паныта шыасьöмсö видзчисьны эз ни понды, жагвыв иньдöтчис одзлань.

«Эз казяв кыдзкö. Ош местö, натьтö, примитiс», — гажмыштiс Миша. Чожа мый и сiя сувтiс кок вылö, иньдöтчис дядьыс бöрсянь, мед сэсся не öштыны ни сiйö син вылiсь.

Сiдз, сьöрсьöн-бöрсьöн, чулалiсö эшö верста етш. Но вот «вöралiсьыс» бергöтчис шондi ньылат. Мишалö дзир эта и колiс. Öнi сiя сувтiс, видзöтчис. Син вылас зонкалö усис улiсянь вожöн быдмöм кыдз, кöда коласö год-мöдöн одзжык сибдöмöн пöрöм кöз. Сы бердiсь лысыс öнöдз ештöм пыркавны ни, но кыдзыс бердö паджсьöм уввес вöлiсö тшöкöсь, сайöвтiсö бытшöма. Ны сайö Миша и водiс.

Неылын одзас кадiсь кадö сё эшö кылiс сьöлалöн пискöм. Но öнi этö «кайсö» зонка тöдiс ни. Сiя лöсьöтiс пу уввез коласö ассис пишаль, босьтiс öмас сьöла пис.

— Си-и-ип, си-и-ип, сип-сип-сип-сип-сип, — кылö кытöнкö кыдзовöй рас коласас.

— Си-и-ип, си-и-ип, сип-сип-сип-сип-сип, — сы моз жö шыасьö Миша паныт.И кынымись бы одзлань эз кыв эта пискöм, зонка быд коста шыасьлiс сiдз жö, дзир аслас местаись, пöрöм кöз сайсис, эз мыччась, паныт писыслö эз мун. Пондöтчис аскодьöм орсöм — кин кинöс бöбöтас. Öнi зонкалö колiс дзир öтiк тор — мыла.

Вот писыс кылö матынжык ни, эшö матынжык, дзир ачыс пискисьыс кытчöдз оз тыдав. А вот кытöнкö неылын чуть кылöмöн сяткыштiс сы кок увтын чегöм ув. Чожа мый пуэс коласын тыдыштiс и ачыс бриттöм чужöм. Гусясьтöнняс öтмöдöрö жагвыв синнэсö бергöтлытöн «вöралiсь» смекайтiс пу уввес коласiсь паныт шыасись кайöс.Но шондi югöррес, кöдна усисö паныт да ёрисö синнэз, бытшöма видзöтнытö эз сетö. Вель дыр нёджжасис сiя и пöрöм кöз ладорö, но сiйö, мый кошшис, казявнытö сiдз и эз вермы. А сэтöн, кыдз нарошно, кытöнкö нач ныр увтас ни, дзик дразнитöмöн, кылiс: «Си-ип, си-и-ип, сип-сип-сип-сип-сип». Эстöн «вöралiсьлöн» вытьыс эз тырмы. Аслыс казявтöг сiя тiльыштiс синнэсö, керис одзлань эшö кынымкö оськöв. Öнi ны коласын кольччис дас метрся не унажык.

Мушкаыс пыр видзöттöн, Миша эшö думайтiс, кытчö сылö лыйны. «Сэтшöм тварьыслö эд и пезьдöтнытö некытчö: не юр, не сьöлöм абу». Мушкаыс жагвыв лэбтiсис синнэс весьтöдз, сувтiс.

Кöдзыт да гырись ньылöм воттес вились, кыдз и сэк, баня передникас, пондiсö вевттьыны зонкалiсь чужöм. Вились, кыдз и сэк, öдззис вартны кöсичаэзö вир. Спусковöй крючок вылын дыр видзöмсянь дубалöм чуньыс öнi ас увтсис нем эз ни кыв, кывзiсьны дугдiс. И эстöн Миша вежöртiс, что кытчöдз оз сет тöдны ас йывсис, оз сувт паныт дядьыслö аслас сайöвт сайись, оз пантась кöть недырик кежö сы синнэзкöт да оз лыддьöт ныись выраженнёсö, — пезьдöтны сыö зарядитöм пишаль сiя и öнi эшö оз вермы, киыс оз лэбтiсь. Но сетас я Пыстогов Васька сылö сувтнытö? Вермас я дзар керыштны паныт сы синнэзö? Чожажык — оз.

Миша сё эшö думайтiс, кыдз кужны-вермыны лэбтiсьны коккез вылö, а öткоста этакöт лоны готовöйöн быдöс кежö. Эта коста сы пискыштöм вылö локтiс сьöла. Кытöнкö нач зонкаыс весьтын кылiс борддэзлöн чуть тöдчана русö орöтöм. Кайыс пуксьöмсянь сiдз жö жагвыв дюттьыштсис лёлльыт кыдз ув. Невночка сёрöнжык зонка юр вевдöрись русö вились резьöтiс лыйöмлöн говк. Уввес коласын кышасьлытöг кайыс усис му вылö, кык-куим метр ылына зонкаыс одзö.

Лыйöмыс бöрсянь дядьыслöн пишальыс кольччис кытчöдз зарядиттöм. Самöй колана кад — сувтны паныт. А Миша топ эз и думайт керны сымдасö.

Эта коста Пыстогов Васька дышöтчытöг кыскис затвор, вежис стволiсь просмöм патронсö тыра вылö, татшкис затворсö бöр аслас местаö, — сiдзкö, зарядитöм бердана вились кольччис взвод вылын, — повтöг да кокнита сибöтчис зэв матö зонкаыс одзö, уськöтöм кайыс весьтын сувтiс. Веськыт киас берданасö стволöттяс видзтöн сiя мышкыртчис, бöр веськöтчытöнняс лэбтiс шульга кинас сьöласö аслас пидзöссэз весьтöдз.

Сэк кежö Миша сулалiс кок йылас ни.

— Эн вöрöтчы, Васька дядь! Ме вештiсьны локтi! — волнуйтчöмсяняс орласян голосöн горöтчис зонка мушка сайсянь. — Батi, кöть öнi каитчан?

Племянникыскöт пантасьöмыс Пыстогов Васька понда вöлi видзчисьтöм. Эта видзчисьтöмыс и öштiс сiйö недырик кежö ладсис. Сiя дзик кынмис местаас, мыйкö дырна кежö и былись кольччис сулавны вöрöтчытöг. Кыкнан киыс вöлiсö тыраöсь. И ась заряда пишальыс и сулалiс взвод вылын, стволöттяс видзтöн лыйнытö сыись эз позь.

Миша видзчисис, что часöт дядьыс пондылас пышшыны нето сувтас сы одзын пидзöссэс вылö да пондас кеймыны, мед проститiс. И пондыв сiя вöрзьöтчыны аслас местаись, пуляыс вöтiс бы сэтöн жö.

Но сувт сiя пидзöссэс вылö да понды корны проститöм, оз позь висьтавны, мый вермис бы лоны одзлань. Но не öтыс, не мöдыс эта коласiсь эз ло. Пышшыны Пыстогов Васька кыдз бытьтö и эз думайт, мывкыдыс эз сет, корны, мед проститiсö, вачкисис, — тожö. Паськалöм нырпыса да нёштöма шыннявтöн гер видзан пиня, кыдз дразнитöмсянь лöгасьöм зверь, биöн вирдалан синнэзöн сiя видзöтiс паныт мушкалö, быдöсöн дзик баитiс: «Тожö меным вештiсись адззисьöм. Понпиян. Зырымöсь нырувт». Пышшöм нето кеймисьöм местö сiя и öнi эшö готов вöлi керны аслас племянниккöт сiйö жö, мый керис неважын сы айкöт да сы нывкакöт, и дзир паныт иньдöтöм пишаль видзис сiйö этаись. Мушкаыс пыр видзöттöн быдöс этö Миша адззис öнi ас синöн, вежöртiс ас ылöсöн, и некытшöм сомневайтчöм эта бöрсянь сыын эз ни кольччы.

Зонка сё эшö видзчисис, мый горöтчас паныт дядьыс. Но мöдыс чöлiс, öткоста мыйкö думайтiс. Сы коста жö сылöн чуннес жагвыв перститiсö öтамöд коласын бердана ствол кузя, мед вермыны кыдзкö кыссьыны цевьё бердöдз. Но керны этö некыдз эз позь. Пымалöм чуннез коласын бердана, кыдз нарошно, ыскöвтiс сё увлань да увлань. Сетчыны жö, лэдзны киись пишаль да лэбтыны киэз, бандит и öнi эшö эз думайт. Миша нельки эз и казяв, кыдз дядьыс дрöгнитыштiс быдсöн вывтырнас, топ синöн кваркыштiс. Этö сiя лэдзыштiс недырик кежö кисис ассис берданасö да сэтöн жö кватитiс сiйö бöр колана местаöт.Эз казяв зонка и сiйö, кыдз берданалöн вывлань видзöтан дулоыс перыта пöлiньтчис сылань и сы коста жö биöн-жарöн пöльтыштiс сылö кымöсас.

Дядьыслöн лыйöмыс вöлi сэтшöм видзчисьтöм, что Миша нельки повзьынытö эз ешты.

Бандит жö и эта бöрсянь пышшынытö эз думайт. Сiя видзчисис, кöр племянникыс уськöтас кисис пишаль да ачыс усяс сы сьöрö. И вöлись сэк, кöр вежöртiс, что метитчытöг лэдзöм зарядыс мунiс бокö, а вились зарядитнытö кадыс эз ни вöв, Пыстогов Васька горöн гирчыкнитiс пиннезнас да чепöссис местасис, мед сайöвтчыны.

Ассис лыйöмсö Миша эз кыв, кылiс дзир прикладлiсь пельпонас бытшöма татшкыштöм, — натодиль лöсьöтöм зарядыс вöлi вына.

Öнi вöлись зонка казялiс, кыдз вартö моросас сьöлöмыс. Сырлёль мунiсö киэз. Сьöктамöм юрсö кыскис увлань. Вöвлытöмöдз мыдз, Миша петiс пöрöм кöз сайись, казялiс, что Пыстогов Васька кокын сапоггес айыслöн. Кыскалöм сапоггесö зонка домыштiс öтамöд бердö, чапкис пельпон саяс, иньдöтчис туйлань.

Шондiыс сэк кежö лэбтiсис вылына ни. Гортын видзчисис удж — колiс гöрны да кöдзны.

БИЛА

I

Сiя арö сартасовса вель дыр пукалiсö туйтöг.

Важын ни вундiссис да тэчсис шороммезö ылiсь ыббезын воöм зöр. Матiсьжык ыббез вылiсь рудзöг да шогдiсуслонсянь вöлiсö ваялöмöсь гуна дорö, вартöмöсь да тöлöтöмöсь. Öксьöм сюыс кисьтöм сусеккезö: кöда кöдзыс, кöда сёян вылö. Гуна гöгöр, ордчöн öтамöдкöт, быдмисö виль кöрым-идзасiсь рышкыт да паськыт стоггез.

Просмöм ыббесö вöв вынöн мымдакö нельки ештiсö бергöтны зябь увтö.

Аскадö дзимляссис карчйöррезiсь и отирлöн карч: лук, картов да калиг. Дзир öтнаныс капуста юррез кольччисö бель видзны гряддэз вылын. Нiя видзчисисö ассиныс кад — медодзза пужжез. Отирыс басни сьöртi— кок вылын пужмалöм капуста — буржык, кöражык. Но эта колана кадыс сiя годö, кыдз нарошно, сибöтчынытö эз тэрмась. Сы местö пондöтчис зэрасьны.

Лунiсь лунö Сартасова деревня весьтöт жагвыв, дзик сунасьöмöн, кывтiсö торк кудель вылö вачкисян сьöкыт руд кымöррез. Лунiсь лун нысянь, топ песок, тшöка пожнассис польдöм ни öнöдз му вылö поснит зэр. Лажмыт видззез вылын да оллезын, дзöлк видзöмöн, сулалiс ва. Туйез вылын пидзöсöдз лойсис нять. Не вöлöн, не подöн мунны некöдöрö эз позь.

Сартасова — пыд вöр коласiсь и сiдз не öддьöн ыджыт да не öддьöн гажа деревушка — арся зэррез, нять да пемыт ойез увья гажтöммис эшö öддьöнжык. Ойся кадö, кöр пемытыс каттьывлiс керкуэсö ас пытшкö, нельки поннэз эз шыасьлö, мыйсянь деревняыс мыччассис нач кулöмöн.

А быдöс сысянь, что неыджыт сельповскöй лавкаö, кöда и уджалiс дзир рыт-асывнас, эз вöв вайöм аскадö керосин. Страда коста, кöр ковсис перытжыка ытшкыны да куртны, вундыны да вартны, некинлö колхознöй начальство коласiсь керосин йылiсь кыдзкö эз и думайтсьы. Видзчисьны отсöт ассяняс сельпосянь тожö эз позь некытшöм транспорт сылöн эз вöв. А кöр кватитчисö — лоис сёр ни.

Сэк кежö гожумся туйес орисö. Сiйöн öнi, пемыт да кузь арся рыттэсö, унажык отирлö и ковсис джендöтны керкуэзын битöг.

Керосиныс эз вöв нельки колхознöй правленнёын. Эта кузя рыттэзöн некинöс öддьöнсö сэтчин эз и пукöт.

Ачыс колхознöй председатель — неважынся фронтовик Евдоким Павлович Сартасов, — а син саяс частожыксö «китöм», правленнёас кодьöнсö тожö эз пукав. Сылöн уджалан кад чулавлiс унажыксö отир коласын: ыббез вылын да бригадаэзын, фермаэзын да гуна дорын. Сэтчö жö и гижнытö шульга кинас сiя бытшöмик кытчöдз эз велав, бригадаэзас наряддэсö сетавлiс кывпонiсь.

Вöвлiсё жö мукöд коста, кöр ковсис чукöртны правленчиöс заседаннё вылö. А нуöтны заседаннё сёр рытöн да битöг некыдз эз позь. Сэк öтлаын быдöнныскöт пукавлiс и правленнёись техничка, сiя жö ойся сторож, — неыджыт да кöсыник вывтыра, чукыля юра да доль и поперег вель ёна чукрасьöм рожабана Дарья баб. Решайтны повестка вылö сувтöтöм вопроссэсö аслас чöлöмöн сiя унасö и эз отсав, но рытывбыт сулавлiс председатель пызан бердын да видзис одзас пуктöм заслонка весьтын сартаса би.

Дыр мыйись погоддяыс сё жö вежсис. Тöлыс бергöтчис асывланьсянь, зэрнытö жагвыв дугдiс. Тöдчöмöн пондiс кöдздöтны. Сартасовса гажмыштiсö. Быдöнныс пондiсö видзчисьны, кöр кынтас. «Вöлиськö, тыдалö, мезмам».

Но погоддялöн мывкыдыс аслас. Мый сiя думайтö ашын кежö, талунсянь оз висьтась. Сiя кадö, а вöлiэта куим-нёль год бöртiвойнаыс чулалöм бöрсянь,— прогнозлöн службаыс талуннямоз эшö эз уджав. Сэтчö жö не телевизор, не радио Сартасоваас эз вöлö.

Кынтынытö, кыдз бы колiс отирлö, сiдз и эз ешты. А кытшöмкö лунö, рытъявылас, Сартасовса весьтын руас мыччисисö медодзза «чочком гуттэз».

Ашынас асыв кежö омöн деревня пасьтöн вонясянöдз куйлiс лым. Лым вöлiкерку юррез вылын, лым — пуэз да йöррез вылын, лым — кок увтын. Нельки гöртöм муэз пасьта вундöмпод öнiнырыштöм да сайöвтöм сiя жö лымöн. Этасянь кыдз ачыс деревняыс, сiдз и сы гöгöр ыб, видз да вöр öтiк ойöн вежисö ассиныс чужöмбан: сöстöммисö да югмыштiсö, дзик миссьöм бöрсянь. Невежöртана быдöнныс понда кольччис дзир сiя, — дыр кежö я тöлiс? — сiдз кыдз лымыс усис сыв му вылö. Но öнiэта йылiсь унасö эз ни думайтсьы. Висьтавны веськытжыка — думайтны да видзчисьны, мый лоас одзлань, вöлiнекöр. Октябрьскöй праздник вотöдз кольччисö вит лун. Этöн каднас, мый бы сэтчин эз вöв, ковсис сибавны пристаньöдз да петкöтны керосин. Кольны отирöс битöг праздник кежö некыдз эз позь.

Сiя жö лунö, асывсянь, Евдоким Павлович Сартасов сетiс бригадирлö наряд — лöсьöтны доддезöн куим подвода.

Доддес вöлiсö тэчöмöсь эшö рытсянь. А одз асывнас, рöма-дзара коста, кöр мукöд керку трубаэзiсь сё эшö путриктiс-петiс тшын — лонтiсисö горрез, — сартасовскöй вöв карта дынсянь куим подвода вöрзисö туйö. Быд додьö одзланьсяняс вöлiтэчöм ноша кык мымдаöн бытшöм турун, а бöрланьсянь домалöмöн куйлiсö керосин увтiсь бочкаэз.

Деревня саяс подводаэс петiсö непаськыт, öтмöдöрö чуклясян тракт вылö, кöда бердöт столб вывсянь столб вылö нюжалiс районлань öтiк провод — телефон. Пемытувья да вöр коласас ачыс проводыс син одзын и эз тыдав, но тöв вылын сылöн не öддьöн басöка горалöмыс кылiс бытшöма.

Неважын усьöм лым кузя туйыс вöлiэшö писькöттöм. Кыт буржык нуöтны вöввесö — тыдалiс умöля. Сэтчö жö туйыс кыссис керöс вывсянь керöс вылö — кыдз керöс, сiдз и километр. Сiйöн ямщиккес: дасвитгодся Пашка, год кыкöн сысся пöрисьжыкöсь Сергунь да Евга, — вöввезнысö кытчöдз эз тэрмöтö, мунiсö оськöлöн.

Сергунь, кöда виль додьö доддялöм ён кока бытшöм гнедöй меринöн мунiс одзас — писькöтiс туй,— кынымиськö, вöлi, и пондылiс рöктöтны вöвсö керöс увтö, но Пашка сымдасö дзик эз и адззы. Зонка чöлöмöн пукалiс аслас додьын, думайтiс.

Евга, тупыль кодь гöгрöса учöтик да пятака сера кöбывкаöн мунiс медбöрын; нем керöмсянь кадiсь кадö öвтышалiс неыджыт шатьöн, негорöн нузгис-сьылiс аслыс ныр увтас.

Погоддяыс вöлiшоныт. Доддезын, гожум дука да кöс турун вылын пукавтöн, челядь эз кынмö.

Час кыным бöртi, шондiпетан кад кежö, медодзза волок вöлiвуджöм. Крут керöса местаыс кольччис бöрлань. Одзлань туйыс пондiс кыссьыны ыббез кузя. Эстiсiя вöлiписькöтöм ни.

Шульгаланьын, тракт дорас, сулалiс неыджыт деревня Конанова. Сы ладорсянь öтлаасьöм туй вылын пондiс тыдавны автомашина след. Туйыс лоис волькытжык, да и тыдалiс сiя öнi, югытiнас, бытшöмжыка: нем эз видз и тэрмöтышавны. Но öтiклаын Сергунь сувтiс, лэдзис одзлань Пашаöс, ачыс лякасис бöрсяняс сы додь бердö.

Пашкалö эта öддьöнсö и эз гленитчы, но зонка бытшöма тöдiс ёртыслiсь обидитчан мывкыдсö, чöлiс. Споритны öтамöд коласын кузь туйын, да эшö сэк, кöр сiя вöлись пондöтчö, некыдз оз позь. Вöлiэтася и эшö öтiк причина, кöда увья нiя некöдыс, сэтшöм неöткодь, ньылат-паныт мывкыдаöсь, öтамöд коласын споритöмöн да öтамöд вылö лöгалöмöн овны эз вермö.

Пашка, кöдалöн айыс усис неважын чулалöм война вылын да кöда öнiбыдмис-олiс дзир мамкöт да пöрисьжык сойкöт, учöтсянь öддьöн радейтiс орсны гармошка вылын. Но гармонняыс зонкалöн, кыдз бы сiя сылö эз ков, öнöдз эз вöв. Пашка дзир таво тулыснас кончитiс сизимöт класс да пондiс уджавны. Вежöртана, что небны этöн каднас колана торсö зонка кытчöдз эз ешты. Сiя дзир думайтiс эта йылiсь, да и то полöмöн. Гармоння вылö шедтöм деньгаыс сылöн эз вöв. А велалiс Пашка орснытö эшö школаын велöтчикö сельскöй клубись гармоння вылын.

Сергунь жö, сылöн ёртыс, война коста айтöм олансö эз пешлы, и, кыдз сiя, Пашкаыс, тшыг кынöмсö эз тöд. Сылöн айыс — чуньтöм Костя, — ась и не öддьöн ылöса да не öддьöн грамотнöй морт, быдсöн война годдэсö вöлiгортын, бура ли умöля, уджалiс колхознöй председательöн и ассис вöзабыдтöм зонсö эз тшыгйöт. Сiя и гармоннясö небис зоныслö дзир сы понда, мед мöдыс буржыка велöтчис. Сергунь жö, учöтсянь бöб да нежитöм, а сэтчö жö эшö не öддьöн юрвевья, велöтчынытö школаын ой кыдз эз радейт и кынымкö классын пукалiс нельки не öтiк годöн. Небöм гармонняыс зонкаытлö велöтчынытö унасö тожö эз отсав, не висьтавны кö, что эшö буржыка öштiс сiйö ладсис. Эта бöрсянь Сергунь пондiс велöтчыны эшö умöльжыка, часто нельки школаас эз вовлы. Сы местö кывсис, бытьтö бы зонка пондöм ветлöтны пукаланiнö, нывкаэз дынö. А чожа мый, сизимöт класс кончиттöг, велöтчыны Сергунь и нач дугдiс, кутчис уджавны. Но орсны гармоння вылын зонка бытшöма эз велав.

Этасянь и петiс сiдз, что гармоннятöм Пашка не только кужис орсны ёртыс гармоння вылын, но öткоста, кытöн мыччалöмöн, кытöн висьтавлöмöн, велöтiс и асьсö Сергуньсö. Сергуньлöн гармоння да Пашкалöн сы вылын орсöм и йитöтiс нiйö öтамöд коласын. А йитöтсö этö нiя кыкнанныс вынсьöтчисö видзны, кыдз только вермисö. Мöднёж эстöн некыдз эз позь. Эд пондыны кö, шуам, нылö мыйкö увья лöгавны öтамöд коласын, Пашкалö, кöда гармонняыстöг и лун сьöрна овны оз чайтчы, нем вылын лоас орсны. Сiя кадö некинлöн öтiк Сергунься деревняас нiя эз вöвлö. Сергуньлö жö — некин сайсянь лоас велöтчыны, сiдз кыдз Пашкася буржыка сэсся тожö некин эз орс.

Эта увья нiя тöдчисö ас коласын эшö одзжык, кöр Пашка велöтчис школаын. А кöр зонка кончитiс ассис велöтчан да тожö пондiс уджавны, öтамöдкöт кык ёрт и лун кежö эз янсöтчывлö. Нiя пыр корсисö öтiк удж вылö, мунiсö и локтiсö öтлаын, а ковсис кö мыйын кöр, нельки отсавлiсö öтамöдлö.

Вот и эта туйö петан одзын сiдз жö. Кыдз только бригадир юöртiс Сергуньлö керосинла мунöм йылiсь, мöдыс медперво юалiс:

— А Пашкаыс мунас, оз?

И вились сэк, кöр бригадир одзлань висьталiс, что мунас и Пашка, Сергунь сылö паныт горöтчис:

— Но мый жö... Сэк позяс и ветлыны.

Öнiнiя кыкнанныс мунiсö öтлаын, Пашка додьын, и Сергуньыс жö бöра медодз горöтчис:

— Этадз пондам мунны, дак Мысас и сьöд ой кежö ог локтö.

— Мый нö видзöтан, он тэрмöт?

— Пондылiни тай кынымиськö тэрмöтны, да тiмыйкö од и думайтö ме сьöрö вöтчыны.

— Жагвыв мунан — ылынжык лоан, — шыасис Пашка. Додяс бокöн пукавтöн зонка кынымиськö шват-шват вачкис оча виль нинкöма коккезнас.

— Мый, кынмöны?

— Да озö кытчöдз, сiдз тай...

— А менам, кылö, кöдзавны пондiсö, — юрнас увлань öвтыштöмöн, Сергунь мыччалiс виль кирзовöй сапоггез вылö.

— Котöрт подöн Мысöдззас, шоналасö.

— А колас, тыдалö, — шыасис Сергунь, но былись котöртнытö эз и думайт, одззамоз кольччис видзсьыны ёртыс додь бердын.

— А весь эд ми, кывзы жö, эта туй вылö тэкöт согласитчим.

— Мыля?

— Дак праздник эд чожа. А тэ менö сiдз и эн велöт «сербияночкасö» орсны.

— Ме разь сэтöн виноват, он кö тэ ачыт велав? Быднёж ни тай пондылiвелöтны: и висьтавлiмымдаись, и мыччавлi, кыдз колö. Ог тöд, кыдз эшö тэнö эта бöрсянь велöтнытö.

— Да уна я эшö тэ менö и велöтiн? Кык-куимись, батi, мыччалiн-висьталiн да и дöс сэтöн.

— Кынымись нö эшö тэныт колö? Меным тай öтпыр некин не оз мыччав, не оз висьтав.

— Дак то тэныт. Мыйлö тэныт мыччавны-висьтавнытö, кöр тэ и сытöг, кысь мый кылан, дак сэк жö быдöс велалан. Тэнат жö, Пашка, талант. А меным, ачыт адззан, еныс сiйö абу сетöм.

— Висьталан меным тожö «талант». Да быдöс эта, колö кö тэныт тöдны дак, охотасянь. Охота эм — велалан, абу — сiдзкö, и кутчисьны нем.

— Эн баит, Пашка... Батi, эшö висьталан — менам орснытö охота абу? Да кужи-кужи бы ме, дак тöдан жö он, кыдз бы нывкаэслö серöтi-орсi? А оз вот менам тэ нёж пет да и дöс сэтöн.

— А баняын тэ эшö эн на пондыв? Батi, сэтчин чожажык велалан?

— Мый, сералан? Да?

— Мыля серала? Ог. Ачым кывлi— кин дыр оз велав орснытö, дак ойезнас баняын велöтчöны.

— Да ну тэнö, Пашка, баснинат. Висьталан меным тожö «баняын велöтчöны». Тэ юав медперво, лысьта ог ме эшö ой кежас сэтчин öтнам пырнытö. А отирöдз кö сымдаыс кывсяс, сэк мый? Бöбöлöн эд эта бöрсянь пондасö шуны. Смех вылö лэбтасö.

Пашка öнöдз вежöртiс ни, что талант йылiсь Сергунькöт басниыс некöдсö ны коласiсь да нем дорö оз вайöт. Эта йылiсь нiя баитлiсö унаись ни, но быдпыр кыкнанныс кольччывлiсö ас ылöсын. Öнiжö, мед только кыдзкö вермыны дугдöтны ас коласын этö абутöмкодь баснисö, Пашка одзлань горöтчис:

— Сэсся ме ог тöд, кыдз да мыйöн тэныт отсавнытö. Кыкнанныс недырик кежö лöньсисö. А недыр мыйись Сергуньыс жö бöра горöтчис:

— Чöв. Кутчися вот, кыдз колö, праздник бöрсяняс — сёровно велала. Вот адззылан. Батi, эшö тэсся буржыка понда орсны.

— Ме ог и шу, что он. Тэнö нем оз видз велöтчынытö, гармонняыс аслат, кöть лун и ой пилит.

Баитны гармонняöн орсöм йылiсь, йöз додяс пукавтöн, Сергунь и Мысöдз эз бы мыдз. Зонка, вöлi, вились ни осьтiс öмсö, мед горöтчыны мыйкö одзлань, но эта коста Пашкалöн вöлыс джöмдiс да зэркыта кыскыштiс додьсö ас сьöрас. Сергунь кынымиськö öвтыштiс руас киэзнас. Видзсьыны додь полоззэз вылын эз вермы, лэдзчис. Пашка öвтыштiс вожжиэзнас Савраско вылö, пондiс рöктöтны.

Сайкалöм коккесö шонтöм могись зонка мыйкö ылына котöртiс эшö ёртыс додь сьöрö, но вöтнытö сэсся эз ни вермы, сёрöнжык пуксис аслас додьö.

Волькыт туй вылöт да сöстöм лым кузя простöй доддес ыскöвтiсö кокнита. Одзлань челядь тэрмöтыштлiсö вöввезнысö быд керöс увтö. Жагвыв рöктöтöмöн мунiсö и волькыт местаэз. Сiдз жагвыв и чулалiс унажык туй: ыббез, вöррез да деревняэз.

Галищеын, медбöрья волок одзас, челядь сувтчисö недырик кежö шоччисьны. Вердыштiсö вöввезнысö гоз корось мымда турунöн, юкталiсö. Сёйыштiсö и асьныс, кинлöн мый вöлiбосьтöм сьöрас.

Галище деревня бердсянь туй вель ылына лэдзчис кырывлань. А одзаныс, не öтiк километр пасьтöн, ольсассис нюр. Мунiсö сё одззамоз: медодзын — Пашка, медбöрын — Евга, Сергунь — коласас.

Нюр бердас сибöтчытöн, подводаэсö вöтiс конановскöй колхозiсь автомашина. Одзаныс видзöттöн, нiя медперво сiйö эз и казялö. А кöр автомашина усис нывкалö син вылас, сiя вöлiнач матын ни.

Пашкалöн пöрисьвевья Савраско, туйезö ветлöттöн, автомашинаэсö адззывлiс унаись ни, öддьöнсö ныись эз пов. Сiя жö вöлiи Сергуньыс Гнедкокöт. А вот Евгалöн томыник кöбывкаыс... Кыдз только Марта кылiс бöрсяняс автомашиналiсь сибöтчöм, сэк жö и кутчис шырны пеллезнас, чатрасьны да бергöтлыны öтмöдöрö юрсö, ачыс эта коста кайис ни одзись додь вылö, дзик сiйö бöрсяняс чушкалiсö нето петшöралiсö. И мымда бы Евга эз тпрукайт, кыдз эз вынсьöтчы видзны вожжиэсö, лöньсьöтны Мартаöс некыдз эз ни позь. Автомашинаыс сигналитöмсянь сiя видзчисьтöг да перыта чепöссис бокö. Видзсьыны додь вылын Евга эз вермы. Нывка нельки эз и казяв, кöд коста тульк-мельк таралiс туй вылас, а повзьöмувья и вожжиэсö кисис лэдзис.

ÖнiМартаöс нем эз ни видз. И кыдз только сiя кылiс личалöм поводдэсö, нырнас горöн корскайтöмöн да чатрасьöмöн, мымда чож, уськöтчис туй шöрöт одзлань.

Быдöс лоöмсö Пашка казялiс перыта. Сэк жö зонка аслас додь вывсянь Сергуньыслö горöтчис: — Кут вожжиэсö, доймас!

Сiя кадö Марта котöртiс самöй сы весьтöт. Но Сергунь мылякö эз и думайт керны сiйö. Аслас додьын пукавтöн, зонка мымда етш ваксис Евга да сы вöв вылын.

Вылына чатыртöм юрöн, биöн моз öгралан синнэзöн да нырнас дженытика корскайттöн котöртiкас, Марта перыта одзалiс Сергуньлiсь Гнедкосö и öнiпондiс сибöтчыны Пашка весьтö.

Думайтны, кыдз вермыны сувтöтны повзьöм вöвсö, вöлiнекöр, Пашка öвтыштiс аслас Савраско вылö, иньдöтiс сiйö бокöнмоз, мед вермыны поперегавны Марталiсь туй. Зонка надейтчис, что Савраскосö зэв бердöттяс одзавтöн, мöдыс кышасяс додёжнас сы мегыр бердö, сувтас. Но Марта вöлiтöдчöмöн учöтжык и сылöн додёжыс эз кышась, мунiс Савраско гужи увтöт. Видзчисьны одзлань лоис нем. Пашка кышыштiс кисис вожжиэсö стужень бердö, уськöтчис аслас додь вывсянь Евгаыс додь вылö.

Нывкалöн вожжиэс ки увтын эз вöлö. Уськöтöмöсь додь вывсис, нiя кыссисö вöлыс сьöрын му вылöт.

Зонкаыс видзчисьтöм чеччöвтöмсянь Марта повзис эшö öддьöнжык, öдззис котöртны эшö перытжыка.

Чожа мый и Савраско кольччис бöрлань. Дзир зонкаöс öнiнем эз ни полöт. Öт кинас Пашка видзсис додь бердын, мöднас, увлань мышкыртчöмöн, öтпыр-мöдöтпыр пондылiс судзöтны му вылöт кыссян вожжиэсö. Перыта котöрттöн, бöрись коккезнас Марта сыöддьöн резiс бöрлань лым, что осьтны синнэз да видзöтны кодьöнсö эз позь. Дыр мыйись вожжиэс зонка киö сё жö сюрисö. Додь нырас коккезнас тарашитчöмöн да рамыника тпрукайтöмöн, поводдэсö Пашка жагвыв зэлöтiс, эшö неылö котöртöм бöртiвöв сувтiс.

Чожа мый вöтiсö и мöд подводаэс. А кöр автомашина не тэрмасьöмöн сибöтчис ны весьтöдз да пондiс одзавны, Марта одзын сулавтöн, Пашка зэв ёна видзис сылiсь ки бердö каттьыштöм поводдэсö, а юр вылiсь кульыштöм шапкаöн вевттис вöвлiсь синнэсö.

Автомашинаыс одзалöм бöрсянь Марта жагвыв лöньсис.

Öнiвöлись, повзьöм, а подöн котöртöмсянь люзь пымалöм Евга сибöтчис зонкаыс дынö. Перыта лолавтöн, Сергуньлö нывкаыс сэк жö и горöтчис:

— Мыля нö перво жö эн сувтöт?

— Эг ешты да, — öнöдз эшö рыгзьытöн-серавтöн шыасис мöдыс.

— Висьтав уж — прокыт эз тырмы. А эшö зонка морт. Эшö ме вылын сералан. Эх тэ-э!.. — нывка кынымиськö качыкнитiс юрнас.

— Эн доймы усикат?

— Да эг, Пашка. Ме дзир вöлыс понда повзи. Этадз эд сылö и доймыны недыр. — Öнiвöлись нывка лöсьöтыштiс чышьян увтсис мыччисьöм юрсиэсö, кутчисис аслас вожжиэз бердö.

II

Рытъявылас подводаэз локтiсö Мысö.

Эшö селоас пыртöдз Пашка да Евга вöввезнаныс вежсисö, мед мыйись мый, пантасяс кö эшö кытöн село кузя мунтöн трактор или автомашина, бытшöмжыка вермыны видзны полiсь вöвсö, не сетны сылö доймыны. Бур, что нем полöтанаыс сэсся эз вöт не эз пантась.

Узьнытö кежисö Сергуньлöн кытшöмкö тöдсаэз ордö, но эстöн сiя лунö нiйö öнiодзалöмась ни. Куим-нёль подводаöн, кыдз и нiя жö, кинкö эта вотöдз ештöм сувтны. Унажык вöввезлö загонас местаыс эз вöв. Ковсис кошшыны мöдiк квартира.

Кынымкö керкуö юасьöм бöртiчелядь иньдöтчисö висьталöм адрес сьöртi. Нач улица конецас ни куимнанныс сувтiсö. Керкуыс вöлiсiя, кöдö нылö висьталiсö. Челядь пырисö юасьны.

Локтiссесö, кöдна пелитчöмöнмоз сувтiсö порог дорас, панталiс неыджыт вывтыра, но кызвевья да сьöд инька. Эта коста биыс керкуас эз на сотчы, порогувтас тыдалiс умöля. Жагвыв, дзик гусясьöмöн, хозяйка сибöтчис вель матö челядьыс дынö, мыйкö дырна чöлöмöн видзöтöв-керис быдöнныс вылö, дзик этöн видзöтöмнас ни горöтчис: «А Мый тiянлiсь позяс босьтнытö?» Сёрöнжык сiя жö горöн юалiс:

— Кытiсьöсь тi?

Сергунь, кöда медодзын пырис керкуас, а öнiмöдiккезся матынжык сулалiс хозяйкаыс дынын, юöртiс: — Сартасоваись. Подводаэзöн ми. Узьны мöдiм юасьны...

— Адзза — узьны. Тöварла я мый я локтiт? — Пристаньöдз ми... Керасинла мунам.

— Асьныт тöдат, узят дак... Вöввесö сувтöтны эм кытчö, загоныс прос. Узисö жö тай талун ой кыськö да эз и вештiсьö.

— Мыля жö?.. Ми вештам...

— А мыйöн тiменым вештат? Деньгаок ежели, дак сiя меным не сiдз... Турунсö кöбы вот невночка мöсыслö кольыштiт. Етшаöв менам таво аслам керöмыс — тöвйынытö оз тырмы.

Сергунь вöлiосьтiс ни öмсö, мед горöтчыны мыйкö паныт, но ёртсö одзалöмöн Пашка висьталiс:

— Туруныс, тётка, миян и асланым етшаöв. Мöдöтпырись, батi, кöр, инмас дак... А талун деньгаöн вештам.

— А кыным ой кежö тiсувтат?

— Да öтiк кежö кытчöдз. Висьтала вот — ашын миянлö пристаньöдз колö шедны. А кöр сэтчинсянь бöр бертам, эшö нем ог тöдö.

Хозяйкаыс да ёртыс басни коласö Пашка одзлань эз сорлась. Кытчöдз нiя баитчисö ас коласын, зонка чöлöмöн öтпыр-мöдöтпыр ештiс дзар керыштны ас гöгöр.

Порогувтiсь öтiк öшынока учöтик жырокас, кытöн нiя часöт сулалiсö, киноафишаэзöн лякöм забор пасьта, горöн кышöтöмöн, котрасисö тараканнэз. А гор бердiсь учöтик лабичокся и пуксьынытö кодьöнсö вöлiнекытчö.

Мый керкуас мыччассис тырмöмви, дак этö ёг да челядь. Краситöм жö вöвлöм кöркö, а öнöдз зыртчöм ни да важын миськавтöм джодж, кöда пасьта öтмöдöрö чапкалöмöн валяйтчисö поснит челядьлöн бырöм кöмкöт-паськöм, суниссэз увтiсь тюриккез, истöггез увтiсь простöй коробкаэз да бöра жö нiя, поснита тордöм-вундалöм киноафишаэз, нять да бус колассис кодьöнсö эз и тыдалö.

Хозяйкаыс сибöтчöм бöрсянь сэтчö жö, локтiссес дынö, чожа мый, учкись моз перыта, чувизнитiс-петiс кысянькö мамыс кодь жö сьöд, кыйтöм юрсиа, миссьытöм чужöма, пеславтöм да уналаöт нето бырöм, нето вундалöм платьеа вит-квать год гöгöрся, винерик, но чож нылочка. Нач повтöг сiя сибöтчис Сергунь бердöдз, мыйкö вылö нарошно векыштiс сы одзын пиннесö, шупыта вачкис зонкалö кепися ки кузя, кежис Евга ладорö. Нывкаыс одзын кöмтöм кокнас джодж бердö ёнакодь зукнитöмöн юалiс:

— Кампетыс эм?

Видзчисьтöмсянь öшöмкодь нывка паныт и шыасьнытö эз ешты, кöд коста мöдыс пыралiс ни кинас сы фуфайка карманö да кыскис сэтчинiсь учöтик зеркало.

— А ме мыйкö адззи, адззи, адззи! — Нылочка перыта чувизнитiс мамыс да Сергунь коласöт Евга дынiсь, кок вылiсь кок вылö чеччалыштлöмöн, уськöтчис заборка сайись жырас. Одзлань сэтчинсянь ни кылiс:

— Öнiсiйö меным, меным, меным!

Быдöс коста Евга и кыв горöтчыны эз ешты. А и ештiс кö бы, дак кернытö сымдасö эз лысьт.

Мамыс жö, кöда син одзын нылочка пыралiс йöз карманö да кыскис сэтчинiсь колана тор, эта вылö и кылiсь джынöн эз шыась. Чожажык сiя вынсьöтчис мыччавны, кыдз бытьтö нем эз и казяв, то ли — нем сэтшöм умöльыс да неколанаыс эз ло.

Сойыс местö заборка сайсяняс öнiмыччисис год кык гöгöрся, ыджыт юра, дерева кодь пиньöла кока, тожö миссьöттöм, öтiк дженытик йöрнöсока, кöмтöм да гöрд юрсиа зоночка. Тожö повтöг, сiя боддьöвтiс-сибöтчис мамыс дынöдз, öтiк кинас кутчисис сы подув бердö, мöднас, дзик бытшкис, мыччалiс Евга ладорö, шыасис:

— Тота.

Эта коста узьлан жыр ладорсянь, кöда вöлiгор саяс, кылыштiс кинлöнкö вöрöтчöм да ружтышалöм, кöда бöртiжык вуджис негора горзöмö, и кöда бöрсянь хозяйкаыс горöтчис:

— Августа, гыччöтышт жö мун зыбкасö, Ванькаыс, кылö, саймис. Нёльöтыс ны коласiсь, тожö зонка, вöлiмöддэсся пöрисьжык.

Сiя öнöдз пукалiс ыджытжык жырас, тшыг кöин моз шытöг, кадiсь кадö дзарышалiс заборка сайсянь то öтiк, то мöдiк вылö, но локтiссес дынö кытчöдз эз петав.

Пашкалö медодз эз гленитчы не сiдз киись лэдзöм керкуыс, кыдз сыын олiссес — ачыс хозяйкаыс да сылöн вельмöмкодь челядьыс. Но кошшыны буржык квартирасö вöлiнекöр. Кытчöдз эз чулав уджалан кад, зонкалö колiс ештыны пыравны райпоись правленнёö. «Ась. Не век кежö. Öтiк ойсö кыдзкö чулöтам».

— Осьтат асьныт загонсис воротаэсö, — висьталiс медбöрын хозяйка. Сэтшöм жö жагвыв, кыдз сибöтчис неважын челядьыс дынö, сiя бергöтчис, гор сайöт кытшöвтöмöн, сайöвтчис заборка сайö.

Дерева кодь пиньöла коккес вылын беддясьöмöн, иньдöтчис мамыс сьöрö и гöрд юрсиа зоночкаыс. Жагвыв оськавтöн сiя сё эшö видзöтiс бöрланяс, тöдтöм отир вылö.

Челядь петiсö керкуись, пондiсö юскисьны.

Загоныс и былись вöлiыджыт да прос.

Öтамöд коласын зурасьöмувья вöввезнысö быдöнныс сувтöтiсö торйын. Торйын жö пыртлiсö да тэчисö и доддез вылiсь турун. А кöр и просмöм доддес тожö вöлiсö чукöртöмöсь öтлаö, загон бердас, куимнанныс иньдöтчисö райпо правленнёö. Мед ашын асывнас вермыны одзжык петны туйö, талунсянь жö колiс ештыны сувтöтны требованнё вылö подпись да печать.

Эта бöрсянь челядь пыралiсö чайнöйö. Сöстöм ру вылын кузь туй бöрсянь быдöнлöн сималiс кынöм. Куимнанныс босьтiсö супöн, котлетаöн да стакан чайöн. Сёйисö челядь бытшöма. А кöр петiсö бöр, эстöн нылöн туйныс вöлись янсалiс.

Сiя рытö районнöй Дом культурыын мыччалiсö кино «Трактористы», не видзöтны кöдö, кыдз думайтiс Сергунь, некыдз эз позь.

Кöр эшö сэтшöмыс лöсялас, ваявлiсö кö Сартасоваас киносö öтпыр-кыкись годнас? Сергунь медперво и горöтчис:

— Öнiтiкöдöрö тöдат, а ме киноö.

Колхозас уджавтöн районын Сергуньлö усьлiс вöвлыны унаись ни, зонка öддьöнсö эз пов, вермис мунны и öтнас. Но этна кыввез бöрсянь ачыс жö одзлань содтiс:

— Ветлiм, батi, öтлаын? Мый миянлö рытывбыт кöдзылыс коласын кернытö? — И торйын, дзир Евгаыслö ни: — Мунам?

Сергуньлö паныт шыасьтöдз нывка дзар керыштiс Пашка вылö, дзик горöтчис: «Ветлам ли мый ли öтлаын?»

— Мунат дак мунö, а меным некöр. Колö жö эд эта коста кинлöкö вöввес сьöрын видзöтны.

Пашкаыс откажитчöмлö Сергунь дзик гажмыштiс, одзлань нач повтöг ни Евгаыслö горöтчис:

— Ветлам кыкöн. Ась сiя талун вöввес сьöрын видзöтас. Нывка мыйкö дырна эшö думайтöв-керис ас кежас — мунны или не. Сы понда вöлiбы унаöн буржык, мунiс кö бы Сергунь местö ачыс Пашкаыс, то ли — куимнанныс öтлаын. Но кыдз висьталiс Пашка — вöввес сьöрын видзöтны и былись кинлöкö колiс.

Бöртiжык, ась и неыджыт охотаöн, Сергунькöт нывка сё жö согласитчис, и чожа мый нiя мунiсö.

А Пашкалö дзир эта и колöм. Видзöтны сэтшöм бур кино да сэтчö жö эшö Дом культурыын — дело, конешно, абу умöль. Но талун зонкалöн тöдвылас кузьтуй вöлiнач мöдiк дума, кöда йылiсь некинлö öнöдз сiя эз казьмöт.

Кыдз только Сергунь да Евга саясисö син одзись, Пашка, öнiöтнас ни, радувья чуть не котöрöн, иньдöтчис раймагö. Тöдiс зонка, одзлань ни тöдiс, что небны аслыс колана торсö деньга сылöн абу, но эз вермы видзсьыны, мед не видзöтыштны кöть ылiсянь аслас мечта вылö.

Гармонняэс раймагас и былись вöлiсö и вöлiсö, кытшöмöсь тэныт колö: и тульскöйöсь, и шуйскöйöсь, и московскöйöсь. Бöрйыны ны коласiсь позис — кытшöм тэныт гленитчö. И öнi, прилавок бердас вöрöтчытöг, нельки лолавтöг сулавтöн, ны бердiсь зонка и синнэсö калькöтны эз вермы, сё видзöтiс да видзöтiс. Медöддьöн Пашкалö гленитчис öтiк шуйскöй, кöда вöлiмöддэсся невночка учöтжык да краситöм воöм öмидз рöма краскаöн, а ладдэзлöн да бассэзлöн сьöд кузя чочком киззес вериктiсö син одзын, кыдз кисьтöм анькытш. Но сы донiсь зонка карманын талун кытчöдз и джыныс эз вöв.

Топ магазинсö пöднавтöдз зонка шыасьтöг да вöрöтчытöг сулалiс прилавок бердын, сё видзöтiс да думайтiс ас кежас, кöр сiя вермас шедтыны сымда деньга, мед вермыны небны аслыс колана торсö, кöдатöг и оланыс — не олан, и гажыс — не гаж. Нiйöн жö думаэзнас Пашка петiс магазинiсь, жагвыв бертiс квартираöдз.

Кадыс чулалiс эшö не уна. Зонка тöдiс, что сылöн ёрттэс, Сергунь да Евга, киносянь öнöдз эз бертö. Сiйöн и керкуас пырны сiя эз тэрмась.

Мед не öштыны весись кад, быдöнныслiсь вöввесö, öтiк бöрсянь мöдiкö, зонка лэдзчöтлiс öшымöс дорö, юкталiс, а сэсся чукöртыштiс ны одзö рознитчöм турун, сёдiс ой кежö.

Эта коста öтöрас пондiс усьны гырись да уль лым. Кöть рытыс и вöлiунакодь ни, кöдздöтны ой кежö погоддяыс мылякö эз тэрмась. «Ась кöть лымыс унажык усьö. Асыв кежас, батi, кынтыштас», — загонiсь воротаэсö игнавтöн думайтiс зонка, пырис.

Керкуас öнiгажöн лонтiсис неыджыт камин. А тараканнэс дугдывтöг кышöтöм пыр мöд жырсяняс, дзик му пытшксянь, кылiс радиолöн негорöн жеркöтчöм-баитöм.

Не хозяйкаыс ачыс, не сылöн чукыля кока зоночкаыс син одзын мылякö эз тыдалö. Дзир учкись кодь нылыс сё одззамоз петiс кучиксис: дугдывтöг ветлiс жырись жырö одз да бöр да пöрисьжык зоныс вöлалiс мыйкö ыджыт да ныж пуртöн камин одзын.

Пашка эшö öтпыр видзöтыштiс омöн жырок пасьта, чöвтчытöг пуксис гор бердiсь лажмытик лабичок вылö, пондiс кывзыны радиолiсь баитöм. Но керны сымдасö зонкалö эз сетö.

Вельмöм нылочка сэтöн жö пыть-пыть сибöтчис матö сы дынö, вундавтöм гыжжезнас, кыдз тшыг лудык, зубыта чепöльтiс Пашкалiсь кисö. Киэсö зонка сайöвтiс. Сэк мöдыс мыйкö вылö пондылiс курччöвтны сылiсь пидзöссö.

Оз позь висьтавны, мый вермис бы лоны эшö эта бöрсянь. Но нылочкалiсь «бöбалöмсö» казялiс заборка сайсянь сылöн пöрисьжык воныс. Шыасьтöг сiя зэв ёна шонтiс нылочкасö бöрсяняс кыз сартасöн, кöдö вöлалiс эта вотöдз пуртнас. Зубытсянь мöдыс паныт нельки эз и горöт. Сiя дзир недырик кежö кутыштiс кинас сотöм местасö, дразнитöм могись, кыдз лöгöтöм понпиян, векыштiс воныс одзын йыла пиннесö, сiйöн сорöн сайöвтчис син одзись.

Сёрöнжык бертiсö асланыс «культпоходсянь» Сергунь да Евга. Кыкнанныс вылын вевдöрись паськöмныс вöлiлюзь ва. Ыбöс колассяняс жö нывкаыс повзьöмöн-сорöн юöртiс:

— Зэрö эд, видзöт жö, Пашка, öтöрас! Мый нö сэк миян лоас, сылöтас кö бöр лымсö?

Мыйкö дырна Пашка думайтыштiс ас кежас, сёрöнжык горöтчис.

— Видзöтам, мый асылыс мыччалас.

Кысянькö бертiс гортö и ачыс хозяйкаыс. Сьöрас вайöм сумкасö сiя пыртiс да сувтöтiс кухняö, петiс бöр челядьыс дынö.

— Дак мый нö, узиссез, вештiсьны эд колас. А то пышшат асывнас мöддэс моз жö. Кысь ме сэсся тiянöс кошшыны понда?

— Мымдаöн, тётка, тiянлö вештынытö?

— Да рубöн кöть бы быдöннытсянь, мымдаöн эшö этася? Кöр быдöнныс вештiсисö, сэк вöлись хозяйка горöтчис:

— Öнiвермат узьны, порогувтыс прос.

Челядь и былись чожа водiсö. Пашка да Сергунь кыкöн сэтчö жö порогувтас, Евга — гор бердiсь джынытик лабичок вылö.

Сергунь онмöссис перыта. А Пашкаöс сiя рытö эшö вель дыр эз узьöт. Син одзын зонкалöн öнöдз сулалiс сiя колана торыс, кöдö адззылiс раймаг прилавок вылiсь. Но мый эд керан, немöн кö сiйö небнытö. «Эз бы вийö айöс война вылас, локтiс бы ловйöн гортö, дак сiя бы меным этö колана торсö важын ни небис».

Эшö Пашкаыс онмöссьытöдз хозяйка мыйкö вылö вель дыр кежö петалiс картаö да вöлись эта бöрсянь кусöтiс би, водiс.

III

Одз асывнас заборка сайсянь пондiс кывны радиолöн негорöн жеркöтчöм. Пашка саймис. Порогувтiсь жырокын биыс сотчис ни. Зонка пуксис, пондiс кöмасьны.

Евга, кöда ештöм чеччыны кыкнан ёртысся одзжык, миссьöм-пасьтасьöм, пукалiс лабичок вылын.

— Мый нö эшö Сергуньсö он саймöт? — негорöн юалiс нывкаыс, ответсö видзчисьтöг, одзлань, öнiмöдыслö ни, горöтчис: — Чеччы, Сергунь. Видзöт мымда невестаэт юрöдзат покаститöмась.

— Да но бöра... Мый жö тэ, Евгенья, сымдасö и баитан? — эшö синнэсö осьтöдз шыасис паныт Сергунь. Зонка, тыдалö, мöдiс эшö нюжласьыштны онувья, но кöр осьтыштiс синнэсö да казялiс лабичок вылiсь кöмасьöм-пасьтасьöм нывкасö, перыта пуксис, судзöтчис аслас кöмкöт бердöдз.

Эта коста Пашка каттис кокгум гöгöр сьöд вуруновöй вонь, кöрталiс медбöрья гöрöд, дзебöмöн сюйыштiс гöрöд конеццесö воньыс сайö, дзурк-вирк сувтiс нинкöма коккес вылö.

— Мый жö бы, интересно, талун öтöрас керсьö?

— Кынтыштiс, натьтö, асыв кежас, мый эшö этася, — шыасис паныт Евга.

— Ог гö-ö öд, — сапогас коксö пелиттöн, сэтчö жö нюжвылика горöтчис Сергунь.

Эшö миссьытöдззас Пашка сибöтчис лажмытик öшынок дынö, нёджжасьöв-керис öтöрö. Кадыс вöлiэшö одз. Пемытувья адззыны сэтчинiсь нем эз позь. Но вазьöм стеклоэз сьöртiпозис вежöртны одзлань ни, что рытся зэр бöрсянь öтöрас сiдз и эз кöдздöт: погоддя öнöдз сулалö шоныт.

Кытчöдз зонкаэз сьöрсьöн-бöрсьöн миссисö да пасьтасисö, Евга судзöтiс тув вылiсь фонарь, öзтiс.

Сэк кежö хозяйкалöн заборка сайын вöрöтчöмыс эз на кыв, тыдалö, сё эшö узис. Саймöтны сiйö асланыс мунöмувья челядь эз пондö, чожа мый куимнанныс керкусис петiсö.

Жебытик поспуэз кузя увлань лэдзчытöн Пашка горöтчис:

— Медперво петкöтлам да тэчам доддезö турун, сыбöрсянь вöлись пондам доддясьны.

Но кöр челядь сибöтчисö асланыс вöввез дынö, быдöнныс öткоста паймыштiсö. Петкöтлыны да тэчны бöр доддезас талун нылöн вöлiнем. Турунсис, кöда кольччылiс ой кежö сёдсьöм бöрсянь, öнiи джыныс эз вöв. Повзьöмувья Евга медодз горöтчис:

— Видзöтö жö, видзöтö жö, зонкаэз. Эта нö мый сэтшöмыс? Кытчö нö миян туруныс ойнас лоис?

Пашкалö сэк жö и усис тöдвылас, кыдз хозяйкаыс, эшö водтöдззас, мыйлöкö вель дыр кежö петалiс картаас. Ачыс туруныс не ловья тор, коккез керны эз вермы. «Дак вот мый увья узьöмыс понда сiя миянлiсь рытсянь и босьтiс». А сэтчö эшö Сергунь шуис:

— Вежöртат öнi, мыля сылöн тöння узиссес вештiсьтöг мунiсö? Но куттöмыс — не вор. Бергöтны бöр лоöмсö эз ни позь. Куимнанныс гажтöма гогинялыштiсö юррезнаныс, сы вылын и лöньсисö.

Öтöрас картинаыс челядьöс видзчисьöм эшö гажтöмжык. Кöр осьтiсö калич вылö игналöм воротаэз да петiсö асланыс доддез дынö, сэк вöлись куимнанныс и казялiсö, что рытся зэр бöрсянь асыв кежас сiдз и абу кынтöм. Погоддя сулалiс уль да кымöра, сiйö и видзöт, вились зэрмас. Лунлапöвсянь руалiс шоныт тöв. А керку юр бердсянь, нельки эта асывся кадö, горöн да одзасьöмöн виялiсö вотьваэз. Вонясянöдз ни вöлiусьöм лым рытся зэрсянь да шоныт погоддясянь ойбытнас джынысви сылöм бöр. Кольччöмыс жö ас вылас кодьöнсö эз и вачкись. Пöртчöм сöнöгö, öнiсiя, топ кизерик нять, пышшис кок увтiсь.

— Вот этö да-а-а! Вот тай вöлись кытöн ми тiянкöт налькас шедiм, — шутитöмöн горöтчис Сергунь, горöн пондiс ваксьыны.

Паныт сы шутитöм да сералöм вылö Пашка эз шыась. Сы бöрсянь и Евга тожö чöлiс. Чöлöмöн петкöтiсö загонiсь вöввез, пондiсö доддясьны. Сэк ни Пашка казялiс, что Сергуньлöн одззася чож öшис: тэрмасьны сiя дугдiс. Ас кежас мыйкö думайттöн, зонка öтпыр-мöдöтпыр нёджжöвтыштiс ёртыс ладорö, а кöр вожжиэс вöлiсö домалöмöсь ни, чöвнытö одзлань, тыдалö, эз вермы, юалiс:

— Дак мый, Пашка, пондам кернытö? Йöрмам эд, тыдалö, татчö разьсьöм туйысувья.

Эта коста Евга пыртiс керкуö хозяйкалiсь фонарь, петiс бöр, тэрмасьöмöн сибöтчис сэтчö жö, зонкаэс дынö.

— Мунны колö, мый разь эшö.

— Мунны, шуан? Мый, Петигорас ли мый ли?

— Кытчö нö эшö? Тэнö разь не сэтчин гортсянь мöдöтiсö?

— Сэтчин-ту сэтчин... Дак эд туйыс разьсис. Од разь адззö, мый кок увтаныт керсьö? — Эстöн Сергунь ляч-ляч керис сапога кокнас кизерик сöнöг кузя. — Видзöтö вот синоккезнаныт. Кытчö тiэтатшöм туйыс кузя доддезнаныт мöдат мунны? Сэтчö жö и туруныс вöввезнымлö абутöм кольччис.

Мый бы сэтчин эз вöв, но эта вотöдз Пашкалö юрас и дума эз пырав сэтшöмыс, мед джын туй вывсянь бергöтчыны бöр да локны гортö простöн. Öнi, Сергуньыс басни бöрсянь, сiя юалiс:

— А тэ кыдз думайтан?

— Ме-ту?.. — Сергунь мыйкö дырна кежö лöньсис. Сылö думайтсис, что мый керны одзлань, Пашка öтнас решитны оз вермы да и оз лысьт, сiдз кыдз сiя, Сергунь, сысся пöрисьжык. Сiдзкö, кыдз сiя висьталас, сiдз и лоас. Öтлаын уджавтöн, эта вотöдз частожыксö сiдз и вöвлi. Мунны жö пристаньöдз кушмупод кузя некытшöм охота зонкалöн эз вöв, одзлань ни тöдiс: ветлöтöмыс дöнзяс бытшöма. Сергунь гыж-гыж керис юрбöрсö, оськöвтiс матöжык ёртыслань.

— Ме думайта сiдз — кытчöдз абу сёр, колö мавтны пятаэз гортлань.

— Мый, простöн ли мый ли? — сэтчö жö шыасис Евга.

Пашка кытчöдз чöлiс. Ас кежас зонка сё эшö думайтiс ёртыс предложеннё вылын.

Баснинас Сергунь и эз сорась. Ны положеннёись этася буржык петанiн — кыдз бертны бöр простöн гортö — и былись эз вöв. Эд нiя не виноватöсь, что погоддяыс видзчисьтöг шонтiс бöр, сылöтiс лым да разис туй. Простöн бертöмлiсь причинасö и бригадир, и председатель вежöртасö, винитны эта увья оз пондö, но...

Уджавны колхозас Пашка вöлись пондöтчис: уджалiс медодзза год. А эта дженытик кадö кытчöдз эз на вöв сэтшöмыс, мед зонка бертiс кысянькö простöн нето керис мыйкö не сiдз, кыдз тшöктiсö. Сэтшöмсö ас йывсис сiя и думайтны эз вермы. И эшö... Куим лун бöртiОктябрьскöй праздник, а деревняись унажык отирлöн керосиныс сэк кежö и воть мымда абу. Мый жö нiя пондасö керны битöг праздник луннэзас, бертны кö бöр простöн? Сэк эд не торжественнöй собраннё, не концерт, кöда кежö сы дырна ни лöсьöтчöны школаын велöтчись челядь, не том отирлöн öтласа гажöтчöм: сьылöм да йöктöм, — нем оз ло. Да и праздникын я дзир делоыс? Ась, шуам, кык праздничнöй луныс и битöг чулаласö. А одзлань мый? Öнiжö не тулыс, кöр сутки сьöрна кодьöнсö оз и пемдыв, а ар — югыт луныс воробей оськöв кузя. Етша эшö, что этöн каднас и колхозас уджавны пöттöдз он ешты, дак эшö гортын эта кузя рыт колö джендöтны битöг, кöр некытшöм удж бердö он ни кутчись, нельки книга он лыддьöт. Пашка дзир недырик кежö сувтöтiс аслыс син одзас деревня вылiсь рытся кадö гу кодь пемыт öшына керкуэсö, и зонкалö этасянь ни лоис недолыт да гажтöм. «Не. Битöг деревняын арся кадö овны некыдз оз позь. Öтiк гажтöмсянь ни верман йöймыны».

А эта коста Сергунь Евгаыс юалöм вылö паныт горöтчис:

— А кыдз нö эшö? Вежöртана — простöн. Или думайтан — тэнат торк тупыльыт керасин бочкасö эта туй кузя тырöн кыскас? Оз эд, о-оз. Эстöн ме и сулала. Колö кö тöдны, дак кушмуподыс кузя сiя тэнчит и простöй додьтö гортöдз бöр оз вай. Вот адззылан.

— Мый нö сэк пондыны кернытö? — юалiс одзлань нывкаыс, но öнiне Сергуньыслiсь ни, а Пашкалiсь. А мöдыс, нач видзчисьтöг, эта вылö, дзик кералiс, горöтчис:

— Мый гортсянь тшöктiсö!

— Пристаньöдз бытьтö мунан? — серöмтчис Сергунь.

— Тшöктiсö кö — муна!

— И тэ тожö? — Сергунь дзар керыштiс Евга вылö.

Öнiпаныта кыввезнас нывка медперво эз и адззись, öшöмувья сы местö дзир гажтöма ловзисис.

— Но мый жö... мунат и мунö аслыныт смертьсö кошшыны. А ме даки ог. — Сергунь бертiс бöр аслас додь дынö, пондiс видзчисьны, мый лоас одзлань. Сылö сё эшö думайтсис, что Пашка вот-вот повзяс муннытö да керсяс сы дор жö. А öтнас Евга сэк сё ни некытчö оз мун. Но эта местö Пашка горöтчис:

— Он и он, ачыт тöдан. — Зонка кутчисис вожжиэз бердö, негорöн ныкнитiс. Савраско дышöтчытöг вöрзис местаись.

Евга öнöдз бытшöмика эшö эз тöд, мый пондыны керны одзлань. Нывкалö тожö эз вöв охота бертны бöр простöн, но и мунны Пашка сьöрö этатшöм туяс, кöр Сергунь лöсьöтчö бертны бöр, — тожö. Сiйöн Евга мыйкö дырна кежö чöлöмöн кольччис сулавны аслас вöв дынын, видзöтiс Пашка сьöрö. Сiя сё эшö видзчисис, что часöт Пашкаыс сувтас, бергöтчас да мыйкö нылö горöтчас нето Сергунь ныкнитас ёртыс сьöрö ассис вöвсö, и думайтны сэк нывкалö кольччас нем, ковсяс мунны ны сьöрö. Но не öтыс, не мöдыс кытчöдз сiдз и эз лоö. Недыр мыйись Пашка петiс колана улицаöдз, бöрас дзар кертöг веськöтiс вöвсö пристань ладорö, а эта коста Сергунь сё одззамоз кольччис сулавны аслас местаын. И дзир сэк, кöр Пашка сайöвтчис кыкнанныс син одзись угöв сайö, видзсьыны нывка одзлань эз вермы, горöтчис:

— Но мунам! Мый нö эстöн сулавнытö?

— Кытчö?

— Пашкаыс сьöрö. Кытчö разь эшö? Колис эд, видзöт жö, миянöс.

— Мун, колö дак. Вöтчы. Вöтан эшö.

— И муна. Думайтан ог ли мый ли? А тэ мый пондан керны? Или сiдз эстöн и мöдан сулавны, кытчöдз лымсö быдöс оз сылöт?

— Висьталiсö тэныт — гортö берта.

— Öтнат?

— Верма и öтнам.

— А мый думайтан, лоас кö мый öтнатлöн туй вылас?

— Простöн мунтöн мекöт нем оз ло. А и лоас кö мый, дак сё ни гортлань матынжык.

— А кыдз нö сэк, ваям кö ми бöрсянят Пашкаыскöт карасинсö? Кыдз думайтан эта бöрсянь сыкöт пантасьнытö? Да тэ вылын жö сэк быдсöн деревняыс пондас серавны.

— Ваят, шуан, керасинсö?

— А мый тэ думайтан? Мунам кö ми пристаньöдз, дак эд простöн бöр сэтчинсянь, натьтö, сё ни ог локтö.

— Да нем кляпсö тiэтатшöм туйыс кузя од вайö. Петигорöдззас од лысьтö муннытö. Тэ думайтан Пашкаыс öтнас мунас? Некöр оз. Сiя только баитö сiдз, син одзын асьсö лэбтö. Ачыс эта коста, натьтö, сiйö и думайтö, кыдз бы татчö не йöрмыны, чожажык Мысва мöдöрас шедны. Тэ сiйö эшö он тöд, а ме тöда. Кытчöдз ми эстöн баитам, дак сiя, натьтö, важын ни перевозланяс шыбыльтiс.

— Видзöтам вот часöт...

— Видзöт мун, он верит дак.

Евга сэсся паныт эз шыась. Нывка кутчисис вожжиэз бердö, ныкнитiс ассис вöвсö Пашка сьöрö, нельки бöрас дзар эз кер.

Сы сьöрö и Сергунь жагвыв тожö вöрзьöтчис.

Öтöрас эта коста пондiс югдыны ни.

Кöр Евга да Сергунь сьöрсьöн-бöрсьöн петiсö колана улицаöдз, вель ылын одзаныс казялiсö öткаса подвода. Шыбыльтны перевозлань, кыдз неважын баитiс Пашка йылiсь Сергунь, зонка абу и думайтöм. Сiя öтнас тэрмасис пристаньлань.

Сергуньыс бöбöтчöмсянь Евга лöгасискодь, кыдз позис, пондiс тэрмöтны вöвсö Пашка сьöрö: öтпыр-мöдöтпыр сибöтiс вожжиэзнас Марталiсь кадж, ачыс лякасис бöрсяняс додь бердö.

Эз кольччы сы сьöрись и Сергунь, кöда колана местаын мылякö эз веськöт вöвсö перевоз ладорас, кöть и баитiс неважын бертны гортö бöр простöн.

«Аха, повзин, сiдзкö, öтнат бертнытö. Сiдз тэныт и колö».

Село казявтöг кольччис бöраныс, а километр кыным бöртiчулалiсö сiдз жö матiсь ыббез да видззез. Одзлань пондöтчис вöр: пожума кöс яг. Туйыс эстiкыссис веськыта, кыдз одзлань, сiдз и бöрлань тыдалiс вель ылына.

Пашка сьöрö, кöда, тыдалö, ёна тэрмöтiс ассис вöвсö, вöтчынытö вöлiсьöкыт.

Дыр мыйись и вöрсö чулалiсö. А одзлань туйыс вились петiс ыббез вылö. Чожа мый пантасис деревня.

Эстöн вöлись Пашка пондiс мунны оськöлöн. А матынжык деревня бердас зонка кежöтiс вöвсö шор дорö юктавны. Сы сьöрö жö кежисö Евга да Сергунь. Эстöн вöлись нiя ёртнысö и вöтiсö.

— Но мый, Пашка, эн жö тай вермы кольнытö, вöтiм, — чересседельниксö пöрччавтöн гажöн горöтчис Евга зонкаыслö.

— Вöтiт и бур.

— А эгö кöбы локтö — колин бы?

— Сё ни бы тiян сьöрö эг вöтчы, — одззамоз шыасис зонкаыс. Некытшöм лöг нето обида эта коста сы кыввезын эз кылö, а чуть тöдчана шынньöвтöм вöрзьöтыштiс сылiсь тырппесö. То ли этасянь, то ли мый нывка видзöтöв-керис ёртыс вылö, казявтöг горöтчис:

— А ме бы вöтчи...

Сэк кежö Марта юис пöттöдз ни, лэбтiс ва бердсис нырсö, вöрöтыштiс недырик тырппезнас, оськöв кык ылына петитчис бöрлань, нёджжасьыштiс хозяйкаыс ладорö. Аслас кыввезсянь вежсьыштöм чужöмöн нывка сибöтчис вöв дынö, каттьыштiс додёж гöгöр чересседельник, пондiс домавны.

Баитны Сергуньлö Пашкакöт вöлiнедолыт, но и чöвны ас коласын тожö эз позь. Сiйöн, кöр Пашка иньдöтiс ассис Савраскосö Сергуньыс додь бердöт, мöдыс, дзик ас понда, негорöн горöтчис: — Ась тiян нёж... Мунны ме муна. Но лоас кö мый туй вылас неладноыс, отвечайтны эта понда ог кутчись, сiдз и тöдö.

Сергунь, тыдалö, сё эшö надейтчис сы вылö, что кытчöдз абу сёр, вермас бергöтны ёртсö бöр нето вермас кöть чинтны, пöдтыны сы одзын неважын споритöмувья ассис недолытсö да одззамоз пондыны баитны, кыдз бытьтö нем умöльыс да неколанаыс ны коласын эз и шогмы. Но Сергуньыс кыввез вылö öнiПашка горöн висьталiс:

— Лоас кö мый неладноыс, дак дзир тэкöт аскöттят.

Эта вылын ны коласын басниыс и баитсис.

IV

Одззамоз пöльтiс сё сiя жö шоныт да уль тöв, мыйсянь дугдывтöг да горöн уннялiсö столббез вылын проводдэз. Ульвевья жö да сьöкыт кымöррез лажмыта кывтiсö му весьтöт, кышасьлiсö пу йыввез бердö, каттисисö вöр коласас, поснит да тшöк зэрöн неöтпырись ни пондылiсö киссьыны му вылö. Но нельки зэрыстöг лым сылiс одзлань. Сiя син одзын сё зэвжык да зэвжык жмитчис му бердас, ляпкамис, пöртчис ваö да то ли йиджис, то ли визывтiс. Нельки негырись му комоккез да лажмытик луд турун мыччисисö ни бöр лым увтсис. Додь полоззэз бöрсянь туй вылас кольччис пыдын нять след. И сьöкыт вöлiвежöртны, мый сэтöн унажыкыс: нето лым, нето сы увтiсь кушамöм да кизертчöм муыс.

Вöввез тöдчöмöн мыдзисö ни. Тэрмасьтöн пымалöмсянь ны бердiсь лэбтiсис сук пар.

Кыкдас километр гöгöр сэк кежö вöлiмунöм ни, но некытшöм шоччöтöм йылiсь Пашкалöн и дума эз вöв. Керöс увтö я, керöс паныт ачыс зонка унажыксö котöртiс подöн, а öткоста дугдывтöг сё тэрмöтiс да тэрмöтiс, дзик пышшис лёк шогöт увья. Эта кадö сы юрын вöлiдзир öтiк дума — перытжыка локны пристаньöдз. Тэрмасьтöнняс зонка и бöрас, ёрттэс ладорö, дзар кодьöн эз керлы, тöдiс — простöн мунтöн нем умöльыс ныкöт оз ло. «Только бы локны пристаньöдз. А одзлань?.. Одзлань кадыс мыччалас».

Пашка сьöрын мунтöн ковсис тэрмасьны и сы ёрттэзлö, Евгалö да Сергуньлö. Кольччыны сы сьöрись öнiнiя эз ни лысьтö.

Сiдз эта тэрмасьöм коста кольччисö бöрлань эшö кынымкö деревня. Гырисьöсь я нiя вöлiсö, гажаöсь я — видзöтлыны сымдаыс сьöрын да думайтны эта йылiсь не кад, не охота эз вöлö. Вöвлiкö, адззисьлiс кö кинлiсь деревня кузя мунтöн, Пашка сымда и юавлiс, ылын я эшö кольччис пристаньöдз, — тэрмасис одзлань.

Луншöр гöгöр ылын одзаныс, дзик керöс вылын, мыччисис сьöд часовня юр. Матöжык сибöтчытöн, öтмöдöрсянь сы гöгöр жагвыв пондiсö мыччисьны кытшöмкö керкуэз.

То ли сысянь, что Пятигорас вöлiпристань, кытчö тулыснас, ыждöм ваэз коста, сувтчывлiсö баржаэз, то ли — что сулалiс сiя ыджыт ю дорын, Пашкалö, да и сы ёрттэзлö сiдзжö, думайтсис, что Пятигорыс — ыджытся-ыджыт город, адззывлытöм öнöдз фабрикаэзöн да заводдэзöн. Сы увья и надейтчисö, что эстöн нылö усяс адззывны мыйкö вöвлытöмö, не Мысын, не Сартасоваын кöдö он пантав.

Матын деревня дынас, медодзза керкуэс бердын ни, Пашка казялiс öшымöс дорись öткаса инькаöс, юалiс:

— Тётка, эта кытшöм деревня?

Мöдыс дивуйтчöмöн видзöтыштiс зонкаыс вылö, дзик горöтчис: «Тэ мый, тöн я мый я свет вылас мыччисин? Дыр мыйись шыасис:

— «Петигор» тай, кытшöм эшö этася?

Юöрыс челядьöс гажöтiс. А кыдз вöлiсö горöтчöмöсь Пашкаыс юасьöм вылö паныта кыввес, эта йылiсь некинлö ны коласiсь öнiэз ни думайтсьы. «Вöлиськö», — думнитiс Пашка ас кежас, пыдына ловзисис, дзик чапкис пельпоннэс вылiсь сьöкытся-сьöкыт груз. А Евга, ассис гажсö сайöвттöг, сы коста жö горöтчис:

— Локтiм эд, видзöтö жö, зонкаэз, «Петигорöдззас», локтiм!

— Локнытö простöн локтiн. Видзöта вот ме, кыдз тэ тасянь тырöн пондан мунны, — шыасис Сергунь нывкаыс гажмыштöм вылö.

— Эн пов, тэ додьö ог пуксьы. Кыдз локтi, сiдз и муна, — перыта вежсьыштiс чужöм вылас да зэркыта шыасис паныт нывкаыс.

Куимнан подводаыс сьöрсьöн-бöрсьöн пырисö деревняö.

Картинаыс челядь одзын оссис нач видзчисьтöм. Городыс местö, кöдö нiя видзчисисö пантавны Кама ю дорись, нiйö панталiсö быдöс важöсь, сiсьöсь, пиньласьöмöсь да пидзöсви муас вöйöмöсь, куимдас кыным учöтик да пемыт öшына керку. Виль сруб, тшупöм посöдз нето вились вевттьöм керку юр омöн деревня пасьта некытöн и öтiк эз тыдав. А вот Кама юыс, кöда нельки деревня сайсянь усис син вылö, и былись вöлiсэтшöм, кытшöмö не ачыс Пашка, не сылöн ёрттэз эта вотöдз эшö некöр, нельки вöтын, эз адззывлö. Одзжык нылö эз и думайтсьы, что вермас лоны сы ыжда: сэтшöм пыдын да паськыт ю. Медыджытнас челядь öнöдз лыддисö сiйö Мысвасö, кöда визывтiс Мыс село дынöт: пыжтöг да паромтöг вуджнытö кöдö тожö оз позь. Но Камаыс сьöртöт, кöда öнiоссис челядь син одзын, Мысваыс кажитчис учöтик шорокöн.

Деревня шöрас Пашка нёджжасьыштiс: кошшис синнэзнас, кытчö бы позис сувтöтны шоччöтöм могись вöввез. Неылын одзаныс зонка казялiс гöрд флаг, кöда павьялiс шатёрöн вевттьöм важ керку юр весьтын — сельскöй Совет. Сы öшын увтö челядь и сувтiсö.

Сельсоветын, кöда пытшксяняс вöлiянсöтöм краситтöм заборöн кынымкö жыр вылö, — шоныт да лöнь. Öтiк жырын шöрöт вывтыра да шöрöтся томжык годдэза мужик пызан вылö ольсалöм гöрд матерьё кузя гижис Октябрьскöй праздник кежö лозунг.

Кöд коста челядь вердiсö да шоччöтiсö мыдзöм вöввезнысö, колiс юасьны, кытöн олö кладовщик, кöда пондас лэдзны нылö керосин. Пашка жагвыв сибöтчис лозунгсö гижись мужик дынö, здоровайтчöм бöрсянь юалiс:

— Висьтав, дядя, кысь миянлö кладовщикöс адззыны?

Мужик сутшкис аскерöм кисточкасö консерва увтiсь джын литр тöрик стекляннöй банкаö, вайöтiс сiйö павдöтöм матерьё весьтö, но гижнытö перво жö эз пондöт, öнiвöлись нёджжöвтыштiс Пашка ладорö. Эта коста сы кисточка бердiсь, йöв сорöн кизертöм пинь весöтан порошокись, белилаыс вотьыштiс неколана местаö. И сэк жö досадалöн выраженнё вевттис мужиклiсь чужöмсö. Эта выраженнёа чужöмöн ни сiя и видзöтыштiс мöдöтпырись зонкаыс ладорö, дзик горöтчис: «Сорат вот сэтöн, кинлö колö и оз. Адззан он, мый менам тэ увья шогмис?» И вöлись эта бöрсянь, ась не öддьöн рамыника, мужикыс паныт сё жö юалiс:

― Кытшöм эшö кладовщик?

— Райпосис инö... кöда керосинсö лэдзö.

Мужик то ли эз вежöрт зонкалiсь висьталöмсö, то ли сэтöн жö вунöтiс бöр, паныт зонкаыслö сэсся эз шыась. Кисточкасö мöдöтпыр тюкыштöм бöрын сiя пондылiс гижны виль буква. Но сы сьöртi, кыдз чуклялiс эта коста öтмöдöрö юрсö, пиньлалiс öмсö да мыччышалiс öтмöдöрсянь кывсö, несьöкыт вöлiвежöртны, что уджыс эта сылö нач тöдтöм и сетсьö öддьöн сьöкыта. Эта йылiсь жö баитiсö и кынымкö медодзза гижöм букваыс. Нiя умöля вачкисисö ас выланыс. Эз шогмы колананёж и медбöрьяыс, кöда вылын мужик вель дыр мырсис Пашка син одзын. Кутöм досадасянь бöртiжык сiя зэркыта öвтыштiс кисточканас пызан весьтын, и белилалöн öнiне öтiк ни, а унася-уна гырись и поснит воттез паськыта резыштсисö омöн павдöтöм матерьё пасьта.

— Ад тыö бы этö уджсö! — лöгöн горöтчис мужик ас кежас, сэтшöм жö лöга зангис-сюйыштiс кисис кисточкасö одзас сулалан банкаö, оськöвтiс бокö, öвтыштiс кымöс вывсис сöдзöм ньылöм воттесö, кыскис кармансис лöз сатиновöй кисет, пондiс каттьыны куритны.

Мужиксö жалейтöмöн Пашка мыйкö дырна нёджжасьöв-керис сы вылö боксянь, бöртiжык юалiс:

— Позьö, ме пондыла?

Эшö цигаркасö öзтытöдз мöдыс жагвыв видзöтыштiс Пашка ладорö, не öддьöн веритöмöн паныт юалiс:

— Тэ мый, бытьтö кужан? — ответсö видзчисьтöг одзлань горöтчис: — Пондыв. Сё ни аслам нем оз пет.

Пашка повтöг кутчисис кисточка бердö, кынымиськö нуöтыштiс сiйöн колана местаöт.

Мужикыс, кöда сулалiс ордчöн сэтöн жö, чадитiс русö самосадöн да осьтыштöм öмöн видзöтiс сы удж вылö, öнiвöлись дивуйтчöмöн горöтчис:

— Видзöт тэ, каналья, кытшöм сылöн чожа да басöка петö. А ме лунтыр эта дорын сирньылöмöс кисьта и некыдз... А ноко, ноко эшö пондыв. Меным сiйö топ праздник вотöдз не гижны лоас.

Но эта коста Пашка лэдзис ни кисис кисточкасö бöр, оськöв ылына вешшыштiс пызан дынсис.

— Некöр, дядя.

— Кытчö сiдз тэрмасян?

— Гортö колö мунны.

— Кысь тэ сэтшöмыс?

— Ми?.. — Пашка дзар керыштiс ёрттэслань. — Сартасоваись ми. Керосинла локтiм да огö тöдö, кытöн кладовщикыс олö.

— Сы ылынасянь? — дивуйтчыштiс мужик. — Дак, батi, узят талун татöн? Сёр ни эд лоас бöр муннытö. И вöввезныт, натьтö, мыдзисö, шоччöтны колö, и погоддяыс, каналья, нач тшыксис.

— Не, дядя. Узьны ми татчö ог кольччö.

— Да ылöдз я тiталун ештат муннытö?

— Ась кöть мый ылына, а сё одзлань. Ашын кежö погоддяыс эшö умöльжык вермас лоны, а миян деревняыс нач битöг пукалö.

— Вот кыдз. А то отсалiн бы меным лозунгсö гижны.

— Сiдз, батi, да некöр.

— Но мый жö сэк?.. Некöр, дак некöр. Ачым вежöрта. Сiдзкö, тiянлö кладовщиксö, Демьяновнасö, колö? — Мужик нёджжöвтiс стена бердын öшалан часыэз вылö, кöдна дышöтчытöг шваткöттöн мыччалiсö мöдiк час, юöртiс: — А гортас, натьтö, öнi. Мый сылö сэтшöм погоддя коста берег дорас кернытö. — И недыр мыйись эшö: — Дак ачыт сы дынö ветлан или меным котрасьлыны?

— Меным абу сьöкыт, ветла, висьталат кытöн олö дак.

— А то гижыштiн бы эшö, мымда ештан. Ме бы ачым тэ местö Демьяновнаыс дынöдз котрасьлi. Неылын эстöн.

— Верма и гижны.

— Вот и баитчим. Отсав уж, инмин дак, — гажмыштiс мужик. Сiя перыта кышыштiс вылас воротника дженытик пальто, чапкис юр вылас руд рöма армейскöй шапка, кöда вылын одзсяняс пемыт пятноöн öнöдз эшö тöдчис красноармейскöй звездалöн местаыс, петiс.

ÖнiПашка гышкöптiс-чöвтiс вывсис вевдöрись паськöм, — стяжитöм ватнöй фуфайка, — пуджис вылöжык соссэз, вились кутчисис кисточка бердö. Уджыс зонкалö вöлiтöдса важынсянь ни, петiс бытшöма. Но мед ештыны керны унажык, Пашка тэрмасис, кыдз вермис. Эстöн жö сылö усис тöдвылас, кыдз, гижис кöркö медодзза лозунг.

Велöтчис сэк Пашка вöлись куимöт классын. Арнас, эта жö Октябрьскöй праздник паныттэзö, ны дынö школаас локтiс колхозiсь председатель, Сергуньлöн айыс, мед корны кинöскö челядь коласiсь гижны лозунг.

Велöтiсьыс, — неыджыт вывтыра, сьöдыник да том Мария Сергеевна, — ас кежас недырик думайтыштöм бöртiтшöктiс пондывны гижны лозунгсö сылö, Пашкалö. И кыдз бы зоночка эз пов кутчисьны эта тöдтöм да полöтана удж бердö, кöдö сы вотöдз эшö некöр эз керлы, пыксьыны тшöктöмсис велöтiсьыс одзын сiдз и эз лысьт.

Кынымкö лун сьöрна, уроккес бöрсянь, Пашка старайтчис, гижис, но... удж сылöн колананёж эз пет. Лозунгыс вöлiроч кыв вылын. А сiя кадö Пашка — коми каб — роч кывсö, кыдз и грамматикасö, тöдiс да вежöртiс эшö умöля. Эта увья и вöлiкерöм öтiк ошибка: годовщина кыв местö вöлiгижöм «годовищина».

Не сiдз гижöмсö велöтiсь и казялiс, но сёрöн ни, кöр лозунгыс öшалiс колхознöй правленнё стена бердын, и керны сiйö мöдпöв эз ни позь. Сiдз Пашкалöн ошибкаыс и кольччис öшавны отир син одзын кык-куим неделя сьöрна. И кынымись бы зоночка эз мун колхознöй правленнё öшын увтöт, сiйö быд коста чапкывлiс жарö: лэбтыны синнэсö аслас удж вылö стыдсяняс эз лысьт.

Керöм ошибка вылын, висьтавны веськытжыка, медодзза лозунг вылын, удж эз сувт. Эта бöрсянь Пашкалö усис гижны эшö и мöдöтпыр, и куимöтпыр, а сэсся быд праздник кежö, быд год. Сёрöнжык зонка сiдз велалiс, что керис этö уджсö сэтшöм жö бытшöма да кокнита, кыдз гижис да лыддьöтiс, ытшкис да куртiс, гöрис да пинялiс.

Кытчöдз Пашка юасис да баитчис лозунгсö гижись мужиккöт, сылöн ёрттэс, Евга да Сергунь, чöлiсö. Но кыдз только зонка кутчисис удж бердö, пыранiн дынсянь Сергунь сэк жö и горöтчис:

— Тожö меным грамотей адззисьöм. Кытшöмкö лозунггез эшö сэтöн пондас гижны. Мый, кытчö оз ков, ныртö сюян? Кöр нö сэк мöдан гортö бертны? Кадыс эд оз видзчись.

— Вöввесö шоччöтыштны тожö колö.

— Шоччисясö ойнас, колö дак, — эз лöньсьы Сергунь.

— Мый жö тэ, Сергунь, кöдö оз ков да и баитан, «шоччисясö ойнас». Ойöдззас эшö ылын. А лунтыр вöввесö тшыгйöн тожö он видз, — сэтчö жö, зонкаэс басни коласö, шыасис Евга. — Бур, что тэнат вöлыт ён да тшöг — мунтöнняс оз и пымав. Сы увья тэ туй вылас сувтöмись и он пов. А менамисьыслöн, видзöт вот, кыдз вывсис парыс кайö. Татчöдз кыссьытöн сылöн и öтiк кöс местаок эз кольччы, дзик кöтöтiсö беднöйкаöс.

Пашка и ачыс вежöртiс, что кадыс оз видзчись, чожа пондас пемдыны бöр. Но сэк кежö керосиныс эшö эз вöв получитöм. Сэтчö жö и мужикыс, кöда мунiс кладовщик дынö, бöр кытчöдз эз вовлы. Сiйöн и споритны одзлань Сергунькöт зонка эз понды, кыдз вермис, тэрмасис керны ассис удж.

Пашкалö кольччис петкöтны кынымкö буква, кöр ны дынö сельсоветас пырис кöсыник, кузьмöса чужöма, годдэза ни инька, кöда вылын, дзик полокала вылын, павьялiс брезентовöй паськыт да кузь плащ. Порог дорсяняс жö инька зэркытакодь юалiс:

— Тiя мый я карасинысла?

— Ми, — дженытика шыасис быдöнныс местö Евга.

— Локтö сэк лэдза, а то эд пемдыны пондас. Тэрмасьтöнняныс Сергунь да Евга ёртныслö и кылiсь джын эз висьталö, босьтiсö ассиныс кöзичаэз, öтiк ыбöсын инькаыскöт петiсö. Думайтiсö, натьтö, что Паша часöт жö чапкас ассис удж, уськöтчас ны сьöрö. Но кольны кертöг ассис удж кынымкö буква увья вöлiнебасöк. Пашка кольччис гижны.

Ештiсö вöлись лöньсьыны порог сайын ёрттэслöн оськöввез, кыдз вились оссис ыбöс, бертiс ачыс мужикыс. Перво жö, эшö чöвтчытöдззас, сiя перыта сибöтчис Пашка дынö.

— Мый, уна эшö кольччис? — Зонкаыс пельпон сайсянь дзар керыштiс сы удж вылö.

— Да не öддьöн, — шыасис паныт Пашка, веськöтчыштiс недырик кежö пызан весьтас. — Кынымкö буква вот...

— Ай-яй-яй! Эн ешты, сiдзкö, кончитнытö. Ёрттэт эд мунiсö ни. Кывзы жö, вонö, не лэдзчывны я меным тэ местö берег увтас керосинысла? Эта меным нем туйö. А сы коста тэ быдсöн бы гижин.

— Да не, дядя, оз ков. Ме ачым часöт... — пызан весьтас вились мышкыртчытöн шыасис Пашка. — Кынымкö буква кольччисö, дак гижышта ни нiйö.

Öнiвöлись мужик лöньсьыштiс, чöвтiс вывсис пальто, öтлаын шапкаыскöт öшöтiс заборка бердö бытшöма вачкöм кöрттув вылö. А кöр сiя жö кыскис табак кисет, каттис куритны да öзтöм цигарканас вились сибöтчис пызан дынö, зонкалöн удж керсис. Пашка веськöтчис, лэдзис вугмöм чуннес коласiсь кисточка, чышкыштiс öтамöд бердö киэсö, кынымкö оськöв ылына вештыштiс пызан дынсис.

— Но кыдз? Туяс?

— Да öддьöн бур! Öддьöн! Меным этадз век не гижны лоас. Тэ, вонö, просто молодец! — Мужик оськöвтiс зэв Пашка дынöдз, радувьяас, кыдз ыджытлiсь, жмитiс сылiсь кисö. — Ыджыт тэныт спасибо. Висьтав, кыдз тэкöт уджыт понда вештiсьнытö?

— Мый тэ, дядя? Кытшöм эшö вештiсьöм? Нем меным оз ков. — Öнiвöлись зонка перыта пасьтасис бöр, кышыштiс юр вылас шапка, босьтiс пыранiн дынiсь кеписсез, уськöтчис ыбöсö, аслас ёрттэз сьöрö.

V

Берег дорас ни Сергуньöс да Евгаöс Пашка вöтiс.

Öнi, кöр Кама юыс тыдалiс челядь син одзын сэтшöм матынсянь, сiя мыччассис эшö одззася ыджытжыкöн. Таланись берегыс, кöда вылын нiя часöт сулалiсö, вöлiсэтшöм джуджыт да крут, что вылiсянь видзöттöн нельки юр бергöтчис.

Берег увтiсь пыжжез вачкисисö йывдыштöм чаггез вылö.

Складдэс вöлiсö тожö берег увтас. Кынымкö ыджыт цистерна, кöднö тасянь позис примитны челядь доддезын бочкаэз местö, куйлiсö ордчöн öтамöдкöт, гырись пуэзiсь тшупöм клеткаэз вылын. Ны дынö куимнанныс жагвыв и лэдзчöтiсö вöввезнысö.

Керосинсö Демьяновна лэдзис öшлöмöн, вессэз пыр, кöдна сылöн сулалiсö сэтöн жö, неылын цистернаэс дынсянь. Эстöн вöлись усис тöдны, что бочкаэс челядьлöн неöтыждаöсь. Кыдз нарошно, Евгалöн, кöдалöн вöлыс медвынтöм, бочкаыс вöлiмедыджыт да медсьöкыт. Сэтчö жö и пöднассис сiя умöля, дзир пуовöй тулöн. Сiйöн, кöр Пашка тшöктiс вежны сiйö нывкаыслö Сергунь додись бочка вылö, ачыс Сергунь горöтчис:

— Мöда тай вöлi. Кытшöмöн локтiс, сэтшöмöн и мунас.

Эта коста сылöн тырöн öшлöм бочкаыс вöлiдодьын ни. Видзчисьны, кöр тэчасö да домасясö ёрттэс, мед öтдруг вöрзьыны вывлань, Сергунь эз понды, вöрзьöтчис одзлань.

Сы бöрсянь иньдöтiс вöвсö вывлань и Евга.

Пашка öшлiс да грузитiс ассис бочкасö медбöрын. А сэсся эшö ковсис видзчисьны, кöр гижасö накладнöй. Эта увья зонка кольччис медбöрöдз. Кöр сiя ныкнитiс ёрттэс сьöрö ассис Савраскосö, сiя кадö Сергунь вöлiвылын ни. Сiя дзир öтпырись дзар керыштiс бöрлань, дразнитöм могись öвтыштiс нылö кинас. «Адззисьлытöдз öнi».

Мед не кольччыны мöд подводаэс сьöрись, Савраско бытшöма босьтiс местасянь. А Евгалöн кöбывкаыс, кöда мунiс Савраско одзын, ассис тыра додьсö эстöн ни петкöтны эз вермы. Ась и не нужен яй вылас, но учöтик да жебыт кока, сiя кык-куимись сувтчыштлiс ни. А керöс шöрас сувтчöм бöрын кыскыны одзлань тыра додьсö эз чайтчы.

Эстöн Савраско сiйö и вöтiс. Ылöстiсь вöв, тыдалö, вежöртiс сымдасö, что кытчöдз тырмö вын кыскыны одзлань, сувтчыны сьöкытiнын нем вылö. Савраско аскадö кежыштiс бокö, одзалiс, нырнас горöн пишкайтöмöн да дженытика оськалöмöн, иньдöтчис вывлань.

Пашкалö думайтсис, что Савраско сьöрö и Евгалöн кöбывкаыс керас сiйö жö. Марта и былись мöдiс вöтчыны, но мымда бы эз мырсьы, кыдз эз пондыв, кыскыны кушмупод кузя да эшö вывлань сэтшöм сьöкыт додь вын сылöн эз тырмы. Нельки Пашкаыс ныкайтöмсянь, кöр Евгакöт нiя кыкнанныс отсалiсö, мымда вын, пыкисö да кыскисö додьсö бöрсяняс, кык-куим оськöвся ылöжык Марта эз мун.

Эта коста Савраско петiс вывлань, саясис син одзись.

Мед не кольччыны аслас вöв сьöрись да не сетны сылö мунны сувтчывтöг гортлань, Пашка колис нывкасö берег увтас, ачыс котöрöн уськöтчис вывлань.

Неылын берег дорсянь вöвсö зонка вöтiс. А эшö дас кыным оськöв бöртi, ровнöй местаас ни, Савраско и ачыс сувтiс. Кынымкö минута сьöрна сiя шоччисьыштiс. Сё эшö пыдына да перыта лолавтöн, вöв дзар керыштiс аслас хозяин ладорö, вежсьыштiс кок вывсянь кок вылö, мед вöрзьöтчыны одзлань. Пашка тпрукнитiс. Сiя кадö некытöн деревня вылас Сергунь эз ни тыдав. Дзир сы додь полоззэз бöрсянь кык непаськыт да ордчöн нюжалан канавкаэзöн кольччöм след юöртiс сы мунöм йылiсь.

«Эз и видзчись нельки. Но и ась». — Пашка öвтыштiс кинас. Одзлань зонка пондiс думайтны, кыдз отсавны нывкаыслö. Öнöдз сiя вежöртiс ни: отсöттöг Марта тыра додьсö берег увтiсь оз петкöт. Медперво Пашка мöдiс юскыны ассис Савраскосö, мед сiйö жö доддявны Марта местö. Бöртiжык зонка вежöртiс — неöтпырись юскисьöм-доддясьöм вылö ковсяс торкны вель уна кад, кöда нылöн и сiдз ни эз тырмы. Сэк Пашка перыта пöрччалiс гез, быгыльтiс додьсис бочкасö му вылö, простöн иньдöтчис бöр берег увтас.

Кöр кыкнан зонкаыс кайисö вывлань да саясисö син одзись, а Евга, нач öтнас, кольччис берег увтын, нывка повзис, что ёрттэс вермасö кольны сiйö öтнасö. Этасянь чуть я не синваэз сорöн сiя чирзiс-горöтлiс вöв вылö, вачкышалiс сiйö вожжиэзнас отсыштöм могись, кыдз вермис, быд вынiсь пиньлалiс öтмöдöрö додь да сiйö жö пыкис вывлань. Но некытшöм прок этаись эз вöв, и колананёж вöлыслö эз отсав.

Ачыс Марта тожö вынсьöтчис ныр вылö усявтöдз, чапкасис додёжжес коласын то öтöрö, то мöдöрö, но кыскыны вывлань тыра додьсö, кöда вöлiдзик лякасьöм то ли кынмöм му бердас, некыдз эз вермы. Люзь пымалöм да быгсялöм весь пессьöмсянь, сы бердсянь шорöн моз визывтiс ньылöм. Ачыс сiя тогзис-дрöжитiс быдсöн вывтырнас, дзик ва вылын шать.

— Эн маит весь вöвтö, — сибöтчикас ни горöтчис Пашка.

— Мый нö пондыны кернытö? Эд не узьны жö меным сыкöт эта проклённöй берег увтын.

— Чöв тэ. Сет ловзисьнытö. Пöрччав вот гезтö да быгыльтам бочкасö ме додьö. — Пашка бергöтiс ассис Савраскосö керöс паныт, сувтöтiс ордчöн Мартакöт.

Öнiвöлись нывка гажмыштiс. Сiя перыта лэдзис кисис вожжиэз, тэрмасьöмöн кутчисис гез бердö.

Чожа мый öтласа вынöн нывкаыс додись тыра бочкаыс вöлiвуджöтöм Пашка додьö.

Кöд коста челядь тэчсисö-домасисö, Марта невночка шоччисьыштiс. Вились позис пондывны петны вывлань. Пашка кутчисис вожжиэз бердö.

— Но мый, вöрзьöтчам?

— Пондыв, ноко, — шыннялöмöн ни шыасис Евга паныт зонкаыслö, а ачыс, сы вылö жö веськыта видзöттöн, вежсьыштiс, дзик öзйис чужöм вылас, этаись жö повзьыштiс, перыта бергöтчис мöдöрö.

Öнiи Савраско мыйкö дырна тожö педзыштiс додёжжес коласын, но бöртiжык вынöн нетшкöвтiс тыра додьсö местасис, тэрмасьöмöн да сувтчывтöг пондiс кыссьыны вывлань.

Одзись вöлыс бöрсянь и Мартаöс ныкайтнытö одззамоз эз ковсьы. Простöй додьнас сiя кокнита петiс Савраско сьöрö.

Вевдöрас кольччöм бочка дынын кыкнан подводаыс сувтiсö.

Вежласьны бочкаэзöн бöр Пашка öнiэз ни понды. Ассис кокнитжык бочкасö зонка быгыльтiс да пуктiс нывкаыс додьö.

— Кывзы жö, Пашка. Мый нö бы менам öтнамлöн вöлi, эн кö бы отсав? Сiдз бы и пондiöтнам берег увтас уксыны?

— Мыля жö бöра? Петiм тай. Позьö разь сiдз, мед öтласа туйын öтамöдлö не отсавны?

Эстöн нывкалö усис тöдвылас и куимöт ёртныс. Евга перыта нёджжöвтыштiс öтмöдöрö, но некысь сiйö эз казяв.

— А кытöн нö Сергуньыс?

— Сылiсь и юав — кытöн. Эта коста сiя, натьтö, Мысö ни локтö. Эз и сувтчыв, мунiс.

— Вот тэныт и на. А тэ эшö шуан, что оз позь сiдз кернытö.

— Ме висьталiсiдз, кыдз ачым думайта.

Чожа мый Пашка да Евга тожö вöрзисö гортлань.

Кöр подводаэс сибöтчисö сельсовет весьтöдз, сэтчинсянь нылö паныт петiс Пашкалöн виль тöдсаыс, котöрöн сибöтчис зонкаыс дынö. Öнiкиас сiя видзис кык ыджытся-ыджыт лёщöс, кöдна нельки ведраö бы эз тöрö. Сэтшöм гырись чериэсö эта вотöдз, кыдз и сэтшöм ыджыт юсö, Пашка эшö некöр эз адззыв.

— Мый, мунат ни?

— Вöрзьöтчим тай.

— Тэ эд, вонö, талун, натьтö, и павжнайтнытö, кыдз колö, эн ешты? Сiдз тшыгйöн и петiн бöр туяс.

Басниын мужик эз сорась. Павжнайтны Пашкалö талун кытчöдз и былись вöлiнекöр. Сы йылiсь зонкалö нельки эз и думайтсьы.

— Ась. Туйыс эшö кузь, ешта.

— Босьт вот этнö сьöрат павжуныс вылö. Сё, видзöтан кö, мыйкö вильöтан. — Мужик нюжöтiс Пашкалö кыкнан черисö.

— Спасибо, дядя, оз ков. Мыйлö меным нiйö?

— Босьт, тэныт висьталöны. Эн баит — «оз ков». Аслыт тэныт спасибосö колö висьтавны. Адззан он, лозунгыт öшалö ни. — Юрнас öвтыштöмöн мужик мыччалiс сельсовет ладорö.

Сельсоветö пыранiн весьтын лозунгыс и былись öшалiс ни. Кöд коста Пашка видзöтiс аслас киöн керöм удж вылö, мужик сё жö сюйыштiс сьöрас вайöм чериэсö додь нырас: постельник да турун коласö, эшö öтпыр жмитiс зонкалiсь кисö.

— Мунö жагвыв. Бур туй тiянлö гортöдззаныт.

— Спасибо, дядя, — сетöм чериэс увья недолытсянь негорöн шыасис Пашка, ныкнитiс Савраско вылö.

Недыр мыйись деревняыс кольччис бöрын.

Кытшöм бы эз вöв охота аслыныс челядьлö, мед нылöн туйыс и былись вöлiбурöн да кокнитöн, лоны сэтшöмнас сiя некыдз эз вермы. Асыв кежö кольччылöм лым, шоныт погоддя увья, лунтырнас быдöс сылiс. Бурыс, позис кö сiйö сiдз шуны, сымда и вöлi, что лымсö сылöтöм бöрсянь кушамöм мусö кынтны бöр кытчöдз эз на ешты, и сiя эз дзиктав да эз куль тёрка моз додь полоззэсö. Коккезнаныс горöн чольскöтöмöн, вöввез жагвыв кыссисö кизерик нятьöт, сiя жö нятьöт кыскисö сьöраныс и керосин бочкаэзöн тыра доддесö. Мыдзöсь да пымалöмöсь сьöкыт туйсянь, нiя сувтчышалiсö быд нетöдчан керöсок одзын, мед невночка ловзисьыштны.

Пашка да Евга оськалiсö подöн вöввезныс бöрсянь, быд сувтчыштöм коста шоччисьлiсö и асьныс.

Одзжык Пашка кöть и горöтчис нывкаыслö Сергунь йылiсь, что эта коста сiя, натьтö, Мысö ни локтö, былись сымдаыс эз вöв. Полöмыс нето гажтöмыс шогья мунны шуч öтнас зонка абу лысьтöм. Куим-нёль километр ылына деревня дынсянь, кысянь одзлань пондöтчис кузь кöзъя вöр, Пашка да Евга Сергуньöс вöтiсö.

Невночка чапкыштöм турунöн зонка вердiс вöв. Ачыс эта коста мышкыртчöмöн пукалiс додьын, турун вылын, видзчисис.

Кöр ёрттэс сибöтчисö Сергунь весьтöдз, Евга сералöмöн юалiс:

— Мый нö гортöдз сувтчывтöг эн мун?

— Видзчиси тай тiянöс.

— Нем вылö вöлiвидзчисьнытö, сэтчинсянь колин дак.

— А вот кута и муна.

— Вот и мун. Абу жаль. Важын ни сiдз колiс.

— Да чöв тэ, ч-ö-öв. Горзан эшö туй вылас, муна дак.

— Тэ понда? Видзчись. Важын ни тай вöлiмöда. Кинкö понда, батi, горза, а тэ кодьöмыс понда некöр ог и думайт.

Сергунь бокöт мунтöн Евгалöн вöлыс жагвыв одзалiс. Зонка кольччис бöрлань. Споритöмыс ны коласын лöньсис. Но нывкаыс лёк кыввез увья лöгасьöм зонка ас кежас одзлань думайтiс: «Чöв. Эта понда ме тэнö эшö велöта, вот адззылан. Пондан вöлись тöдны, кыдз змея моз кывнат чушкасьны».

Ёрттэс одзын мунтöн Пашка оськалiс чöлöмöн. Зонка сымда и керис, кадiсь кадö дзарышалiс вывлань, кеймис думанас дзир öтiкö, мед кöть невночка усьыштiс лым.

Лымыс кытчöдз и эз усь, но пемдандорас бергöтчис тöв да тöдчöмöн пондiс вынсявны. Öнiсiя пöльтiс ойвывсянь. И ась кытöнкö пыд вöр коласын сылiсь пöльтöмсö казявнытö и эз позь, — осьта местаын, нельки подöн мунтöн, кылiс ни, кыдз сiя векнитик паськöм пыр пондö нöбöтны шучкöп.

Кок увтын кизерик нятьлöн чольскöтöмыс жагвыв лöньсис. Сы местö пондiс кывны кын коркалöн чарскöтöм. Мунны одзлань вöввеслö лоис сё сьöкытжык да сьöкытжык.

Мед кöть невночка кокньöтны нылiсь доддесö, челядь, позис кö кыт, кежöтлiсö вöввезнысö туй бокö, нуöтiсö турунажык местаöт. Но эта колананёж эз ни отсав. Кыным одзлань, мыдзöм да вердтöм вöввез мунiсö сё жагöнжык, а сувтчышалiсö сё частожык. Кöдзытсянь, мыдзсянь да жагвыв мунöмсянь куимнанныслöн петiс он. Быдыслö охота вöлiсюрны шоныт местаö, чöвтчытöг да пöрччасьтöг брякнитчыны-водны узьны. Кöр нiя петавлiсö кытшöмкö деревняö, Евга дышöтчытöг сибöтчывлiс Пашка дынö.

— Енöвтчам ни, батi, Пашка, эстöн узьнытö да? Öтiк луннас эд гортöдз сё ни ог локтö, а ашын кежö вöввесö шоччöтыштны колö.

Эталö Пашка и ачыс вöлiбы рад, но паныт нывкаыслö зонка нельки эз и шыасьлы. Сiя дзир öвтышалiс öтмöдöрö юрнас, и быдöнныс нiя вились кыссисö одзлань.

Ойшöр гöгöрас челядь чулалiсö бöрья волок. Жагвыв кыссьытöн подводаэз петiсö ыббез вылö, кытöн бытшöма визжитiс-пöльтiс лэчыт тöв. Бур кöть сiя ни, что тöлыс пöльтiс не паныт, а боксянь.

Дыр мыйись одзаныс тыдыштiсö медодзза биэз. Гажмыштöм Евга, кöдалöн Мартаыс вöлiмыдзöм медöддьöн да сувтчышалiс частожык мöд вöввесся, сэтöн жö и горöтчис:

— Ура-а! Зонкаэз! Мысöдз локтiм! — Эстöн нывка вились одзалыштiс недырик кежö ассис вöвсö, сибöтчис Пашка дынö.

— Корсям, Пашка, медодзза жö керкуас узьнытö, а? Зонка одззамоз öвтыш керис öтмöдöрö юрнас.

— Огö эд, натьтö. Перевозöдз колö кыссьыны.

— Дак эд ылын эшö сэтчинöдз. Менам жö вöлыс нач ни сувтiс.

— Мый ылына бы эз вöв. Или тэ думайтан, что ашын сылö мыйöнкö кокнитжык лоас?

— Кöдздöтiс тай. Усяс, батi, асыв кежас лымыс.

— А оз кö усь? — И недырик чöлыштöм бöртiодзлань: — Усяс или оз, талунсянь миянлö сiйö некин оз висьтав, сiдзкö, медсьöкыт местасö талун и колö мунны.

— Дак эд перевозас и вöввесö сайöвтны некытчö. А нiя миян люзь пымалöмöсь, — панласис одзлань Евга.

— Весь тэ сымдасö, нем он тöд да, баитан, — зэркыта горöтчис Сергунь, кöда эта вотöдз чöлöмöн оськалiс бöрсяняныс. — Сэтчин будка дынас весйöт неыджыт эм. Эз кö öнöдз некин одзав, куим вöлыс тöрасö.

Эта коста село сайись гырись ыббес вöлиськö кольччисö бöрлань. Подводаэс жагвыв петiсö паськыт видз вылö.

Мыс керöс одзас Евгалöн вöлыс вились сувтiс. Сэк Пашка и висьталiс ёрттэслö:

— Адззат вот, кытшöм перыта жвангис-кынтiс. А Мыссянь перевозöдз эшö вит-квать километр ылына да пидзöсöдз нять. И лэдзчисьны кö миянлö сiя туй кузя, сiдз и тöдö, этна кын корöггез вылын и вöввезнымöс ештам дойдны да нач орöтам, и доддезнымöс колям. Вот и думайтö, мый одзлань кернытö, кыт да кöр буржык перевозöдззас шедны.

Мыйкö дырна куимнанныс сулалiсö чöлöмöн, быдыс думайтiс ас кежас. Бöртiжык Сергунь дзик саймис, горöтчис:

— Мыйлö миянлö Мысас пырны, огö кö пондö сэтчин узьнытö?

— Кыт нö сэк перевозöдззас мунат? — юалiс нывкаыс.

— Да вот жö веськыта видззес кузя, — Сергунь бергöтчис, видззес омöн мыччалiс кинас перевоз ладорö, дзик сiя вöлiнач матын да тыдалiс быдöнныс син одзын.

— Мый, туйтöг ли мый ли?

— Кытшöм эшö тэныт туй, видззес кузя.

— А некытчö сэтчин ог öшö? Полöм жö, батя, петö ой кежас туй вывсис кежнытö.

— Не вöрöт эд мунны. Кытчö нö видз вылас öшан? — öнiвöлись горöтчис Пашка нывкасö лöньсьöтöм могись. — Селосис биэс тай тыдалöны. Да и не öтнастö тэнö тшöктöны. Быдöнным öтлаын мунам. Колö дзир веськытланяс öддьöнжык видзсьыны, кыт местаыс кöсжык.

— Но мунны, дак мунны, — вöлись согласитчис Евга, иньдöтчис аслас вöв дынö.

Эта коста Сергунь вуджöтiс ни Гнедкосö канава мöдöрас, ёрттэсö одзалöмöн, петкöтiс видз вылö. Сергунь бöрсянь сiйö жö керисö Пашка да Евга.

Чожа мый быдöнныс казялiсö, что вöввезныс топ мынiсö, пондiсö оськавны тöдчöмöн кокнитжыка. Öнiдодь полоззэз увтын вöлiне одззакодь дзикталан кын корöга му, а турун, йызьöм отава кузя нiя ыскöвтiсö кокнитжыка.

VI

Матын Мысва дорас, кöда бердöт öтмöдöрсянь вöрыс важын ни вöлiкералöм, тöлыс вижгис эшö лэчытжыка. Сэтчö жö, кыным одзлань, сiя вынсялiс сё öддьöнжык и öддьöнжык: вундыштiс сэтшöм вынöн, что и синнэз осьтны эз позь. Баитны мыдзувья некытшöм охота эз вöв. Быдöнныс оськалiсö чöлöмöн. Дугдывтöг шутнялан тöв пыр сымда и кылiс, кыдз чарскышалö кок увтын кын отава, дзуртышалöны доддез, завёрткаэз да вöввез бердын сбруя.

Мунны сэтшöм пемыт да тöла ойö тöдтöм да паськыт видз кузя вöлöм тожö некокнит. Сергуньлöн Гнедкоыс, кöда одззамоз мунiс одзас, сiйö и керис, кежласис то öтöрö, то мöдöрö. Этö позис вежöртны сы сьöртi, кöдöрö вештассисö бöрлань кольччöм селолöн биэз. А нiя мыччассисö то шульгаланьсянь, то веськытланьсянь. Но вöввезнысö челядь эзö сорö: тöдiсö, что ылöса вöв, вежöртö кö сiя гортлань бертöм, кыдз да кöдöрö бы эз чуклясь, колана местаö кöркö сё ни петкöтас.

Эта коста неöтпырись ни ковсис вуджны лажмыт местаэз да грива кодь вылынiннэз, орддьыны осокаöн тырöм вапукöттэз, кöдна, тыдалö, пондöмась ни кутчисьны сэк кежö йыöн. А видзыслö не дор, не пон и öнöдз эшö эз тыдав.

— Огö ни, тыдалö, талун вермö перевозöдззас локнытö, — негорöн шыасис пемытiнас Евга, мед кöть пондöтöм баснинас ни вашöтны недырик кежö юрись туй йылiсь сьöкыт да гажтöм думаэсö. Но не Пашка, кöда эта коста думайтiс сiйö жö думасö, не Сергунь, кöда одзаныс оськавтöн, натьтö, эз и кыв нывкалiсь пондöтöм баснисö, паныт эз шыасьö.

Дыр мыйись кытöнкö ойся пемытас эшö ылiсянь öтпыр-мöдöтпыр тыдыштiс кольтаöн вывлань лэбтiсян би. Тöв вылö сюрöм бичиррес, гырисьöсь и поснитöсь, перыта паськалiсö öтмöдöрö. Мукöдыс ны коласiсь сэтöн жö усялiсö му вылас, кусiсö. Мукöдсö жö тöлыс вылына лэбтавлiс руас, вель дыр шупкалiс то öтöрö, то мöдöрö. Нырö вачкис тшын дукöн. Шочыник пуэз коласöт, кöдна öтi-öтiкольччöмась берег пöлöн, тыдыштiс перевоз будкалöн öтiк учöтик, пытшксяняс югдöтöм öшынок. «Вöлиськö», — öтамöдiсь гусьöнмоз ыш ловзисьöмöн думайтiсö куимнанныс. Подводаэз сьöрсьöн-бöрсьöн сибöтчисö перевоз будка дынö, сiдз жö сувтiсö.

Перевозын узиссес эз вöлö. Важ тёсiсь öтпöвсöн вурыштöм весйöт, кöда йылiсь Сергунь неважын баитiс ёрттэслö, — прос, сувтöтны вöввесö вöлiкытчö.

Эстöн вöлись челядь и гажмыштiсö. Мый видзчисис туйын ашынас, сiя кадö некин ны коласiсь эз тöд, и некинлö эта йылiсь эз и думайтсьы. Быдöнныс вöлiсö радöсь сылö, что пристаньöдз сьöкыт да тöдтöм туй кольччис бöрын, что нiя перевозын ни. Одзлань кежö быдыс ны коласiсь надейтчис буржык вылö: эд пондiс кö сэтшöм перыта кынтны бöр, сiдзкö, и лымыс асыв кежас вермас усьны. Сiйöн и вуджны öнiжö ю мöдöрас да пондыны кыссьыны одзлань некин ны коласiсь эз и думайт. Кыдз вöввезныс, сiдз и асьныс челядьыс вöлiсö тшыгöсь да мыдзöсь. Быдыслö ны коласiсь, кöть невночка, колiс шоччисьыштны. А и пырис кöбы кинлö юрас öнiжö вуджны ю мöдöрас, дак этаись сё ни бы нем эз пет. Сэтшöм кöдзыт да тöла погоддя коста, да эшö ойнас, вуджöтны нiйö мöдöрас паромщик некöр бы эз согласитчы.

Челядь нельки эз и юасьö, позяс я эстöн узьны.

Вугмöм да умöля ни кывзiсян киэзöн нiя юскисö да пыртiсö мыдзöм вöввезнысö весйöт увтö, сетiсö ой кежö медбöрья турун, асьныс, кин кинöс одзалас, пырисö перевоз будкаö.

Эстöн вöлiне только шоныт, но нельки жар, дзик бытшöма лонтöм баняын: сувтсöн лажмытик потолок увтас ловзисьны немöн. Неыджыт чугуннöй печкаын, кöда сулалiс будка шöрас, чижа-важа сотчис сиренича пожумовöй пес. Тöла погоддя увья трубаыс кыскис сыбурна, что биыс öтлаын тшыныскöт кайис потолок вевдöрöдз: сiйö и видзöт, чепöссяс печка пытшкись öтлаын пессэскöт да и нöбасяс вывлань. Шоналöм будка стенаэз бердсянь, кöдна вöлiсö тшупöмöсь сiя жö пожумовöй вöрись, нырö вачкис пым сир дукöн.

Краситтöм тумбочка вылын, кöда сулалiс öтнас öтка жö да неыджыт öшынок весьтын, шырбиöн сотчис весöттöм стеклоа фонарь. Телефонлöн сьöд аппарат крепитöмöн öшалiс лöсйытöм стена бердын.

Ачыс паромщик, Гриб Коль — учöтик, сьöдыник, кыдз сёр арся гоб, но не öддьöн эшö уна годдэзся мужик, — чöвтчытöг-пöрччасьтöг, чангыля ныра, важ кирзовöй сапога да уна местаöт сотöм нето косялöм пася, куйлiс гатш стена бердö вылына крепитöм наррез вылын, дугдывтöг папкис-куритiс ас кодяс жö учöтик, сьöд да чукыля кока чубук.

— Ветлiт сё жö Петигорöдззас? — панталiс сiя челядьсö, наррес вылiсь чеччывтöг.

— Ветлiм тай, — шыасис быдöнныс местö Сергунь.

— Нем эд лоö туй вылас?

Эта юалöм вылö Сергунь одзлань мылякö эз шыась. Дыр мыйись сы местö Пашка горöтчис:

— Да эгö кытчöдз.

— А кыдз нö мöдат гортöдззаныт кыссьыны? Дöс эд, видзöтö жö, талун лымсö сылöтiс да сэтчö вöлись кынтны пондiс.

— Усяс, батi, ойнас лымыс да, — шыасис Евга.

Эта вотöдз да эта йылiсь жö думайтiс быдыс ас кежас: и Сергунь, и Пашка. Но öнiнывкалöн кыввес быдыс понда мыччассисö сэтшöм наивнöйезöн, что и Пашка, и Сергунь, кыкнанныс öтдруг, горöн серöмтчисö. Серавтöнняс Пашка юалiс:

— Тэ мый, вöтасин я мый я сымдасö?

— Конешно, вöтаси. Думайтат эг ли мый ли?

— Кöд коста нö ештiн, эн на водлы узьнытö да?

— Шуч туй тай додьыс бöрсянь сунаси. — А одзлань, ёрттэс вылö обидитчöмöнмоз: — Но мый тi, кывзö жö, зонкаэз, ме вылын сералат? Эд кöдздöтiс жö вот зэрыс бöрсянь? Кöдздöтiс. Сiдзкö, и лымыс сiдз жö вермас усьны. Не гожум эд öнiöтöрас.

— Да-а. Неколана кадö тi, челядь, туй вылас шедiт, нем баитны. Лымсö сылöтiс, а сэтчö вöлись кöдздöтны пондiс. Вот и тöлыс рытъявылас ойланьсянь бергöтчис. — Ас весьтас потолокас видзöттöн, баитiс Гриб Коль. — Но шоччисьö, шедiт шонытiнас дак. Эстöн öнiодö ни кынмö. Эстöн менам «Ташкен».

Нем пуöмыс ужин вылö челядьлöн эз вöв. Быдыслöн кöзичаэзаныс дзир гортсянь босьтöм нянь: тупльöссэз, шаньгаэз да чöвпаннэз. А паромщиклöн юрöдз весьтас крепитöм джаджок вылын сулалiс садöм бока алюминиевöй чайник, кöдаын вöлiневажын пизьöтöм ва. Сiйöн сорöн челядь и ужнайтiсö.

Гортсянь босьтöм тупльöссэзся Пашкалöн кöзичаын вöлiсö эшö и кык ыджыт чери. Но нiйö сёйöм йылiсь зонкалö кытчöдз эз и думайтсьы. Сибöтчис Октябрьскöй праздник. А сэк кежö ны магазинын, öтiк кын горбушася да бочкаэзын солалöм трескася, кодьöнсö нем эз вöв. И Пашкалö вöлiöддьöн охота вайны этнö кык черисö гортöдз мамыслö гöстинеч местö.

Шонытiнас да сёйыштöмныс бöрсянь быдöнныслöн пондiс петны он.

Меститчисö челядь — кин кыдз вермис. Наррес ладорсянь, матöжык печкаыс бердö, лöсьöтiс аслыс ольпась Евга. Печкаыс бердö жö, мöдöр боксяняс, водiсö ордчöн Пашка да Сергунь. Чожа мый быдöнныс, дзик сылiсö, онмöссисö. Дзир печкаыс лонтiсьöмсянь одззамоз горöн да гажöн увгис трубаын би да кадiсь кадö мутшкышалiсö вына тöв увтын будка стенаэз.

Асывнас Пашка саймис ыбöслöн горöн оссьöм-пöднассьöмсянь. Зонка перыта тiльыштiс да осьтiс синнэсö.

Жарöтöм печкаын рытнасмоз жö горöн шваткöтiс-лонтiсис пес, гажöн увгис трубаын би, а будка стенаэз сайын сё сiдз жö, не висьтавны кö вынöнжыка, лёкасис тöв. Югдiс.

Ачыс паромщик эта коста будкаас эз ни вöв. Евга, кöда бордпавкйöн пырис öтöрсянь, нето лöгвевйöн, нето повзьöмöнсорöн, а öткоста тэрмасьöмöн, горöтчис:

— Мый нö эшö нюжласят, од чеччö?!

— Мый сэтшöмыс лоис? Паромсö ли мый ли тöвнас нöбöтiс?

— Дак эд öтiк лым торок ойбытнас абу усьöм. Öтöрас талун сэтшöм тöла да кöдзыт — кöть эн и пет, а вöввес одзын и öтiк жельöпинка мымда туруныс абу кольччöм.

Пашка пуксис, пондiс думайтны. Юöрыс и былись вöлiгажтöм. Эд эз кö усь лым, шедны гортö кушмупод кузя тыра доддезöн öтiк лунöн и думайтны нем: вöввесö нач орöтасö. Сэтчö жö и верднытö нiйö немöн. Кытшöмкö мöдiк петанiн этася тожö эз вöв. Сулöтны нiйö вердчантöг перевозас он понды.

— Чеччы, Сергунь! Доддясьны да вуджны колö! Гортын пондан узьны. — Пашка ёнакодь зэгнитiс ёртсö пельпонöттяс, судзöтiс печка увтiсь ассис кöмкöт, пондiс кöмасьны. Öнöдз зонка эз на тöд, кытшöм туй видзчисьö нiйö одзланьын, но думаэзнас сiя вöлiМысва мöдöрас ни, горт ладорын.

Кöмасьöм-пасьтасьöм Пашка сувтiс.

Эта кадö вились оссис öтöрсянь ыбöс, öтлаын чепöссьöм тöвкöт будкаас перыта пырис паромщик, порог дынсяняс жö юöртiс:

— Мунсис эд, тыдалö, челядь, тiян гортöдззаныт.

— Мый сэтшöмыс лоис, Коля дядь?

— Дак эд сувтöм талун ойö юыс.

— Кыдз сувтöм? — эз вежöрт да юалiс одзлань Пашка.

— А сiдз вот... Кыдз сiя тöв кежас сувтлö.

— Мый, кынмöм ли мый ли?

— Мый нö бы тэныт.

— Нем ог вежöрт. Öтiк ойнас? Тöн жö, баитiн, осьта вöлi.

— А мый сэтöн, зонö, не вежöртнытö? Тöн вöлiосьта, а талун пöдана. Öтiк ойöн и пöдналiс. Векöс овтöн эшö некöр сымдасö эг пантавлы, мед сэтшöм визыв Мысваöс, да эшö паром весьтöт, сэтшöм чожа кынтлiс. А таво — на тэныт... — Паромщик лöгвевйöн шупкис кисис кеписсесö жарöн лонтiсян печка одзö, ачыс оськöвтiс, пуксис нар дорыш вылö, зыртыштiс öтамöд бердö кöдзытсянь дубалöм киэсö, кутчисис жарöтны кусöм чубук.

Недыр мыйись, кöр лöз коколлезöн лэбтiсян тшын вились пондiс кöвьясьны лажмытик потолок увтын, Гриб Коль одзлань горöтчис:

— Но да мый сэтöн баитны — оз сувт. Öтöрас талун сэтшöм кöдзыт, что и ныр мыччыны оз туй, сiйö и видзöт — усяс.

— Мый нö сэк эстöн миянлö пондыны кернытö? — юалiс Пашка.

— Вот уж, челядь, сымдасö ог висьтав, ог тöд. Меным тöн директорыс ачыс баитiс, мед паром талун кежö вöлiдзонь, ковсяс пö тракторрез мöдöрас вуджöтны. А кысь нö ме сылö нiйö вуджöта, кöр менам паромыс кынтöм?

Гажтöмсялöм челядь вель дыр кежö лöньсисö. Нельки тракторресö вуджöтöм йылiсь юöрыс некинöс ны коласiсь эз ни гажöт. Вермис я, кöр юыс вöлiкынтöм, и вуджöтны нiйö мöдöрас паромщик эз чайтчы? «Да и етша я кыдз овлö? — думайтiс Пашка чöлöмныс коста. — Талун, батi, и тракторресö ни вуджöтны оз ков. Тöн колiс, а талун оз». А нылö вöввезнаныс, мый бы сэтчин эз вöв, колö шедны мöдöрас, и шедны не кöр-нибудь, а талун.

— Звонитны кöть, Пашка, сэк гортö колö, оз позь мöдöрас вуджнытö дак, — дыр мыйись сорис чöлöмнысö Евга.

— Мый вылö бы звонитнытö?

— Да мыля жö бöра мый вылö? Ась паныт миянлö подвода турунöн ыстасö. Куласö эд эстöн тшыгйöн вöввезным.

— Эн жö ылавлы баснисит, — шыасис паныт зонкаыс. — Звонитнытö и абу дыр, сетасö линиясö дак. Вот телефоныс, сэтöн и эм. — Юрнас öвтыштöмöн мыччалiс аппарат ладорö. — Прокыс дзир этаись кытшöм? Кин миянлö сы ылынаас турунсö ваяс?

— Кинöс ыстасö, — сё эшö панласис Евга.

— «Кинöс ыстасö» тэныт, — керыштiс зонкаыс. — Вайисö бы, батi, да вежöртан он — кушмуподыс кузя татчöдз некытшöм подвода оз лок, додьыс оз терпит.

— Ась сэк телега доддялöны, додьыс оз терпит дак.

Мед не ештыны весись кад абутöм басни вылö, Пашка одзлань эз ни шыась, чöлöмöн öвтыштiс кинас.

Паромщик, кöда куриттöнняс, тыдалö, кывзiс челядь коласiсь баснисö, зонкаыс местö одзлань горöтчис:

— Этатшöм кын корöга туй кузя, нылö, некытшöм вöв нельки простöй телегасö оз кыскы, быдöс пельпоннэсö летас-орöтас.

— Да ась, шуам, миянлö Мысва мöдöрас турунсö гортсянь и ваясö, — баитiс одзлань Пашка: — Дак эд и сэк этаись некытшöм прок оз ло. Кыдз тэ сiйö ю сайсис талань вуджöтан, кöр паромыс кынтöм, а йы вылас кайнытö эшö оз позь?

— Мый нö ми сэк эстöн... — горöтчис вöлiнывкаыс, но одзлань вежöртiс, что басниыс пондöтöм весь, лöньсис.

— Вуджны колö. Сэсся и думайтны нем. — Пашка сувтiс, кышыштiс юр вылас шапка, иньдöтчис ыбöсö.

Öтöрас и былись вöлiкöдзытся-кöдзыт. Лэчыт да вына тöв дугдывтöг пöльтiс ойвыв ладорсянь, летiс баддез бердiсь кельдöтöм лист, нöбöтiс да сюйис синнэзö берег дорись песок, дзик вундыштiс шучкöп паськöм пыр.

Медперво зонка кежалiс вöввез дынö, но кернытö эстöн вöлiнем. Талун нiя вöлiсö юкталöмöсь ни, а кок увтаныс невночка кольччöм öбведь бытшöма чукöртöм. Несьöкыт вöлiказявны, что эта уджыс нывкалöн, кöда ештöм чеччыны быдöннысся одзжык.

Тöння мыдз да пымалöм бöрсянь куимнан вöлыс öнöдз косьмыштöмась ни. Гнедко да Савраско, пöтöсь, шоччисисö. Дзир Марта öтнас сё эшö мыйкö öктiс кок увтсис.

Пашка волькöтыштiс Саврасколiсь пымалöмсянь кокользьöм гöн, петiс весйöт увтiсь, кежис паром ладорö.

Эта коста öтiк ыбöсын будкасис петiсö Сергунь да Евга, иньдöтчисö сы сьöрö. Куимнанныс öтлаын кайисö паром вылö, тöвпаныт вель дыр да гажтöма нёджжасисö мöдöр береглань.

Паром весьтöт юыс, кыдз неважын юöртiс Гриб Коль, и былись вöлiсувтöм. Вöснит эшö да том, дзир öтiк ойся, и этасянь сьöд да волькыт, кыдз стекло, йы вевттьöм васö берегсянь берегöдз, и не веритны эталö öнiнекыдз эз ни позь.

— Колö жö эд то, колö жö эд, öтiк ойöн... Нельки оз и веритсьы. Тöн эта коста сылöтiс, а талун?.. — дивуйтчöмöн да боккес кузя киэзнас горöн хлопöтöмöн, баитiс Евга. — Дак мый нö ми öнiэстöн, зонкаэз, пондам керны?

— Ме кытчöдз и ачым нем ог тöд. Думайтны мыйкö колö, — шыасис Пашка нывкаыс юалöм вылö.

— А мый сэтöн думайтнытö? — лöгвевйöн поперегалiс Сергунь ёртыслiсь кыввесö. — Талун кöть мымда думайт, этасянь сё ни нем оз сод: не вöввесö йы вылас он кайöт, не кынтöм паромсö он кыскы.

Быдöс эта вöлiвисьталöм сiдз, кыдз бытьтö лоöмас виноват сiя, Пашкаыс.

— А мый керны?

— «Мый керны, мый керны», — одззамоз лöгвевйöн керыштiс ёртсö Сергунь. — Баитiсö тiянлö тöн асывнас, что колö бертны бöр гортö. Эд кывзö менчим кывсö. А талун вöлись бытьтö и пондöмась сэтöн юасьны, мый керны. Вот пуксьö öнiэтчö, кынмöм паром вылас, да и уннялö ой тöлыс вылö тшыг кöиннэз моз. Мый эшö этася тiянлö кольччö кернытö?

— Ме тэнö эг видз и сьöрам эг кыскы. Колiс öддьöн, дак и бертiн бы бöр простöн, — Сергуньыс моз жö зэркыта шыасис Пашка.

— Кывзö жö, зонкаэз! Неужто тiян некытшöм не стыд, не совесть абу, шуч туй öтiкыс понда споритат?

— А тэныт сэтчöдз кытшöм дело? — пондылiс öмавны нывкасö Сергунь.

— Кыдз этö кытшöм дело? Тэнат мый, Сергунь, и былись воть мымда совестьыт абу, лысьтан меным сымдасö горöтчыны? Да ме жö нывка морт и дзир öтнам тiян коласын. Неужто ме син одзын поннэз моз эргисьöмныт тiянöс немымда оз и дзескöт? Кытшöм нö тiсэк зонка отир? Кыдз меным, нывка мортыслö, эта бöрсянь тiян йылiсь думайтнытö? Тiасьныт эта йылiсь мыйкö думайтат одö?

Вежöртана, что чöвны, не шыасьны паныт Сергуньыс кыввез вылö Пашка эз вермы. Но эз видзчись зонка сымдасö и нывкаыссянь, кöть и тöдiс, — споритöм коста мöдiк син одзын басöкöн он мыччась. Недолытсянь Пашка вежсьыштiс чужöм вылас, лэдзис увлань синнэсö. Дзир Сергуньлö Евгалöн горöтчöм кыввес нем туйö эз вöлö. Сiя шынньöвтiс векыша пиня öмнас, нывкаыслö паныт горöтчис:

— А тэ эн кывзы, кöдö оз ков. — Сьöвзис. — Тожö меным цаца адззисьöм.

— И рад бы не кывзыны, да кытчö нö воштiсян, кöр ме тiянкöт öтлаын? Да и кытшöм эшö талун вермас лоны басни простöн локтöм йылiсь, кöр ми тырöн джын туйсö ни мунiм? А кöть бы и эгö, дак сiя жö... Тэ мый, Сергунь, вунöтiн, мыйла миянöс гортсянь мöдöтiсö? Била эд, била! Кытшöм эшö вермас лоны басни простöн локтöм йылiсь, кöр арбыт ни отирыслöн «карасиныс» абу да нерадсялiсö ни пемытiнас пукавнытö? Не пырны, не петны эд эта увья некытчö оз позь. Отирыс готовöсь предыслiсь синнэсö кыскавны. А тэ кыдз зарядитiн тöнсянь простöн локтöм йылiсь, дак готов кучиксит петны. А мый бурыс, пондыны кö сэтшöм сьöкыт туйö öтамöдлö поперег керны? Эд öтiк этасянь ни сiя быдöннымлö наказаннё местö лоас. Нем кляп эд ми тiянкöт сэк гортö ог вайö.

— Во-во! Эта йылiсь ме тiянлö одзжык и баитi, что нем кляпсö од вайö. А тiменчим кывсö эд кывзö.

— И бура керим, что эг кывзö. А тэнö некин силком эз кыскы. Кыдз баитiн, сiдз и колiс керны. Но мунiн кö тэ öтлаын, дак эта увья нем мöдiккеслiсь синсö бытшкыны. Некин и нем тэныт умöльсö эз кер, нем кузь туй и судитчыны. Вот!

— Но и керö, кыдз тöдат, сэтшöм тiылöсаöсь дак! — обидитчöмöн горöтчис медбöрын Сергунь, лöгувья вынöн чужйис кок увтас сюрöм галя, перыта лэдзчис паром вылiсь, иньдöтчис будкаö.

Недыр мыйись и Пашка, лöнь да гажтöм, чöлöмöн кежис паром вылiсь, юрсö увлань мышкыртöмöн, иньдöтчис тожö будка ладорö.

Колана ответсö, мый пондыны керны одзлань, некöдыссянь нывка сiдз и эз кыв. Öтнас сiя эшö сулалыштiс паром вылын, дзик видзчисис мöдöр берегсянь кинлiськö мыччисьöм, а сёрöнжык гажтöма ыш ловзисис, иньдöтчис ёрттэс сьöрö.

Челядьыс пыран одзын Гриб Коль сувтiс пидзöссэс вылiсь печка одзись да вились кутчисис аслас чубук бердö.

— Адззылiт вот, мый сiя öтiк ойнас керöм?

— Видзöтiм тай, — гажтöма шыасис Пашка, вештыштiс матöжык ас дынас джек, пуксис, пондiс думайтны.

— А меным часöт леспромхозсянь директор баитiс: тшöктö сё жö тракторресö вуджöтны.

— Тшöктö сё жö, Коля дядь? А кöр?

— Да талун, баитö. Часöт, висьталö, гаражсис петасö.

— А тэ мый думайтан?

— Ме-ту? А мый меным думайтнытö? Не вöв эд. Висьталiтай — паромыс кынтöм, дак эшö оз и верит. Ась, ачыс локтас, видзöтас.

Тракторресö вуджöтöм йылiсь юöрыс челядьöс вежис, дзик ловзьöтiс. Пашка ас кежас думайтiс: «Вуджöтасö кö тракторресö, дак ми эстöн сё ни ог кольччö». Зонка перыта сувтiс, юöртiс:

— Сэк тiвидзчисьö эстöн, а ме часöт посёлокöдз котрасьла. Нянь кöть туй вылас колö небны, а то мыйись мый...

— Кывзы жö, Пашка, — перыта шыасис Евга. — Не буржык я меным? Ме тэсся перытжыка, вот адззылан, А тэ ачыт эстöн, мый ковсяс...

— Но ветлы, он дышöтчы дак. Чожажык только, видзöт менам. Мед öт кокыт сэтчин, а мöдыт татöн.

— Да чожа ме, чожа, эн пов. — Нывка босьтiс сьöрас ассис кöзича, шупыта иньдöтчис ыбöсö.

VII

Будкаись öтiк öшынок видзöтiс посёлоклань кыссян туй ладорö, кöда кузя колiс видзчисьны перевоз дынö тракторрезлiсь сибöтчöм. Эта увья Пашка вöрöтчытöг пукалiс матын öшынок дынас да сiйö и керис: то кывзiс пеллесö öшöтöмöн, оз я сибав сы ладорсянь тракторреслöн гурöтöм, то видзöтiс туй ладорö, оз я усь казявны нiйö асьнысö. Но будкаыс сулалiс берег дорас не медвылын местаын, мыйсянь туйыс посёлок бердöдз эз тыдав. Тöлыс жö пöльтiс ю ладорсянь паныт тракторреслö, и нылiсь гурöтöмсö нöбöтiс бöр посёлок ладорö. И кыдз бы зонка эз вынсьöтчы кывны тракторрезлiсь сибöтчöмсö одзлань, эшö мыччисьтöдззаныс, керны этö сiдз и эз вермы. Пашка казялiс тракторресö дзир сэк, кöр нiя вöлiсö нач матын ни, öтiк бöрсянь мöдiк, мыччисисö мысок сайсянь, гусеницаэзныс увтын кын корöггесö нырыштöмöн, пондiсö сибöтчыны перевоз дынö.

— Локтöны эд тракторрес! Локтöны! — аслыс казявтöг горöтыштiс радувья Пашка, перыта кватитiс печка бокись кеписсез, уськöтчис ыбöсö. Сы сьöрö жö иньдöтчис öнiи Сергунь.

Вит-квать трелёвочнöй трактор сьöрсьöн-бöрсьöн сибöтчисö перевоз дынö, ордчöн-ордчöн, дзик парад вылын, сувтiсö.

Трактористтэз, томöсь и пöрисьöсь, öтiк бöрсянь мöдiк петiсö асланыс кабинаэзiсь, ас коласаныс горöн баиттöн, пондiсö чукöртчыны паром вылö.

Чожа мый ны бöрсянь, сiя жö мысок сайсянь, мыччисис «козлик», сибöтчис да сувтiс сэтчö жö, паром весьтас.

Легковöй машинасис петiс неыджыт вывтыра, пöрисьвевья ни да кыз мужик. Бурöй рöма воротника бобриковöй пальто полаэсö кизявтöг, чорыт да не тэрмасян оськöввезöн сiя кайис паром вылö, чукöртчöм трактористтэс сьöрö, нёджжасьöв-керис ю ладорö да мöдöр береглань, ас кежас гогинялыштiс юрнас, истöг понсянь öзтiс тырппес коласö жмитöм папироса, пондiс думайтны.

Сiя кадö Пашка да Сергунь, кöднö кытчöдз некин эз казяв, тожö сибöтчисö матöжык быдöнныс дынö, паром бердас, чöлöмöн пондiсö кывзiсьны отирыс басниö.

Кинкö трактористтэз коласiсь пальтоа мужикыслiсь юалiс:

— Но дак мый, Валентин Петрович?.. Не пондывны я меным аслам «котик» вылын йыыс кузя мöдöр берегас вуджны? Бытшöма эд, тыдалö, ойбытнас трангöм-кынтöм, терпитас ни, натьтö.

— Пондыв, пондыв. Он я бы вешьянтö кöтöт. Видзöтам сэк, кыдз тэ бöр иньыт дынö косьтiсьнытö котöртан, — начальствосö одзалöмöн, шыасис эта вылö мöдiк тракторист. Быдöнныс öтiк öмись пондiсö горöн ваксьыны.

Эта коста Валентин Петрович, хромовöй басöк сапоггезнас горöн оськавтöн, эшö öтпырись кытшöвтiс паром пасьта, сибöтчис да сувтiс быдöнныс одзö.

— Кин эстöн юасьö, мый кернытö? Тэ я мый я, Щербаков?

— Сiя черпетук моз чепсасьö, — шыасис паныт учöтик вывтыра, сералан лöз сина томыник зонка-тракторист, кöда сулалiс ордчöн сэтшöм жö том, вылын мыгöра да сьöд сина ёрткöт.

— Монтажкаыт эм? — юалiс одзлань Валентин Петрович.

— Кыдз не лоны сымдаыслö, кöр ме сытöг и öтöрасьны ог петав. Колесоныт я мый я лэдзис? Ковсяс, дак эшö не öтiк адззисясö.

— Но жö тэ и басниа, Щербаков, кыдз ме видзöта дак. А ноко, вай мун татчö монтажкатö. Часöт висьтала, мый кернытö. — Валентин Петрович бергöтчыштiс будка ладорö, горöн, но дженытика, не коран, а чожажык тшöктан голосöн горöтчис: — Эй! Паромщик!

— Татöн ме, — перыта шыасис берег увтсяняс Гриб Коль, кöда важын ни бергалiс сэтöн жö, паром гöгöрас, и дзир директорыс син одзö кортöг öнöдз эз на мыччась. Сiя казявтöг лэдзис кисис чер, кöдöн вель важын ни да негорöн тюкöтiс-кералiс пыж гöгöрись йы, сувтiс, мед тыдыштны юрнас начальство одзын. И директор казялiс, казялiс не одзжык и не сёрöнжык, а сэк, кöр пондiс ковсьыны.

— Пуксьöт жö кык-куимöс пыжат, ась паромыс одзись йысö кералöны.

Думайттöг, колö я керны висьталöм уджсö, юасьтöг — мый вылö колö сымдасö, öтiк согласитчöм могись паромщик горöтчис:

— А готов менам, ась пуксьöны. — Ачыс сы коста жö кутчисис мыйлöкö пелыс бердö, кыдз бытьтö öнiжö, пыжыс одзöт керавтöм йы кузя, мöдiс вуджöтны кинöскö мöдöр берегас.

Пыжö лэдзчисö кынымкö тракторист. Недыр мыйись пондiс кывны, кыдз ломмезöн да монтажкаэзöн вартлöмсянь нюдза кажöтö чегласьö том йы, а сы увтсянь, горöн чольскöтöмöн да öтмöдöрö чепсасьöмöн, резсьö кöдзыт, сöстöм да сьöкыт, кыдз ртуть, ва.

Боксянь видзöтiкö трактористтэзлöн удж унажыксö вачкисис челядь орсöм вылö. То ли сiйöн, то ли кöдзытыс увья, мед не кынмыны, нiя уджалiсö перыта, нельки азартнöя, öтамöд коласын одззамоз шутитöмöн да сералöмöн.

Берег дорас сулавтöн, Пашка да Сергунь мыйкö дырна видзöтiсö трактористтэс удж вылö. «Былись эд, тыдалö, мыйкö вермас петны», — думайтыштiс Пашка ас кежас. Сулавны весь лэчыта вундыштан тöв вылын вöлiкöдзыт, а вуджны ю мöдöрас и нылö тожö колiс. Зонкалö охота лоис мыйкö керны, мыйöнкö отсавны уджалiсь отирлö. Сiя нёджжасьыштiс öтмöдöрö. Син вылас Пашкалö усис берег дорись неыджыт, но ён кыдзовöй зор. Зонка кайöтiс сiйö паром вылö, вевдöрсяняс тюкöтöмöн, пондiс жугдыны сы гöгöрись йы. Сергунь медперво тожö вöтчис Пашка сьöрö. Карманнэзас киэсö сюйöмöн, тöв шогья юрсö бокöмоз чукыльтöмöн да быдсöн вывтырнас ёжгыльтчöмöн, зонка мыйкö дырна видзöтöв-керис отирыс гажа удж вылö, бöртiжык ас кежас горöтчис:

— Дыр эшö, кыдз ме видзöта дак, нiя эстöн нювсьыны пондасö. Пашка, аслас удж коласын, паныт эз шыась.

Сергунь шваткöтыштiс öтамöд бердö сапога коккезнас, бокöн-бокöн лэдзчис паром вылiсь, карманнэзсис киэсö кыскавтöг, котöрöн иньдöтчис перевоз будкаö.

Пыж вылын уджалiссезлöн сэк кежö удж сувтiс, йысö жугдiкö öтмöдöрö резсян васянь кеписсез вамисö, а шучкöп нöбöтан тöв вылын эшö и кынмисö. Видзны нiйöн йызьöм жö да нильыг ломмесö эз позь. Чожа мый öтiк бöрсянь мöдiк нiя вöлiсö вöтьöмöсь. Уджавны одзлань лоис немöн. Сэк пыж вывсяняс öтiк трактористыс Пашкалö и горöтчис:

— Эй тэ, зонка! Кыдз тэнö шуöны?!

— Пашкаöн. А мый?

— Тэ мый эстöн ныртö кынтан?

— Миянлö тожö мöдöрас колö. Подводаэзöн ми.

— Вот кыдз. Чапкы сэк, Пашка, татчö ассит зортö.

Пашка тэрмасьöмöн лэдзчис паром вылiсь, а кöр сибöтчис берег дорöдз, öдззöтiс йы вылöттяс кисис зорсö уджалiссес ладорö. Öдззöтöм зор кокнита ыскöвтiс йы кузя дас кыным метр ылына, горöн люкасис пыж бердö.

― Вот молодец! — шыасис эта вылö тракторист. Зорнас киас ни, сiя вились пуксис пидзöссэс вылö пыж нырас, öтпыр-мöдöтпыр вынöн косьöвтiс-вачкис йы кузя. Йыыс, кыдз вундавтöм стекло, метр кык пасьтöн пазалiс гырись да поснит торрез вылö.

— О-хо! Вот эта штука! — дивуйтчöмöн горöтчис ас кежас тракторист, вились бергöтчис зонкаыс ладорö. — Адззы жö, Пашка, эшö кынымкö зор. Сё, видзöтан кö, уджыс чожажык пондас мунны.

Трактористыс корöмлö Пашка нельки гажмыштiс. Зонка вöлiрад, что вермас мыйöнкö кöть невночка отсавны уджалiсь отирлö, мед чожажык вермыны мездöтны йы коласiсь кынтöм паром да перытжыка вуджны мöдöрас.

Пашка вились нёджжасьыштiс ас гöгöр, но нем коланаыс сы син вылö сэсся эз усь. Сэк сiя котöрöн уськöтчис аслас додь дынö, кыскис постельник коласiсь неыджыт чер, кöдö быд коста новйöтлiс сьöрас, иньдöтчис берег дорись бадь кусттэз дынö. Эстöн зонка бöрйис кынымкö веськытжык да ёнжык бадь, октiс, суййис, вайис кералöм зорресö паром дынö, кыкö ны коласiсь одззамоз öдззöтiс йы кузя пыж ладорö, вöлись эта бöрсянь ачыс бертiс додь дынö, крепитiс чероксö одзза местаас.

Лöсьöтöм да вайöм зоррезöн трактористтэзлöн удж и былись пондiс мунны тöдчöмöн перытжыка.

Павжун гöгöрас паром весьтiсь йы вöлiжугдöм. Мед не öштыны весись кад, пондöтчисö вуджласьны. Кöр паромсö первуись кыскисö мöдöр береглань, быдсöн ю пасьта жугöтöм йы, гырись и поснит торрезöн, чукöртчис паром да причал коласын: сибöтчыны паромлö зэв причал бердö эз сет. Вуджöтны тракторсö паром вылiсь мöдöр берегас эз позь. Сёрöнжык и эта положеннёись петанiныс адззисис.

Трактористтэз перыта лэбтiсö берег дорись паром да причал вылö кык плашкот. Ны кузя и вöлiвуджöтöм тракторыс мöдöр берегö.

Пашка да Сергунь, кöдна öнiдугдывтöг бергалiсö сэтöн жö да видзöтiсö трактористтэс удж вылö, вöлиськö вежöртiсö, что и нiя эстöн озö ни йöрмö: тракторрес коласын кыдзкö сё ни вуджасö.

Сэк кежö посёлоксянь ештiс бертны Евга. Гажмыштöм челядь иньдöтчисö асланыс вöввез дын, петкöтiсö нiйö весйöт увтiсь, тэрмасьöмöн, дзик вермисö кытчöкö сёрмыны, пондiсö доддясьны.

Кытчöдз вуджöтiсö да кайöтiсö мöдöр берегас медодзза трактор, паром весьтöт осьтöм юсö вились пондiс кынтны. Но вуджласьöмсö сiя öнiэз ни сувтöт. А мед ештыны перытжыка да кокнитжыка кыскавны паром, öтмöдöрсянь сулалан тракторрезлöн лебёдкаэз бердiсь троссэз вöлiсö кышалöмöсь паром бердö. Ны отсöтöн одзлань и кыскалiсö сiйö öт берег дынсянь мöдыс дынö.

Кöд коста челядь доддясисö да лэдзчöтiсö вöввезнысö берег дорас, паром дынö, сэк кежö кык трактор вöлiсö вуджöтöмöсь ни.

Сергунь, кöда одзасьöмöн шедöтчис медодз, куимöт тракторыскöт шедiс мöдöрас.

Евга корсис вуджны Сергунь бöрсянь. Нывка, тыдалö, полiс вились кольччыны медбöрын. Но эстöн сiйö видзчисьöм эшö öтiк беда. Сылöн машинаэзiсь полiсь вöв некыдз эз мöд кайны паром вылö, тракторыс сьöрö. И мымда бы челядь эз мырсьö, керны сыкöт нем эз вермö. Одзжык ковсис вуджны аслыс Пашкалö. И вöлись эта бöрсянь, öнiкуимнанныс öтлаын ни, челядь вились кутчисисö Марта бердö.

Паром вылö полiсь вöвсö кайöтiсö тракторысся одзжык, сувтöтiсö одзись пельöсас, зэв заворняэс бердö. Одзсяняс жö эшö сулалiс и Сергунь да видзис сiйö поводдэзöт. А Марта, кöр казялiс бöрсяняс сэтшöм горöн гурöтан да сылань сибöтчан «чудовищесö», полöмыс увья пондiс тогзьыны быдсöн вывтырнас, педзны местаас, пессьыны да кидласьны кöдöрö шедас, сiйö и видзöт, — уськöтчас тыра додьнас заворняэс омöн ваас. Но эстöн öнiсiйö видзисö бытшöма, и керны сымдасö Марта эз вермы. Медполöтанаыс шогмис сыкöт сёрöнжык, мöдöр берег дорас.

Причал одзын чукöртчöм йыжоль увья сибöтны паромсö зэв нельки тракторнöй лебёдкаöн эз позь, оськöв пасьта колас сё жö кольччыштiс. Вуджны сэт гусеничнöй тракторлö нем и эз мешайт. А Марта, кыдз только казялiс одзсис паныт сибöтчан берегсö, пондiс пессьыны эшö одззася öддьöнжык.

Эз ешты Пашка кыскыны сы одзись медбöрья заворня, кыдз мöдыс, нач видзчисьтöг, кык кок йыв ордчöмöн, чепöссис паром вывсис. Но тыра додьыс, кöда сирöн моз дзиктассис полоззэзнас паром пасьта вöвдöм кöс плахаэз бердö, эз сет керны Марталö сiйö, мый мöдiс вöв. Не аскадö да вынöн чепöссьöмсянь гужиэс додёжжес бердiсь мынiсö, чересседельник орис. Юскиссьöм додь кольччис паром вылö. И бур бы, чулалiс кö бы быдöс эта вылын, но... Паром да причал коласын кольччöм колас весьтöт чеччöвттöн бöрись коккезнас взвозсö Марта эз судзöт, — усис паром одзын чукöртчöм йыжоль вылö. Повзьöмувья вöв пондiс пессьыны, чапкасьны. Öтпыр-мöдöтпыр Марта чепöссьыштiс вывлань, но не паром вылас бöр, не взвоз вылас кайнытö эз ни вермы. Эз видз сiйö ва вылас и поснита пазалöм йыжоль. Вöв жагвыв пондiс лэдзчисьны ваö.

— Пашка! Вöяс эд! Мый нö öнiлоас?! Отсалö, зонкаэз, кыдзкö! — повзьöмувья горзöмöн пондiс горöтлыны Евга да котрасьны öтмöдöрö паром дорöт. Пырны усьöм вöв сьöрö нывка ачыс эз лысьт, а отсавны вылiсянь сiя немöн эз вермы.

Эта коста Пашка и ачыс повзис нывкаысся не етшажык. Мед вашöтны, не мыччавны неколана кадö отир син одзын ассис полöмсö, кöдасянь эз вöв некытшöм отсöт, лöгвевйöн да дженытика нывкаыс вылö зонка горöтiс:

— Дугды герьявнытö! Отсавны колö! — Ачыс Пашка сы коста жö босьтiс киас кузь оропа багор, кöдöн вöр кылöтан кадö вешталöны паром весьтöт кывтан пуэз, оськöвтiс взвоз вылö, пондiс жугдыны берег дорись йы.

Трактористтэз, кöдна эта коста вöлiсö паром вылын, тыдалö, тожö повзьыштiсö. Öтiк ны коласiсь перыта уськöтчис трактор дынö, мöдiк, багорöн киас, судзöтiс сермöт бердiсь поводдэз, веськöтiс вöвсö берег ладорö. Сы коста жö личöтыштiсö лебёдка бердiсь трос, паромыс жагвыв вештыштiс бöр. Коласыс паськалiс. Сы сьöрö жö пуксьыштiс да жагвыв пондiс рознитчыны öтмöдöрö паром одзын чукöртчöм йыжоль.

Причал бердöт ваыс вöлöм вель пыдын. Вöвлöн, кöда паськалöм йыжоль увья öнiсюрис ваö, пыдöсöдззас коккес эз судзö. Сё эшö чепсасьöмöн да нырнас горöн корскайтöмöн Марта вöлись петiс паром да причал коласiсь, пазöтöм йы местöт уйöмöн, жагвыв иньдöтчис береглань. Чожа мый сiя петiс берег дорö, пыркöтчöм могись пондiс зэгöтны вывтырнас.

Гажсяняс, что вöлыс эз доймы да эз вöй — васис петiс дзоньöн да ловйöн, — Евга вунöтiс нельки аслас додь йылiсь, кöда юскиссьöмöн кольччис паром вылас. Нывка тэрмасьöмöн кежöтiс Мартаöс берег увтö, кытöн етшажык вижгис тöв, кеписсезнас да берег дорись кельдöтöм турунöн пондiс чышкыны сылiсь ва вывтырсö.

Паром вылiсь нывкалiсь тыра додьсö трактористтэз кыскисö асьныс ни.

Вöлись öнi, кöр куимнан подводаыс вöлiсö вуджöтöмöсь гортланись берегö, быдöнныс гажмыштiсö. Öнi, натьтö, позис бы и звонитны да юöртны гортö, кытöн да мый нiя керöны. Но одзланьын челядьöс видзчисис кузься-кузь туй, кöдö öтпырись оськöвтöмöн он вермы. Мый сiя кöсйис нылö гортö локтытöдз, некин ны коласiсь эз тöд. Быдöнныс тöдiсö дзир öтiкö — колö мунны одзлань. Эта увья и тэрмасисö. Звонитöм йылiсь и дума некинлö юрас эз пыр.

Кöр Евгалöн вöв вились вöлiдоддялöм и позис вöрзьыны одзлань, челядь дынö недырик кежö сибöтчис паромщик Гриб Коль.

— Вуджит сё жö, грекöн-сорöн. А кыдз мöдат одзлань кыссьыны? Орласясö эд додь полоззэзныт кушмупод бердас, оз тырмö гортöдззаныт петнытö.

— Ме эд ог тöд, — шыасис паныт Пашка.

— А мый сэтöн, зонö, не тöднытö? Ме эд не повзьöтлöм могись, кыдз эм висьтала. Медодзза жö волокас доддезнытö и колялат.

― А мый керны, Коля дядь? Эд не видзчисьны жö эстöн, Мысва берег дорас, лымыслiсь усьöмсö.

— Мый керны? — то ли ассис, то ли паныт челядьыслiсь юалiс Гриб Коль, кынымиськö перыта вирскыштiс нырнас, но перво жö эта юалöм вылö нем эз висьтав. Паромщик кыскис кармансис бурöйсялöм табак кисет, пыралiс сы пытшкö сьöд юра да чукыля кока чубукöн, вель дыр ныркис гумыштöм табак, бергöтчис мышнас тöвпаныт, шедтiс истöг сорöн коробка бердiсь би, перыта вайöтыштiс сiйö öмас пешалöм чубук бердö, тырппезнас горöн няпкöтöмöн, öзтiс куритны. И вöлись сэк, кöр лöз тшынок, то вывлань веськыта кыссьöмöн, то тöлыс увья öтмöдöрö чепсасьöмöн пондiс лэбтiсьны ныр увтсис, паромщик кыскис недырик кежö öмсис чубук, одзлань горöтчис:

— Ме вот мый, челядь, тiянлö висьтала — мунö Öзынöт, берег пöлöнняс. Сэтi, натьтö, и не матынжык, но туйыс унажыксö кыссьö видз кузя. А додь увтын кын туруныс — не кряш, полоззэсö сiдз оз орöт: и вöввезнытлö, видзöтан кö, кокнитжык лоас, и доддезныт дзоньжыкöсь кольччасö.

— А кытöн сiя, Коля дядь, сэтшöм туйыс?

— Кывзö вот, висьтала. Мунат тiперво эта туй кузя километра кык ылына, а сэсся видзöтö веськытлань. Пантасяс тiянлö туй бокас öткаса ыджыт пипу, сы увтöт и кежат.

— А кытчö сiя миянöс петкöтас?

— Да сё сэтчин жö, Конановаас. А сысянь гортöдззаныт öтiк волок, да и туйыс сэтчин, натьтö, тöдса ни, некытчö од öшö.

— Спасибо, Коля дядь, буржык кö сэтiдак.

— Мый ме тiянлö и висьтала. — Паромщик кынымиськö горöн чурскыштiс аслас чукыля чубук пыр, иньдöтчис бöр перевоз ладорö, кытöн эта коста сiйö видзчисисö ни.

Челядь, öтiк бöрсянь мöдiк, петкöтiсö вöввезнысö туй вылö. Кадыс эта коста вöлiрытъявыв ни, вот-вот пондöтчас пемдыны.

VIII

Медперво, кöр челядь вöрзьöтчисö перевоз дынсянь, некытшöм мöдiк туй вылö кежöм йылiсь, да сэтчö жö эшö ой кежас, некинлö ны коласiсь эз и думайтсьы. А кывзiсö кö нiя паромщиклiсь баснисö, дак дзир сiйöн, ковсяс кö вдруг мыйись мый. Но медодзза жö километрсö мунöм бöрсянь, кыдз Пашка, сiдз и Евга вежöртiсö — лэдзчисьны кö тракт кузя гортöдз сэтшöм грузöн, нiя коляласö сы вылын не только доддезнысö, но и сувтöм вöввезнысö тожö.

Кын кряшыс додь полоззэсö сiдз дзикталiс, что вöввезлö быд оськöвсö ковсис керны быд вынiсь. Сiя жö, кын кряшыс, тёркаöн моз зыртiс-кулис додь полоззэсö, и эта кульсьöм пуыс тöдчана следöн кольччис бель видзны доддес бöрсянь. Сэтшöм туй кузя тэрмасьöм йылiсь и думайтны эз позь. Лунтыр вердтöм вöввес, сьöкыт доддесö кыскытöн, нельки не уна кадöн пымалiсö люзь, быд оськöв вылын сiйö и видзöтiсö, мед сувтчыштны ловзисьöм могись кöть недырик кежö.

Пемдандорас эшö вель ылын одзаныс мыччисис öткаса ыджыт пипу. Томыник пожум вöр коласын сiя вöлiунаöн джуджытжык быдöннысся, тыдалiс ылына.

Кынымиськö сувтчыштлöм бöртiкуимнан подводаыс жагвыв сибöтчисö ыджыт пипу дынöдз. Эстöн Пашка тпрукнитiс ассис Савраскосö. Сы сьöрö жö сувтiсö и ёрттэс.

— Висьталö, кыт одзлань пондам муннытö?

Кежны ой кежö тöдтöм туй вылö и öнiэшö некинлöн ны коласiсь охота эз вöв. Öткоста Пашка да Евга вежöртiсö, что некытшöм мöдiк петанiн, буржык этася, нылöн абу. Евга горöтчис:

— Асьныт тöдат, зонкаэз. Кыт мунат, сэт и мунö — гортлань бы только. Но эта туй кузя, кинас öвтыштöмöн мыччалiс тракт ладорö, — ми тiянкöт и неделяöн гортö ог локтö. Вöв менам нач сувтас, сiдз и тöдö.

— Не тэнат öтнатлöн — быдöннымлöн сувтасö.

— Волокас эд нылö и турунсö некытiсь он адззы.

Сергунь, кöда эта вотöдз сулалiс бокынмоз да чöлöмöн кывзiс ёрттэзлiсь баснисö, öнiвöлись, юрнас качыкнитöмöн, мыччалiс туйвеж ладорö, нарошно паныт Евгаыс кыввезлö горöтчис:

— А сэтчин тiянлö сiйö кин заптiс?

Пашка дзик эз и казяв сымдасö, кыдз вöлiсö висьталöмöсь Сергуньлöн кыввес. Одззамоз лöня зонка паныт шыасис:

— И сэтчин некин эз. Но видззес вылöт мунтöн кöть öтаванас вердам. А кытöн, батi, турун зород пантасяс, дак гоз корось мымдасö сё ни нетшкöвтыштам. Не вийны жö тшыгйöн вöввесö.

— А узьнытö? Узьнытö кытöн думайтат? Öтöрас ли мый ли?! — сё эшö эз думайт лöньсьыны да эшö одззася горöнжык öдззис чирзыны Сергунь. — Эстöн жö самöй Конановаöдз öтiк деревушка абу!

— Зонкаэз! Тiтайнö бöра споритны пондöтчат! Стыдитчы жö, Сергунь, неколана шумсö лэбтыны. Мый тэ абутöмыс увья кучиксит петан? Сы йылiсь разь öнiколö думайтнытö, кöр ми Мысвасö гортлань вуджим? — Сергуньыс моз жö горöн висьталiс Евга, ыш ловзисис, содтiс: — Тöдны-тöдны бы одзлань этатшöм ветлöтöмсö, дак веритат одö, зонкаэз, некöр и некöр бы ме тiянкöт туяс эг мун.

Эта бöрсянь куимнанныс недырик кежö лöньсьыштiсö. Сёрöнжык, Сергуньыс неважын горöтчöм кыввез вылö, Пашка, дзик ас кежас, висьталiс:

— Ковсяс — и узя. Öтiк ойнас мекöт сё ни нем оз ло.

Мед не сетны ёртыслö споритны одзлань, не торкны эта вылö весись кад, зонка кежöтiс ассис Савраскосö канава мöдöрас, иньдöтiс бытшöма тöдчан туйвеж вылö.

Сы бöрсянь и Евга, чöлöмöн да мышкас дзар кертöг, вöрзис местасис. И дзир öтнас Сергунь сё эшö кольччис сулавны туй шöрас. Зонка, тыдалö, и öнöдз эшö эз тöд, мый пондыны керны одзлань, кöдöрö мунны. Кежны тöдса туй вылiсь ёрттэс сьöрö охота сылöн эз вöв, а лэдзчисьны öтнаслö тракт кузя полöм петiс. Зонка чöлöмöн видзöтышалiс то öтöрö, то мöдöрö, думайтiс.

Кöр мöд подводаэс сайöвтчисö син одзись, Гнедко кынымиськö öвтыштiс юрнас, негорöн рап-рап гöрöктiс, ныкниттöг вöрзьöтчис ны сьöрö. Сергунь чепöссис додь дынö, кутчисис вожжиэз бердö, канава дорас ни зэркыта зэлöтiс поводсö шульгалань, мед веськöтны вöвсö бöр тракт вылö. Гнедко дзик вежöртiс хозяиныслiсь думаэсö, эз кывзiсь. Нырнас вынöн öвтыштöмöн сiя личöтiс поводдэсö бöр, öткоста чеччöвтiс канава мöдöрас. Туй бердö полоззэзнас дзиктассьöм тыра додь вöлыс сьöрö бергöтчынытö эз ешты, öтлаын керосин бочкаыскöт боквывтчис канава весьтас да сiдз, что ачыс Гнедко нельки петiс додёжжез коласiсь, сувтiс.

— Господа!.. Бога!.. Креста!.. — Пöрöм додь гöгöр öтмöдöрö чепсасьтöн, öдззис маттясьны Сергунь. То öтöрсянь, то мöдöрсянь зонка пондылiс бы лэбтыны сiйö бöр, но öтнас эз вермы. Эта коста пиньöвтчöм сийöс джагöтöмсянь Гнедко пондiс киргыны, жöдзны да кадiсь кадö дергайтчыны аслас местаын.

Ёрттэс вылö лэбтiсьöм неважынся лöгсö öнiСергунь вуджöтiс аслас вöв вылö.

— Но чö-ö-öв! Часöт ме тэныт мыччала, кыдз тыра доддесö пöрлавны. Часöт ме тэнö велöта! — Пиннес пыр сысъялöмöн горöтчис зонка ас кежас, сибöтчис вöв дынö, перыта юскис, босьтiс киас додёж бердiсь мынöтöм чересседельник, кутчис кульны сiйöн вöвсö, кытчö шедас. Сайласьöм могись Гнедко мыйкö дырна бергалiс то öтöрö, то мöдöрö, а кытшöмкö кадö, юрас вачкöмсянь, вынöн нетшкöвтчис Сергунь киись бокö, сувтчытöг уськöтчис туйвеж кузя, кольöм подводаэз сьöрö. Вöтны да кутны öнiсiйö и думайтны вöлiнем.

Сергунь медперво вöлiи уськöтчис Гнедко сьöрö, но чожа мый вежöртiс, что весь, бертiс. Аслас ёрттэз да вöв вылö бöбмöттöдз öзйöм лöг сыын öнöдз эшö эз чулав, корсис петны. Чересседельникнас киас зонка сибöтчис пöрöм додь дынö, горзöмсорöн кутiс кульны керосин бочкасö. Бур кöть сiя ни, что бочкаыс вöлiкöртовöй бока и чересседельникнас зонкалiсь вартлöмсö кылiс да эз кыв: не пышшыны эта увья, не чепсасьны паныт сiя эз и думайт.

Дыр мыйись, бочкаыскöт тышкасьöмсянь руз мыдзöм, Сергунь вöлись чапкис кок увтас чересседельник, ачыс сэтöн жö лэдзчисис пöрöм додь вылö, лöньсис.

Додьсö колiс бы лэбтыны, но кутчисьны сы бердö куш киэзöн зонкалöн вын эз судз. Керавны жö неыджыт зорок сiя эз вермы, черыс сьöрас эз вöв.

Тöдтöм туйвеж кузя медперво тожö кыссис машиннöй колея, но некытшöм кряш нето нять эстöн эз вöлö, — колея боккес нельки турунаöсь. И оськалiс кö вöв топ колея шöрöт, додь полоззэс инмисö мунны туруна местаöт, мыйсянь нiйö не сiдз дзикталiс: доддез увтын эз кыв некытшöм гырскöм, вöввес оськалiсö кокнитжыка.

Гажмыштöм Пашка öнiас кежас думайтiс: «Вöвны бы шуч гортöдз этатшöм туйлö, дак буржыкыс бы, натьтö, эз и ков».

Мыйкö ылына туйыс кыссис том пожумника кöс ягöт да тшöк пипуаинöт. А сэсся кыдзкö видзчисьтöг сiя перыта лэдзчисис увлань да петiс паськыт видз вылö.

Веськытланьсянь, матiтуй бердöттяс, паныт визывтiс Мысва. Эстiсiя мыччассис нельки паськытжыкöн, ежели перевоз весьтöт, и быд пасьтöн вöлiэшö осьта. А омöн видз пасьта сулалiсö гырись турун зороддэз.

Эта вотöдз километр кык ылына туй колас вöлiчулалöм ни.

Видз кузя Савраско бöрсянь оськавтöн, Пашка, öтпыр-мöдöтпыр нёджжöвтыштiс бöрланяс, бöртiжык горöтчис:

— Кытчö нö Сергуньыс лоис? Оз тай мыйкö бöраным тыдав.

— Кин сiйö тöдö, — шыасис Евга Пашкаыс юалöм вылö. — Былись, батi, трактыс кузя öтнас мунiс да.

— Оз лысьт сiя öтнас трактыс кузя муннытö, да и вöлыс оз мун. Видзчисьыштны колö. — Вöвсö Пашка тпрукнитiс, видзчисьтöнняс пондiс нёджжасьны бöрлань кольччöм туй ладорö.

Сiя кадö рöктöмöн вöр коласiсь туй вылын мыччисис Гнедко. Не додь, не ямщик сыкöт эз вöлö. Чожа мый мынöм вöв сибöтчис мöд вöввес дынö, нывкаыс додь бердын сувтiс.

— Неладно эд, Пашка, Сергуньыскöт мыйкö.

— Да ачым адзза, что неладно.

Пашка жагвыв сибöтчис Гнедко дынö, лэбтiс му вылöт кыссян сермöт поводдэсö, пуксис вылас.

— Мыччы жö меным постельник бердсис черсö, ковсяс, батi. Кöр нывка вайис да сетiс Пашкалö чер, мöдыс эшö горöтчис:

— Видзчись кытчöдз, вердышт вöввесö. Ме чожа.

Минута кыным бöртi, Гнедко вылын верзьöмöн, Пашка саясис нывкаыс син одзись неылiсь вöр коласын.

Кыкнан подводасö Евга кежöтiс матiсьжык турун зород дынö, чапкыштiс вöввез одзö нетшкыштöм турун, ачыс кайис да пуксис остожья вылö, пондiс видзчисьны.

Кöр Пашка, перыта гöнитöмöн, петiс бöр тракт дорö, Сергунь, пымалöм да мыдз керосин бочкаыскöт тышкасьöм бöрсянь, сё эшö пукалiс аслас пöрöм додь вылын, шоччисис. Тöдiс, веритiс, сiдзкö, что тыра керосин бочка увья Пашка сiйö оз коль.

— Мый тэкöт эстöн сэтшöмыс лоис? — эшö ылiсянькодь юалiс Пашка ёртыслiсь.

— Он разь адззы синоккезнат, юасян? — горöтчис паныт Сергунь да сiдз, бытьтö быдöс лоöмас виноват не сiя ачыс, а сылöн ёртыс, Пашкаыс. Сiя сувтiс, пондiс видзчисьны, мый эшö горöтчас Пашка одзлань. Но мöдыс сэсся эз шыась. Быдöс лоöмыс и былись вöлiсин одзын, и былись вежöртана. Несьöкыт вöлiвежöртны нельки сылiсь причинасö.

Пашка кокнита чеччöвтiс вöв вылiсь, лэдзис кисис чер, кышыштiс додь ныр бердö сермöт поводдэз, кутчисис додь бердö.

— Кут, сувтöтам.

Кöр öтласа вынöн додьыс вöлiсувтöтöм, а вöв доддялöм, Пашка лэбтiс му вылiсь да кышыштiс пельпон вылас чер, шыасьтöг иньдöтчис бöр. Сы сьöрö жö вöрзьöтчис öнiи Сергунь. Ёртыс увья бöр бертлöмыс аслыс Пашкалö вöлiнем туйö. Зонка жалейтiс дзир öштöм кад, кöда коста позис бы мунны километр кык-куим ылына одзлань.

Важын ни пемдiс. Ёнакодь мыдзисö тшыг вöввез. Колiс бы кöть невночка шоччöтыштны. Но туйыс сэк кежö вöлiмунöм эшö öддьöн етша. Челядь сымда и керисö — сувтчывтöг нетшкыштiсö кынымкö зородiсь гоз корось, мымдаöн турун, чапкисö сiйö доддезаныс.

Берег дорöт туй кыссис тожö не öддьöн веськыта: сiйö и керис, чуклясис юыс сьöрö. Но кежны сы вылiсь чукыллесö веськöтöм могись челядь эз лысьтö. Эз тэрмöтö нiя и мыдзöм вöввесö. Нач мöднёж, сувтлiс кö Евгалöн Мартаыс ловзисьöм могись, сувтлiсö и мöддэс. Минута кыным сьöрна челядь видзчисисö, а сэсся вились вöрзьывлiсö одзлань. Асьныс нiя оськалiсö торйын, быдыс аслас додь бöрсянь.

Чöлöмöн мунтöн гажтöмсянь эта коста Евга неöтпырись пондöтлiс сьывны, но сiя жö гажтöмсянь быд коста лöньсьывлiс бöр.

Пашка да Сергунь, кöдна коласiсь öтыс мунiс медодзын, а мöдыс — медбöрын, чöлiсö. Быдыс ны коласiсь думайтiс ассис думаэз.

Эшö гортын, туйö петан панытö, рытъявылас Пашка вöлöн-додьöн локтiс магазин дынö керосин бочкала.

Вузасисьыс, пöвкока Арсений дядь — мöд коксö сiя колис война вылын, — зонкаыслiсь сэк юалiс:

— Кин вылö тiян коласiсь требованнёсö гижны?

— Сергунь вылö, натьтö. Сiя эд пöрисьжыкыс, — кыдз думайтiс, сiдз и горöтчис паныт зонкаыс.

Арсений дядь мыйкö дырна думайтыштiс ас кежас, бергöтлöв-керис öтмöдöрö юрнас, бöртiжык видзчисьтöг горöтчис:

— Оз тай мыйкö меным веритсьы, что сiя миянлö керосинсö ваяс. Гижам, Пашка, тэ вылö, мед простöн бöр эд бертö. Одö кö тiвайö лавкаö керосин, отирыс, сiдз и тöдö, менö ульöн сёясö. Вежöрт, зонö, что биыс миянлö талун, кыдз нянь жö, колö. Овны сытöг одзлань некыдз оз позь.

Этö Пашка вежöртiс. И кöр зонка босьтiс ас киö требованнё, сэксянь ни тöдiс — мый бы сэтчин эз вöв, а простöн бöр гортö сiя оз берт. Дивуйтiс кö Пашкаöс мый Арсений дядь басниын, дак ёртыс йылiсь кыввес. Öтлаын уджавтöн некытшöм сьöкытiнö эта вотöдз нiя эшö эз сюрлö, и мед эз позь мыйынкö надейтчыны Сергунь вылö, сiя кадö Пашка сымдасö эшö эз тöд. Но ассис кыввесö Арсений дядь горöтчöм и былись не весь.

Медодззаись Сергунь эз гленитчы Пашкалö сэк, кöр нач причинатöг эз сувтöт Евгалiсь повзьöм да мынöм вöв. А ашынас, кöр сылöтöм лым увья Сергунь повзис мунны пристаньöдз да джын туй вывсяняс пондiс баитны гортö простöн бертöм йылiсь, сэк вöлись Пашкалö и усисö тöдвылас Арсений дядьлöн сы йылiсь горöтчöм кыввес. Надейтчыны Сергунь вылö, сiдзкö, и былись эз позь. Сэксянь Пашка ас кежас и решитiс сiдз: надейтчыны только ас юр вылö. Одзлань зонка сiдз и керис. Бöр простöн, кыдз корис керны Сергунь, Мыссянь сiя эз бергöтчы, а иньдöтчис пристаньöдз. Эта некывзiсьöм увья ёртыс и лöгасис сы вылö, сiдз кыдз бертны простöн öтнас тожö эз лысьт.

Бöртiжык Пашка вежöртiс, что аслас решеннёын эз сорась. Сiя лунö нiя не только шедiсö пристаньöдз, но тырöн ни ештiсö нельки бертны районöдз бöр, кöть асывсянь Сергунь и полöтiс, что этатшöм туй кузя не мунны, не локны нiя оз вермö.

Эз кö бы кынт талун асыв кежö паром да кöть невночка усьыштiс кынтöмыс вылö лым, нем полöтанаыс челядь понда и одзлань кежö эз бы вöв. Эта кадö гортöдз нiя бы локтiсö ни. Но кынтöм паром увья вуджисö сёрöн, а кушмупод кузя сьöкыт грузнас вöввесö тэрмöтны эз позь. Кытчöдз кыссисö туйвеж весьтöдз, Пашка вежöртiс, что веськыта тракт кузя нельки ойбытöн гортöдз он пет. А не шоччöтны кö, не вердны асыв кежас вöввесö, сэсся нiйö он ни доддяв. Вöрöт кыссян тракт öддьöнжыксö сiйöн и полöтiс, что вердны вöввесö сэтчин вöлiнемöн.

Öнi, кöр ны одзын туйлöн не дор, не пон сё эшö эз тыдав, но турун зороддэс вöлiсö ордчöн, вöввезлöн тшыгсянь да мыдзсянь сувтöмыс Пашкаöс эз полöт. Зонка вежöртiс, что и эстöн аслас решеннёöн эз сорась. Сылö öнöдз эшö думайтсис, что мый бы сэтчин эз вöв, а Конановаöдз талун нiя петасö. «Мед только некинлöн да нем эз жугав. А вердны да шоччöтны кö сэтчин вöввесö, ашын кыдз-некыдз гортö сё ни локтам». Пемытiнас аслас додь бöрсянь оськавтöн, Пашка öнiсянь ни думайтiс эшö и сы йылiсь, кыдз керосинсö вайöм бöрсянь вежсяс, югмас да гажмас Сартасоваын олiссезлöн олан, а öтлаын сыкöт гажмыштасö и асьныс отирыс, öтiк эта думасянь ни кыдзкö кокнитжык да долытжык вöлiсьöлöм вылын, эзжык кыв коккезын мыдз да лэчыт тöвлöн дугдывтöг вундыштöм, зорамис охота, кöть жагöна — кыссьыны одзлань.

Сергунь жö, ёрттэс бöрсянь оськавтöн, думайтiс ылын не сiйö думасö, кыдз буржыка бертны гортö. Вöвлöн сувтöм нето кыткö жугалöм сiйö эз полöтö. Зонкаöс öнöдз дойдiс öтiк тор — мыля керосин вылö требованнёсö сетiсö не сылö, пöрисьжыкыслö, кыдз бы этö колiс, а Пашкалö. «И бур бы, кывзiс кö бы сiя эта бöрсянь пöрисьжыкыслiсь кывсö. А то эд баит кöть эн, немись нем оз мöртчы. Мый юрас пырас, сiйö и керö».

Эшö одзза лунас, кöр Пашка кывзiсьтöг иньдöтчис пристаньö, Сергуньлö вöлiохота, мед туй вылас ёртыскöт лоис мыйкö сэтшöм, вермыны кöдö сы отсöттöг Пашка эз бы чайтчы. И ло сыкöт мыйкö сэтшöмыс былись, не кывзыны одзлань пöрисьжыксö, сувтны сылö поперег эта бöрсянь Пашка эз ни бы вермы. Аслыс жö Сергуньлö сэк вöлiбы мыйсянь радуйтчыны да мыйöн дразнитны ёртсö — эд баитiс жö одзжык, что этшöм туйын буржыксö видзчисьны нем. Сергунь надейтчис эта вылö сэк ни, кöр сибдiс берег увтын Евгалöн тыра додь. Эта увья сiя и эз видзчись ёрттэсö, колис нiйö берег увтас, а öткоста кеймис, мед нiя уськöтiсö тыра бочкасö Кама юас, то ли костiасис берег увтас мырсьытöн Евгалöн вöв. Но нем умöльыс челядькöт эз ло. Пашка да Евга дзоньöн петiсö не только берег увтiсь, но сэтшöм жö дзоньöн локтiсö перевозöдз.

Кыдз сiя радуйтчис ас кежас, кöр Евгалöн полiсь Мартаыс чепöссис одза-одз паром вывсис да усис ваас. Но кыдз баитсьö — светыс не бур отиртöг — и эстöн нывкаыслö отсалiсö. Умöльыс ордйис бокöт.

Но коланасö видзчисьöмыс Сергуньöс и одзлань кежö эз коль. Эта увья сiя кучиксис петтöдз нуöтсис тракт кузя, сiдз кыдз одзлань ни тöдiс — петкöтны сэт тыра бочкаэсö не вöввез, не доддез Пашкалöн да Евгалöн оз тырмö. Пашка и эстöн, Сергуньсö кывзытöг, керис ас мознас, и умöльыс эта увья ныкöт кытчöдз нем эз ло. А и лоис кö кинкöт мый, дак, кыдз нарошно, Сергунькöт аскöттяс, кöр не Пашкаыс сы отсöттöг, а сiя ачыс Пашкаыс отсöттöг петны эз вермы.

Сыкöт лоöмыс кинöскö ылöсжыкаöс и сувтöтiс бы, батi, местаö, дзир не асьсö Сергуньöс. Сылö сiдз и думайтсис, что виноват эстöн не сiя ачыс, а дзир Пашкаыс. «Сiя эд эз кывзiсь да кежис тракт вывсис. Эз бы кеж, дак и менам вöлыс ны сьöрö эз бы вöтчы». Эта увья сы вылö лöгсянь и пизис Сергунь сьöлöмын вир. Öнiзонка эз ни надейтчы кытшöмкö случай вылö, кöд коста мыйкö умöльыс вермас лоны сы ёрткöт. Сiя видзчисис колана кад, кöр позяс вештiсьны Пашкалö быдöс понда.

Арся кадö луннэс дженытöсь: югдö сёрöн, пемдö одз. Сэтчö жö этна луннэзö лöсялiс тöлiсьоран. Кыным одзлань, лоис сё пемытжык да гажтöмжык.

Важын ни кольччис бöраныс тракторрезлöн горöн гурöтöм, кöдна мунiсö тракт мöдöрись вöр посёлокö. Эз пантасьлö туй вылын некытшöм деревняэз, эз тыдалö некöдöрсянь биэз. Нельки кымöрись звездаэс, кöдна мукöд ойö сэтшöм гажöн да югыта вериктöны-сотчöны öтмöдöрын, талун некöдöрсянь эз и мыччасьö. Дзир кöдзыт да пемыт ой кытшöвтiс челядьöс быд ладорсянь да, шучкöп нöбöтöмöн, дугдывтöг шутнялiс ой тöв.

Ась эта туй кузя и эз вöв кряш, кöда дзикталö да гогытöн моз кульö додь полоззэсö — туруна местаöт нiя кöть невночка кыссисö кокнитжыка, — но кушмуподыс кушмупод и эм. Лымöн тыртöм туйкöт, кöда кузя ыскöвттöн нельки тыра додьыс кажитчö бордтыв местö, кушмуподсö ордчöн некöр он сувтöт.

Кыным одзлань, Евгалöн вöлыс сувтчышалiс сё частожык да частожык. А шоччисикас Марта нельки турунсö, кöдö нывка вайöтлiс сылö ныр одзас, эз ни сёй. Поснита тогзян коккес вылын, лажмыта мышкыртöм юрöн сулавтöн сiя дзир сымда и керис, перыта-перыта чушыктiс-лолалiс. Мыдзöмсянь да пымалöмсянь кöбывка вились лоис дзик кöтöтöм: öтiк кöс местаок вылас эз вöв. Сiйöн Евга, быд сэтшöм сувтчыштöм коста сибöтчывлiс Пашка дынö, чуть я не синваэз сорöн корис:

— Пашка, вай жö кöть недырик шоччöтыштам, а? Он разь адззы, что Мартаыс оз ни вермы коккесö вöрöтны? Сувтас кö öнiсянь нач, дак мый нö сэк менам лоас?

— Ачыт бы дзир эн сувт.

— Мыйсянь нö ме ачым сувта? Не меным эд тыра додьсö кыскыны.

— А вот сувтас Мартаыт, дак быдöс аслыт ковсяс: и додьтö, и сiйö. Отирыс гортын керосин видзчисьöны — туй вылас тыра бочкатö он коль, а вöвсö сiдзжö. Эстöн сiйö тэнчит кöиннэс перыта жегдыштасö. Мыйöн сэк уджавнытö пондан?

— Тырмас тэныт, Пашка, ме вылын серавнытö. Ме эд былись баита, а тэ менö только смех вылын видзан.

— Тэ думайтан — ме не былись? А огö кö петö Конановаöдззас, дак кытöн нö сэк узьнытö мöдат?

— Да меным кöть кытöн. Кöть эта жö турун зород бокын, мед только вöвсö кок йывсис усьтöдз не вайöтны.

— Чöв. Муныштам эшö невночкасö. Сё, видзöтан кö, одзлань лоас. — Нывкасö сiдз лöньсьöтыштöм бöрсянь Пашка вились вöрзьöтчывлiс одзлань. Сы сьöрö жö жагвыв кыссисö и мöддэс.

Медбöрын тыдавны кок увтын и нач дугдiс. Пемытiнас оськавтöн, челядь, кыдз и нылöн мыдзöм вöввезныс жö, сiйö и керисö, падмалiсö да джöмдалiсö то асланыс доддез, то кок увтын нетыдалан кöчкаэз бердö. А туйыс сё кыссис да кыссис кытчöкö ойся пемытас, мыйсянь быдыслö ны коласiсь кажитчис, что эта пемыт ойлö, шучкöп вундыштан кöдзыт тöвлö да сьöкыт туйлö не дор, не пон некöр оз ни ло.

Öтiклаын турун зородыс сулалiс нач ордчöн туй бокас, кöть и вöлiсiя шочыник остожья пытшкын.

Зород весьтын Евгалöн вöв вились сувтiс. Сэк нывка бергöтчис ёрттэслань, горöтчис:

— Тi, зонкаэз, мый керат, сiйö и керö, но вöвсö шоччöттöг ме одзлань ог мун. — Вель дыр ныкайтöм бöртiнывка öдва-öдва кежöтiс Мартаöс туй вылiсь, тöв шогья сайöвтöмöн, сувтöтiс остожья бердö.

— А колям кö этчö öтнатö, дак мый сэк думайтан?

— Асьныт тöдат — колят и кольö.

Потшшес коласöт нывка пыралiс остожья пытшкö, нетшкыштiс зородiсь мымдакö турун, сэтiжö, пыранiн местöттяс, чапкис вöвлö.

Нывкаыс бöрсянь ковсис кежöтны и Пашкалö. Дзир бöра сiя жö Сергунь öтнас кольччис сулавны туй шöрас. Зонкалöн вöлыс öддьöнсö кытчöдз эз на мыдз. Ассис додьсö Гнедко кыскис мöд вöввесся тöдчöмöн кокнитжыка, и мед вермис мыдзны да сувтны Марта моз, сымдаыс зонкасö эз полöт. Эта увья и эз вöв Сергуньлöн охота енöвтчыны пемыт да кöдзыт ой кежö турун зород вылын.

Пашка тожö чапкис Савраско одзö турун, а кöр петiс бöр остожья пытшксис, горöтчис:

— Юскыны ог пондö. Шоччöтыштам сiдз недырик и колö мунны.

— Ась ни, ась кöть этадз невночка шоччисьыштасö.

Вöлись эта бöрсянь Сергунь жагвыв да чöлöмöн кежöтiс ассис вöвсö мöддэс сьöрö, а кöр пырис остожья пытшкö да чапкис Гнедко одзö турун, ачыс бöр сэтчинiсь эз ни пет, сайöвтчис тöв шогья паськыт турун зород сайö.

Евга кытчöдз кольччис бергавны Марта гöгöр: малалiс да чышкис кöс туруннас сылiсь люзьва, кыдз кöтöтöм, вывтырсö, лöсьöтышалiс öтi-мöдiлаöт сы вылын сбруя, дзик этасянь мöдыслöн вермис чулавны мыдз да содны етш одзланься туй кежö.

Пашка öтнас петiс бöр туй вылö, нем керöмсянь жагвыв да чöлöмöн иньдöтчис сы кузя ойся пемытö.

Турун зородыс, кöда бердö челядь сувтöтiсö ассиныс вöввезнысö, вöлöм медбöрья. Сы сайын видзыс чулалiс. Одзлань туйыс сибöтчис гырись кöзъя вöр бердö, сы коласöт пондiс кыссьыны вывлань. Сы сьöрö жö, пемытiнас, мунiс öнiи Пашка. Вöр коласöт оськавтöн кок увтын кылiс гырись подаöн паськыта тальöм туй.

Вывланьын, кöр керöс панытыс вöлiчулалöм да кольччис бöрын, пантасис кытшöмкö йöр. Но меддивуйтанаыс вöлiсiя, что нач неылын йöр саяс, шочыника колялöм пуэз коласöт, Пашка видзчисьтöг казялiс неыджыт биок. Медперво эталö нельки эз и веритсьы. Но кöр зонка сибöтчис осьта заворняэз весьтöдз, сорасьтöг ни вежöртiс, что сы одзын и былись ловья би, и не öтöрын, а кытшöмкö то ли будочка, то ли керкуок пытшкын. Сотчис фонарь, кöда сулалiс лажмытик öшынок вылын.

Радувья Пашка мöдiс ни уськöтчыны бöр аслас ёрттэз дынö, но аскадö вежöртiс, что весь тэрмасьны оз ков. Медперво колö тöдны бытшöмжыка, мый сэтчин сэтшöмыс, жагвыв иньдöтчис одзлань.

Эз ешты зонка керны и дас оськöв, кыдз кысянькö пемытiнсяняс, лöга да горöн вувтöмöн сы вылö уськöтчисö кык пон. Кок увтын тыдалiс умöля, а киын эта коста, кыдз нарошно, нем эз лöсяв. Дорйисьны ны шогья вöлiнемöн. Пашка и ачыс эз казяв, кöд коста чепöссис бöр, гыжа-важа чылыштiс-кайис йöр вылö.

Поннэс вувтöм вылö недыр мыйись оссис ыбöс. Öтöрись посöдзын фонарьöн киас мыччисис морт. Инька или мужик, том или пöрись, эта ылынасянь эз тыдав. Сы мыччисьöм бöрсянь поннэс недырик кежö лöньсисö, ачыс сiя юалiс:

— Кин эшö сэтчин?

Шыасьöмыс сьöртiПашка вöлись вежöртiс, что сы одзын мужик морт. А кöр сiя лэбтыштiс вывлань фонарь, мед содтыны фитиль, эстöн зонка сорасьтöг казялiс сылiсь и сивмöм тошсö.

— Этö ме, деда, — шыасис паныт Пашка, но йöр вывсис кытчöдз эз лэдзчы. Эта коста стариклöн поннэс сё эшö жöдзисö сы кок увтын: öтыс, шочыника вувтышалöмöн, котрасис йöрыс пöлöн одз да бöр, мöдыс, ассис жертвасö караулиттöн, пукалiс неылын, мурзис.

— Кин тэ сэтшöмыс? Кытiсь?

— Да морт жö. Сартасоваись ми. Мыссянь бертам да пемдiм туй вылас, и вöввезным нач сувтiсö.

— Вот эшö, — дивуйтчыштöмöн шыасис мöдыс, пемытiнас фонарьнас жагвыв öвтышалöмöн, пондiс сибöтчыны Пашка дынö.

Кыкнан поныс уськöтчыштлiсö сылö паныт, сэтöн жö бертiсö бöр. Эшö одззася горöнжык вувтöмöн, нiя мыччалiсö хозяинныслö зонкаыс вылö, кöда, стариклiсь сибöтчöмсö видзчисьтöн, сэк кежö ештiс ни лэдзчыны йöр вылiсь.

Старик сибöтчис зэв, лэбтiс синнэс весьтöдз фонарь, видзöтöв-керис юрсянь кок увтöдз Пашка вылö, чöлöмöн кежыштiс бокö, сэк вöлись поннэслö горöтчис:

— Дугдö жö каньзынытö!

Поннэс жагвыв лöньсисö, кежыштiсö бокö. Сэк Пашка юалiс:

— Эстöн, деда, мый сэтшöмыс?

— Эстöн-ту? Перма, зонö, эстöн, перма.

— А туяс миянлö сэтöн узьнытö?

— Ме эд вот ог и тöд бытшöмика. Перма, висьтала, миян да. Кынымöнöсь тi?

— Куимöн.

— А кытöн нö мöддэс-ту?

— Керöс увтас нiя, вöввесö шоччöтöны.

Старик мыйкö дырна думайтöв-керис ас кежас, бöртiжык горöтчис:

— Сувтат ли мый ли. Мый тiянкöт керан. Кöдздöтiс эд то, видзöт, öтöрас. — Сiя бергöтчис, сэтшöм жö жаг да негырись оськöввезöн, кыдз и локтiс, иньдöтчис бöр керкуок ладорö. А кöр сибöтчис посöдз дынöдз, сэтчинсянь вöлись горöтчис:

— Шарик! Дамка! Ту, на!

Кыкнан поныс öтдруг уськöтчисö хозяинныс сьöрö, а Пашка котöрöн иньдöтчис аслас ёрттэз дынö.

IХ

Матын керкуок дынас, кыдз перевоз будка дынын, эз вöв некытшöм весйöт, кытчö позис бы сайöвтны ой кежö мыдз да пымалöм вöввесö. Кольны жö нiйö сайöвттöг асылöдз шучкöп нöбöтан тöв вылын челядь эз лысьтö. Сiйöн, юскöмöн ни, вöввесö ковсис нуöтны ыджытся-ыджыт загонö, кöдаын гожумся кадö видзöмась колхознöй пода, а öнiсiя прос, вель ылын сулалiс керкуок дынсянь шочыник вöр коласас. Сэтчин жö челядь нуисö нылö ой кежö и турун, сэкся вöлись пырисö.

Кык неыджыт öшынока да лажмытик потолока керкуокын печкаыс эта сёр кадö эз ни лонтiсь, но рытнас бытшöма лонтöмсянь öнöдз керкуокыс сайкавнытö абу ештöм — шоныт.

Куш юра старик, кöдалiсь Пашка юасис узьнытö, олiс эстöн нач öтнас, не лыддьыны кö сылiсь нёль кока ёрттэсö: Дамкаöс да Шарикöс, кöдна öнiвöлiсö йöртöмöсь сэтчö жö, керкуас, да лöгвевйöн видзöтышалiсö лабич увтсянь кортöм гöссез вылö.

Ачыс фермаыс сыын уджалiсь отирöн да подаöн, кыдз бöртiжык юöртiс старик, эшö кöдздöттöдззас ештöм вуджны деревняö. Сторожсö кольöмась дзир сы понда, мед караулитны керкусö да öтi-мöдiпеткöттöм дозмук коласiсь.

Кузь туйын кынмöм да мыдзöм бöрсянь челядь вöлiсö тшыгöсь. Недырик шонтiсьыштöм бöртiПашка да Евга пондiсö лöсьöтчыны сёйны. Нывка пöрччалiс ассис кöзича, кыскис сэтчинiсь рудзöговöй нянь буханка да донтöмик «подушечка» конфетаэз. Конфетаэсö сiя перво жö пуктiс пызан вылö, а нянь буханкасö нюжöтiс Пашкалö, горöтчис:

— Шöрав.

Зонка корис стариклiсь пурт, шöралiс быдсöн буханкасö гырись шöрöммез вылö, пуксис пызан сайö, рочалiс и асьсö хозяинсö.

Öтлаö пуксьытöдз старик петалiс кытчöкö öтöрö, пыртiс да сувтöтiс пызан вылас бекöр мымда неважын солалöм чери, а литр кык тöрик туисокын — катайтöм да кöтöтöм пуягöд. Адззисисö эстöн сылöн и кынымкö пуовöй пань.

Эта коста Сергунь то ли ёрттэс вылö лöгувья, то ли аслас недолытсянь, туз моз чöлöмöн кольччис пукавны öшынок дынын.

— Мый нö, зонö, öтлаö пызан саяс он пуксьы? Али шог мыйкö? Сергунь дзик эз и кыв стариклiсь горöтчöм кыввесö, паныт эз шыась. Сы местö Евга дыр мыйись горöтчис:

— Роч сiя миян, деда. То сылö ёрттэс мыйöнкö оз гленитчö, то туйыс — нем он вежöрт. Шуч сiдз кымрасьö.

— Вот эшö, — дивуйтчыштiс старик. — Сьöкыт эд сiдз-ту öтамöд коласын туй вылас, гажтöм. Да и сiйö горöтчиссяс — öддьöн ни то неколана кадö гортсиныт петны инмöмась. Эз я мый я туй неделя-дёнсö норовитнытö? Эд и усяс жö, натьтö, лымыс. — А одзлань бöра Сергуньыслö: — Пуксьы жö öтлаö да сёй. Эн енöвтчы тшыгйöн ой кежас. Ашын, батi, петат ни гортöдззаныт.

Öнiвöлись Евга кыввез вылö Сергунь паныт горöтчис:

— Тэ мый, кытчö колö и оз, ныртö сюян? — Кыскис аслас кöзичаись джыннялöм нянь чöвпан, — пирöггес зонкалöн эта вотöдз сёйсисö ни, — сибöтчис да пуксис быдöнныскöт öтлаö, пызан саяс.

Старикыс одзланься басниись челядь тöдiсö, что öнöдз нiя ештöмась мунны дзир джын волоксö, и что петны Конановаöдз нылö кольччöм эшö дассизим километр ылына.

Сергунь чеччис пызан сайись сiдз жö чöлöмöн, кыдз и пуксис.

А кöр сы сайись жö, сьöрсьöн-бöрсьöн петiсö Пашка да Евга, старик-хозяин челядьлö висьталiс:

— Мыдзöсь эд туй вывсяняс. Шоччисьö, водö да. Вöввезныт понда эд полö. Поннэсö ме часöт бöр вашöта. Матö керку дынас нiя некинöс оз лэдзö.

— А мыйлö тэ, деда, кык понсö видзан? — юалiс Пашка.

— Видза тай то. Мампöвыс пöрисьöв ни лоис, дышöтчыны пондiс урсö кошшыны. Сы местö мöдсö и быдта. Кычан эшö сiя.

Одззамоз шыасьтöг Сергунь кыскалiс коксис сапоггез, сувтöтiс нiйö ордчöн öтамöдкöт сайкыт ни печка бердö. Простöй топчан вылö, кöдна куим-нёль сулалiсö ордчöн-ордчöн шульга стена пöлöн, зонка пуктiс юрöдз местö ассис шапка да кöзича, водiс.

Сергунь бöрсянь и Пашка пондiс лöсьöтчыны керны сiйö жö. И дзир öтнас Евга, кöда медперво мыйкö дырна отсасис старик-хозяинлö, — дзимлялiс пызан вылiсь да миськалiс пань-бекöр, — а сёрöнжык тожö чöвтчис-пöрччасис, сё эшö кольччис пукавны пемыт öшын одзын, негорöн, унажыксö ас кежас, баитiс:

— Мый жö нö менам ашын лоас? Кыдз пондыны гортö одзлань кыссьынытö?

— Мыля? Мый сэтшöмыс лоис? — топчан дорыш вылас пукавтöн, юалiс Пашка нывкаыслiсь.

— Дак эд ылын эшö, видзöт жö, гортöдз муннытö. Менам жö вöлыс нач сувтiс. А сэтчö эшö лымыс, кыдз нарошно, оз усь. Сiя эд кöть бы невночка, чунь сувдöн кöть бы асыв кежас усьышт, дак этася меным нем и нем бы эз ков.

— Умöля, сiдзкö, еныслö юрбитан, сiйöн оз и усь.

— Абутöмыслö кöть сысся бура юрбит, сё сымда прокыс. Вöвны бы сылö былись, дак некöр бы миян вылын сiдз эз издевайтчы.

— Мый, мыдзин ни эна луннэзö?

— Мыдзи, конешно. Думайтан эг ли мый ли? Менам кöть бы вöлыс вынажык вöлi, то ли туйыс буржык. А то эд не öтыс и не мöдыс.

— Чöв. Шоччисьыштасö талун бытшöмжыка, дак ашын жагвыв, батi, петам ни. Ашын праздник паныт, и мый бы сэтчин эз вöв, гортöдз колö локны.

— Бокöттяс.

— Мыля жö бöра бокöттяс?

— Менам ашын и аслым немöн муннытö.

— Тожö я мый я Мартаыс моз сувтiн?

— Этшöм туйес вылын и рад бы не сувтны, да сувтан, кöр менам нинкöммезö коксим разьсисö.

— Мый жö тэ сымдасö баитан? Былись ли мый ли?

— Да ог жö ме тэнö, Пашка, пöрьявлы. Новйöмовöйöсь ни нiя менам эта вотöдз вöлiсö да. Видзöт вот на, он верит дак. — Бырöм нинкöмнас киас нывка сибöтчис зонкаыс дынö.

Пашка нёджжöвтыштiс оссьöм ныра кыс вылö, шутитöмöн шыасис:

— У-тю-тю-тю-тю! Да сiя жö тэнат пирöггез корö. Видзöт жö, кытшöм басöка öмсö осьтöм да видзчисьö. Мый нö думайтiн, пызан саяс öтлаö эн пуксьöт? Но мый жö?.. Ашын сэк кöмтöг котöртан. Вот адззылан, унаöн кокнитжык лоас. Он и казяв, кöд коста гортöдз локтан.

— Мый жö тэ, Пашка, кöдö оз ков да быздан. Менам — кöть горзы, а тэ эшö ме вылын сералан.

— Горзышт, дышыт оз пет дак. Öтпырисьсö нем оз видз. Ме кöть видзöта, кыдз тэ кужан.

— Эн на разь пöт видзöтöмыслö, шуч туй ни горза да?

Этна кыввез бöрсянь зонка недырик кежö лöньсьыштiс, мыйкö думайтыштiс ас кежас, а одзлань шутиттöг ни висьталiс:

— Туйес вылын быднёж овлö. А пондыны кö горзыны быд торыс понда — синваэз оз тырмö. — Эта бöрсянь старикыслiсь юалiс: — Адззисяс, батi, деда, тэнат кытшöмкö симöтжуг? Дöс эд, видзöт жö, невестанымлöн коксис кыссэс разьсьöмöсь. Немöн ашын одзлань муннытö. Кынтiсяс öнiсянь, дак мый сэк лоас?

— Пашка, мыся! Вазга эд кымöс кузят бырöм нинкöмнас! Мый тэ менö дугдывтöг смех вылын видзан?

— Вазгы, вазган дак. Кин нö сэк тэнчит бырöм нинкöмтö сьöктавны пондас? Или былись мöдан кöмтöг котöртны?

Шыасьны одзлань Пашкаыс шутитöм вылö нывка эз ни ешты. Старик-хозяин, кöда öнöдз шыннялöмöн видзöтiс «жöника-невеста» вылö да кывзiс нылiсь шутитöм-баитöмсö, паныт юöртiс:

— Симöтыс, зонö, татöн менам и оз адззись, но шöралöм шуллез мымдакö вöлiсö. Петала вот ужо посöдзöдззас, видзöта.

— А сьöктаныс, деда, кытöн?

— Сьöктаныс менам öшын вевдöрас бытшкöм. Тэнат синнэт лэчытöсь, видзöтан бытшöмжыка, дак казялан, — юöртiс петiкас старик.

Недыр мыйись шöралöм симöт шуллезнас ни сiя бертiс бöр.

Пашка судзöтiс öшын вевдöрись сьöктан, босьтiс пызан вылiсь пурт, пуксис лабичö, вештыштiс матöжык ныр одзас фонарь, кутчисис удж бердö.

Кытчöдз зонка сьöкталiс нывкалiсь бырöм нинкöм, мöдыс вешшывтöг пукалiс ордчöн сэтöн жö, орöттöг видзöтiс сы удж вылö, гусьöн ас кежас думайтiс: «Шогмас жö эд то свет вылас сэтшöм морт... Сылö эд эта туйын медъёна дöнзьö: и перевозас медбура бергалiс, и Сергуньыс увья туй вылас бöр бертлiс, и узянiнсö миянлö — фермасö этö, — ойшöрнас кыськö адззис, и кынмис, и мыдзис эта коста миянся не етшажык, а быдöс сылö эта топ нем туйö. Мукöд коста тэнат синваэт петöны, а сiя эстöн шутитö да сералö. Пашка тэ, Пашка. Тэкöт, натьтö, и бисö, и васö мунны нем оз видз. Мыля тэ только сэтшöм том. Вöвны бы тэныт вит-квать годöн пöрисьжыкöн, ме бы тэ бердö, кыдз сир, лякаси».

Ась нывкаыс вöлiкытчöдз и том, но думаэс сылöн — матын не челядьлöн ни.

Нылочка вöлiвöлись дасöт вылас, кöр öтiк годö, войнаыс коста ни, кулiсö туберкулёзсянь сылöн аймам. Сьöкыт висьтавны, кытшöм одзланься олан вермис бы сiйö вöтны, не вöвны кö бы ордчöн сыкöт роднöй тёткалö, мамыс томжык сойлö.

Сiя годдэзö тёткаыслöн и аслас ни вöлiсö кык челядь, но племянницасö сiя босьтiс дынас.

Вит год сьöрна Евга, кыт тшыг, кыт пöт — война костася годдэс быдöнныс понда вöлiсö сэтшöмöсь, — олiс-велöтчис йöз нянь вылын. И вöлись сэк, кöр кончитiс сизимöт класс, пондiс уджавны ачыс. Войнаыс чулалöм бöрсянь кадыс вöлiэшö сьöкыт. Одзланься велöтчöм йылiсь думайтны эз ни позь. Видзчисьны отсöтсö вöлiнекинсянь. Дядь-тёткаыслöн быдмисö асланыс челядь, велöтнытö колiс нiйö.

Эта кадö нывка вежöртiс и сiйö, что йöз керкуас сiя не век сьöрна олiсь, кытшöм бы бытшöма сэтöн эз овсьы. И эшö... Этна годдэзö отир оланын эз позь адззыны öтiк сэтшöм пельöсок, кытчö бы эз сибав быд мортöн быднёж прокленитöм война. Сы увья жö вель уна и бытшöм, и том сартасовскöй нывкаэз, кöдналö колiс бы ваясьны да быдтiсьны (быд мампöвлö оланыс медодз сы понда и козьналöм), сiдз, жöник сайö ветлытöг, и кольччисö дöваэзöн джендöтны ассиныс век. Нылöн öткаса оланыс, кöда вöлiбыд син одзын, эз вермы не усьны и Евга син вылö. А эта сiйö, кыдз сиротаöс, öнiсянь ни полöтiс медöддьöн. И кöр нывка вуджис дассизимöт вылас, кадiсь кадö пондiс думайтны сы йылiсь, мед пантавны томмез коласiсь ылöсажык ёртöс, кöдакöт позис бы каттьыны-поздыны одзланься олан.

Гажа мывкыда да осьта сьöлöма Пашкаöс нывка тöдiс учöтсянь: быдмисö öтiк деревняын, öтамöд син одзын. Но тöдiс сiйö Евга медодз кыдз школаын бытшöма велöтчисьöс да сэтшöм жö бытшöм гармонистöс. А кытшöм деревенскöй нывкалö оз гленитчы гармоння вылын бытшöма орсiсь зонка? Но кытшöм сыись, Пашкаись, туяна или нетуяна ёрт сьöкыт кадö, нывка адззис да вежöртiс вöлись эта туйын. И öнi, кöр сiя орöттöг видзöтiс сьöктасись зонка вылö, ачыс думанас нюжöтiс ни киэсö сы пельпоннэз бердö, жмитiс морос бердас сылiсь чочком юрсö. Сы коста жö нывкалö колiс, мед этна киэс, кöдна сьöкталiсö сылiсь часöт бырöм нинкöм, кытшöмкö кадö сибöтчисö и сы пельпоннэз бердöдз, сылöн вежöра синнэс пантасисö нывкаыс синнэзкöт, казялiсö ныись гусьöн öгралан бисö, вежöртiсö, что быдöс ныын чукöртчöм жарыс дзир сы понда, öтiк понда. Жаль только, что зонкаыс, кытшöм бы сiя эз вöв кодя да бур да кыдз эз гленитчы нывкаыслö, не нывкаэзкöт дружитöм да ветлöтöм, не гöтрасьöм йылiсь аслас томувья öнöдз эз думайт и казявны Евгалiсь висьтавтöм думаэсö эз вермы.

Вот Пашка медбöрьяись бытшкис сьöктан, кыскис сы сьöрö нюдз симöтовöй шуль, кынымиськö шват-шват вачкыштiс сьöктаннас колана местаö, орöтiс пуртöн зэлöтöм шульсö гöгöр бердöт. Сэсся зонка видзöтыштiс аслас удж вылö, нюжöтiс сьöкталöм нинкöмсö нывкаыслö.

— Но кыдз? Туяс?

— Мыля нö, Пашка, оз? Конешно, туяс. Öддьöн бур.

— А тэ мый öнöдз он узь?

— Ась. Ешта эшö. Тэ удж вылö ме бы ойбыт видзöтi, эг и мыдз, — сьöкталöм нинкöмсö киас бергöтлöмöн шыасис паныт нывкаыс. Но нельки этна кыввезiсь, кöднаын вöлiвисьталöм унаöн унажык, сы удж вылö видзöтöмся, зонка нем эз казяв. А быдöс сысянь, что унажыкыс йылiсь сiя кадö Пашка эз и думайт. Нывкаыс горöтчöм кыввез вылö паныт зонка сымда и висьталiс:

— Чышкышт кок увтсис ёгсö и верман водны. — Ачыс Пашка сувтiс коккес вылö, пыркöтыштiс öлöдзсис нинкöм бердiсь кыртöм ёг, иньдöтчис топчан дынö.

X

Подводаэсö туйö ыстöм бöрсянь, ашынас ни, кöр невна кöдздöтыштöм вылö шонтiс бöр да сылöтiс лым, Евдоким Павлович Сартасов вежöртiс, что погоддяыс бöбöтлiс: орсiс сы вылын öддьöн лöг да неколана шутка.

Эта лунö председательлöн ыстöм подводаэс увья некытшöм полöм эшö и эз вöв. Сiя тöдiс, что неылöстöм челядь, кöдна узисö медодзза ойсö Мысын, мунны ашынас кушмупод кузя одзлань оз лысьтö, джын туй вывсяняс простöн бертасö бöр гортö. Эта ны положеннёын вöлiмедбур петанiн, винитны кöда увья нiйö некыдз эз позь. И ло сiдз былись, — а нем мöдiксö этася Сартасов нысянь эз и видзчись, — эта сувтöтiс сiйö, кыдз юралiсьöс, öддьöн неколана да небасöк факт одзын: сэтшöм праздник кежö быдсöн колхоз кольччис битöг. А оз ло би, оз позь колананёж пантавны да чулöтны праздник: чукöртны отирöс колхознöй правленнёö (некытшöм клуб сiя кадö колхозас эшö эз вöв), торжественнöй вылö, висьтасьны докладын медбур колхозниккез да ны удж йылiсь, сетны нылö быдöнныс син одзын почётнöй грамотаэз, премияэз да подароккез, керны кöдö сiя, кыдз председатель, важын ни лöсьöтчис.

Битöг праздник коста оз ло отирлöн колана шоччисьöм да гажöтчöм и горттэзаныс. Кытшöм вермас лоны настроеннё да интерес петны битöм сосед нето родня ордö, корны да вайöтны гöссезöс?

Но и эта вöлiэшö не быдöс. Öтiк дело — факт, нач мöдiк — последствиеэз.

Месяц сьöрна ни, кыдз только чулалiс вундан кад да лоис невночка личытжык, а арся ойес сэк кежö — эшö кузьжыкöсь да пемытжыкöсь, правленнёын ли бригадаын, дворын ли фермаын, отирсянь быд коста сымда и кылiс: «Кöр нö ни лавкаас карасинсö ваятö?» «Кытчöдз нö эшö битöг пондат пукöтны?» «Тырмас ни эд, натьтö, чуддэзлö моз овнытö!».

Арся туйыс кытчöдз эз лöсяв, и Сартасов быд коста да быдöннысö лöньсьöтiс öтiкöн: «Тöда эд, ёрттэз, тöда. Быдöс вежöрта. Ачым правленнёын и гортын битöг пукала. Кытчö нö воштiсян, кöр туйыс абу? Эд и вежöртат жö, натьтö, сымдасö, ловья отир, что этшöминас некытчö он мун да нем он вай. Видзчисьыштö уж, терпитыштö эшö невночкасö кынтöм вотöдззас. А кыдз только кынтыштас да усьыштас медодзза лым, сэк жö керосинысла и мöдöтам».

Кыввезнас председатель весись эз чапкась, кыдз кöсъясис, сiдз и керис. И не тшыксьыны кöбы погоддяыслö, медколана кадö, самöй праздник паныттэзö, быдöс сартасовса, видзöтан кö, вöлiсö бы биöн. Да вот...

Отиркöт öтласа радуйтчöм местö, кöдö сыöддьöн видзчисис председатель, öнiсылö эта жö отирсянь колiс видзчисьны нач мöдiкö: быдкодь видчöм-кöритöм да судитöм-рядитöм. «Öнiсянь ни сiдз и тöд, что битöм праздник увья отиркöт он пантась. Оськöв керны оз сетö: рожабаннэз гыжьяласö, синнэзö сьöлаласö. Син одзын и син сайын лэбтасö и лэдзасö, кыдз только кужасö-вермасö».

Полöтiс председательöс не только отиркöт пантасьöм. Не етшажык полöтiс и сiя, что эта чэпэ йылiсь юöр вермас кывсьыны и районöдз. И ло сымдаыс былись, эта бöрсянь сэтчин осьта синнэзöн он ни мыччись.

Рытъявылас Сартасов пондiс видзчисьны, кöр подводаэс бертасö простöн бöр гортö. Эта увья сiя и правленнёсис кодьöн эз петав, сiйö и керис, дзарышалiс кадiсь кадö öшын ладорö. А кöр мыччисьлiс деревня сайись туй вылын кытшöмкö подвода, председатель сэтöн жö чепöссьывлiс öшын дынöдз. «Не нiя я бертöны?»

Но не сiя лунö простöн, не ашынас, кöр колiс бы вöвны гортын, нельки тырöн ни, подводаэс сiдз и эз бертö.

Сiя лунö асывсянь Сартасов пуксис телефон сайö, пондiс звонитны.

Потребсоюз правленнёсянь юöртiсö, что керосин вылö требованнёсö челядь босьтiсö эшö удерлун рытнас: сiя жö лунö, кöр нiя петiсö гортiсь. Но мунiсö я ашынас пристаньöдз да получитiсö я сэтчин керосин, сымдасö правленнёас эз тöдö. Эз позь тöдны этö и пристанись, телефон сэтчин эз уджав.

А Сартасовлö тöднытö колiс бы. Медöддьöн колiс бы тöдны сiйö, вуджисö я эта вотöдз подводаэс, тырöн ли простöн, бöр горт ладорö. Но кынымись бы председатель перевозас звонитнытö эз пондыв, быд коста сё весь: то леспромхозыслöн коммутаторыс вöлiзанятöй, то ачыс перевозыс ни паныт эз шыась.

«Босьтiсö кö нiя керосин вылö требованнё да эз бертö öнöдз простöн бöр, — думайтiс ас кежас председатель, — колö думайтны, что эз повзьö мунны пристаньöдз. Простöн нiя, конешно, мунiсö. И керосинсö бочкаэзаныс босьтiсö. Сэк вежöртана, что этатшöм туй кузя грузнас бöр локтöмыс нылö кокнита оз дöнзьы. Öнöдз, натьтö, и турунныс бырсис ни, и вöввезныс нач сувтiсö, и нельки додь полоззэзныс орласьны ештiсö. Эта вермис лоны кыдз Мысва саяс, сiдз и Мысва таланьын ни. И кысь нiйö öнiкошшыны? Вот вопрос».

Рытъявылас, кöр бригадиррез чукöртчисö югдöттöм правленнёö наряд вылö, басниыс коста сэтчö жö пырис и Пашкалöн мамыс — нёльдас год гöгöрся, шöрöт вывтыра да чож инька. Видзчисьтöг, кöр юаласö сы локтöмлiсь могсö, порог дынсяняс ни горöтчис:

— Сё я мый я подводасяняс челядьыс эз бертö? Öнöдз тай миян Пашкаыс гортын абу.

«Но вот, тыдалö, и пондöтчö менам праздникыс», — думайтiс ас кежас председатель, öтiк кисö паськöтыштöмöн паныт горöтчис:

— Эзö вот кытчöдз.

— Дак мый нö тi, Öлдöтим Палович, сэк эстöн думайтат? Мый видзчисят? Мöдöтiт челядьсö неколана кадас, кушмупод вылöттис доддезнас, да некинлöн эта бöрсянь ны йылiсь и думушки абу! Од и думайтö, что эта кузя туяс да сэтшöм кöдзыт погоддянас нiя вермасö кынтiсьны ли доймыны-вийсьыны?

— Мыля жö бöра, Агафья Сергеевна, ог думайтö? Думайтам вот. Ме эд тожö сымдасö вежöрта, что этшöм туйын быдöс вермас лоны, но огö на пондö одза-одз ловья отирсö дзебны. Пондам надейтчыны, что нем умöльыс ныкöт оз ло.

— А мый вылö эшö сэтöн надейтчынытö? Мый видзчисьнытö? Эд куимöт ой ни челядьыс гортын абу, не дук, не след некысянь...

— А мый керны...

— Мыля тэ, Öлдöтим Палович, менчим сiйö юалан — «мый керны». Тэ пред. Мöдöтiт бригадирыскöт сэтшöм погоддяас, дак сыкöт öнiи думайтö, мый кернытö. Кöр мöдöтiт зонкасö, дак сэк менчим мылякö сымдасö эд юасьö.

Бригадирыс, куимдас год гöгöрся, тожö ранитöм кикока, но чож да кокнит кок йылас, Доронь Пёдор, эта коста пукалiс сэтöн жö. Öнöдз сiя чöлöмöн кывзiс, а сэсся дзар керыштiс председательыс ладорö, инькаыслö паныт горöтчис:

— А тэныт разь, Агафья Сергеевна, керосиныс оз ков, сымдасö баитан? Нач эд колхозыс битöг пукалö, и мöдöтнытö кинöскö сё ни колiс. Советскöй праздник абу я ныр вылын.

— Меным медодз зонöс ловйöн колö! — баитiс одзлань Пашкалöн мамыс. — А лоас кö мыйись мый сыкöт этшöм туяс, дак сэрпöсь карасиныт тiян, несчастнöй карасинныт, ме понда кöть эм, кöть абу, кöть век сьöрна эн и вöв! Вот! Сэк сiя менö не оз шонт, не оз гажöт, не олансö менчим оз югдöт! Тырмас месянь и сiйö, что проклённöй война вылас öтiк, том киння томöн, ассис юрсö пуктiс да век кежö менö, челядьсö быдтытöн, пессьыны-маитчынытö колис! — А недырик чöлыштöм бöрын одзлань эшö: — И мый жö сэтöн пукавнытö? Мый думайтнытö? Мый видзчисьнытö? Кöр и сiдз ни вежöртана, что йöрмисö кытчöкö челядьыс карасин бочкаэзнаныс. Кошшыны колö! Звонитны! Паныт кинöскö ыстыны! Нылöн жö öнöдз öтiк жельöпинка турун ни эз кольччы. Нач, натьтö, вöввесö тшыгйöн орöтiсö, и асьныс кытöнкö волок шöрын, разьсьöм доддезныс дорын, тшыгйöн пукалöны. Асланыт челядькöт ло сымдаыс, дак сизим подвода ни бы паныт мöдöтiт.

— Колö отсавны челядьыслö, Агафья Сергеевна, — кыдз позис, лöня горöтчис председатель. — Ме вот и ачым сiйö жö думайта, что и туруныс вермис бырсьыны, и вöввезныс сувтiсö, и доддезныс жугавны вермисö. Быдöс эта сiдз, быдöс вежöртана. Невежöртана дзир öтiк — кытöн, кытшöм местаын эта ныкöт вермис лоны да кытчöдз ковсяс мöдöтны нылö паныта отсöт. Вот эд кытöн вопросыс.

— Да кöть кытчöдз! Öтiк жö эд, натьтö, пристаньöдззас туйыс. Ловьяöсь кö öнöдз, дак кытшöмкö волокын сё ни паныт шедасö.

— Сiдз, батi, Агафья Сергеевна, «кытöнкö паныт шедасö». Но лоис кö ныкöт мый Мысва саяс, эта ылына сэтшöм туй кузя паныта подводаыс муннытö оз вермы: вöлыс сувтас нето додьсö коляс. Вот эд кытшöм делоыс. Сэк эшö и сiйö подводасö ковсяс кошшыны.

— Дяк мый нö сэк?.. Сiдз и пондат эстöн, киэзнытö тэчöмöн, шват видзны пукавны да видзчисьны, кытчöдз челядьыс кытöнкö волокын оз кулö?

— Мыля жö бöра, Агафья Сергеевна?.. Пондылам кыдзкö отсавны, — не öддьöн увереннöя, чожажык инькасö лöньсьöтöм могись, горöтчис председатель, а кыдз да мый пондыны керны былись, кытчöдз и ачыс эз тöд. Сiйöн, аслыс казявтöг, öтiк киись чуннезнас пызанпöв кузя сяткöттöн, сiя вились пондiс думайтны, мый позяс керны.

Эта коста бригадир кокнита лэбтiсис местасис, оськöвтiс телефон дынö.

— Позьö, Евдоким Павлович, ме эшö перевозöдззас пондыла öтпырись звонитны?

— Звонит, звонит, Фёдор Дорофеевич. Тэныт кокнитжык месся этö керны, öнöдз уджалан кадыс чулалiс ни. Батi, линияыс просмас, дак чожажык коммутаторсö сетасö.

Бригадир кокнита бергöтыштiс аппарат бердiсь ручка, босьтiс да вайöтiс пель дынас трубкасö.

— Алло, станция! Станция! Станция!.. Станция? Да?.. Сетлö жö, пожалуйста, леспромхозiсь коммутатор, — горöтчис трубкаас бригадир, öткоста бергöтчыштiс быдöнныслань, грöзитыштiс вывлань лэбтöм чуньнас. «Чöв, эд шумитö öддьöнсö».

Правленнёын пукалiсь отир лöньсисö.

Öнiвöлись Пашкалöн мамыс кок чуннес вылын керис кынымкö оськöв лабич ладорö, пуксис, чöлöмöн пондiс видзчисьны. Видзчисисö баснисö и мöдiккез — керосиныс колiс быдöнныслö. А эта коста бригадир трубкаас одзлань баитiс:

— Этö коммутатор? Да?.. Перевоз меным, перевоз бы öддьöн колö. Сетлö, пожалуйста, кöть минута кежö... Аха, перевоз? Да?.. Мыля бытьтö оз кыв?.. Ме тасянь бытшöма кыла, да. Да не, не директор. Сартасовасянь звонитöны, Сартасовасянь... Не Саратовсянь, а Сартасовасянь, мыся! Деревнясянь инö, колхозсянь... Да, да... Аха, вежöртiн вöлись. Вот и бур. Кывзы жö сэк, кывзы, мый одзлань висьтала. Тöдам бы, вуджисö эзö горт ладорö керосин подводаэз?.. Вуджисö, шуан?.. Куимöн, да, да... Талун неважын? Аха. А тырöн или простöн?.. Тырöн, сiдзкö? Вот и бур. Спасибо. Быдöс.

Басни бöрсянь бригадир перыта лэдзис кисис трубкасö, сэтшöм жö перыта бергöтчис быдöнныс ладорö.

— Но вот и адззисисö! Вуджöмась гортлань талун рытъявыв. Локтöны тырöн. Куимнанныс. Ловьяöсь, кыдз кылiт. Сiдзкö, весь ми эстöн тiянкöт одза-одз ны понда синваэзнымöс кисьтам. — Гажмыштöм чужöмöн ни сiя оськöвтiс председатель пызан дынiсь.

— Эн на эшö радуйтчы, — одззася лöгтöг ни шыасис Пашкалöн мамыс бригадирыс басни вылö. — Джын туйсö вöлись мунöмöсь. А кытчöдз гортö локтасö, дак быдöс эшö ештас вöвны. И кынтiсьнытö эшö ештасö этатшöм погоддяас, и тшыгьявнытö, и доддезнысö эта туй вылын колявны.

— А сiдз, натьтö, сiдз тэ, Агафья Сергеевна, баитан, — сувтiс председатель Пашкаыс мам дор. А одзлань гажмыштöм голосöн ни — колана да бур юöр бöрсянь сiя дзик керöс пельпоннэс вылiсь чапкис — быдöнныслö висьталiс: — Но öнi, ёрттэз, ми кöть тöдам ни, кытöн да мый нiя керöны. Сiдзкö, вермам и отсавны.

Медбöрья кыввесö председатель висьталiс нач не сы понда, мед только лöньсьöтны Пашкалiсь мамсö. Кöр кывсис, что подводаэс бертöны гортлань не простöн, а тырöн, этасянь Сартасов сiдз гажмис, что готов вöлiачыс часöт жö петны нылö паныт да отсавны, кыдз только вермас, ковсис кö бы сылö сымдасö керны.

Одзлань председатель быдöнныс понда горöн юöртiс:

— Вуджисö кö нiя рытъявыв горт ладорö да некытöн öнöдз эз жугасьö, колö думайтны, что Галище волоксö талун петасö, а ашын асывсянь пондасö кыссьыны одзлань.

— А сiдз, натьтö, — шыасис председатель сьöрö бригадир.

— Дак вот, Фёдор Дорофеевич, тэныт наряд. Талунсянь жö бöрйы бытшöмжык вöв да ёнжык додь. А ашын асывсянь, кыдз позьö одзжык, турунöн подводасö мöдöтан челядьыслö паныт. Да видзöт менам, мед мортыс надёжнöйжык вöлi.

— Думайта вот ас кежам, кинöс бы сэтшöмсö.

— Вот и думайт бытшöмжыка.

Мед не сорны одзлань мужиккезлiсь баснисö, öнiвöлись Пашкалöн мамыс чöлöмöн чеччис аслас местаись, правленнёись петiс.

XI

Фермаын ойсö чулöтöм бöрсянь асылыс, кыдз и одзза лунас жö, челядьöс панталiс гажтöма. Некытшöм лым, кöдö нiя сыöддьöн видзчисисö югдiк кежö, ойбытнас абу усьöм. Сё сiдз жö вижгис лэчыт тöв, кöда увья куш муыс талун кежö кынмöм эшö öддьöнжык.

Но туйын погоддясö оз видзчисьö. Рöма-дзара коста челядь петiсö доддясьны.

Фонарьöн югдöтöм öшын увтын доддес коласын бергавтöн Евга казялiс, что Сергуньлöн личытика домалöм бочкаыс мунтöнняс ештöм бергöтчыны, а умöля зэлöтöм пробка пыр ойбытнас керосиныс мымдакö виялöм му вылö.

— Мый нö тэ, Сергунь, бочкаыт сьöрын бытшöмик он видзöт?

— А мый?

— Адззан он, пробканас бокö бергöтчöм да карасиныс виялö. Лöсьöт öнiжö да кöртав зэвжыка, а то эд простöн гортö локтан.

— Абу тай жаль, — зэркыта шыасис нывкаыслö Сергунь. — Тэрмасьтöнняс содтiс: — Вöлыслö кокнитжык лоас. — Кöдзытсянь тувдöм киэзöн зонка лэбтiс чересседельник, кыдз шедiс, домыштiс сермöт бердö вожжиэз, тэрмасьöмöн жö медодз вöрзис.

— Сергунь! Сулав жö! — Пашка лэдзис кисис домавтöм вожжиэз, уськöтчис ёртыс сьöрö. — Мыля нö, кывзы, сiдз керан? Висьталiсö кодя мортлö моз бочкатö веськöтны, дак мыля нö эшö он кывзы? Былись разь охота простöн гортö локны? — Зонка кутчисис Гнедко поводдэз бердö. — Лöсьöт часöт жö бочкатö, вöлись мунан.

— А тэныт ме бочка дынöдз кытшöм дело? Мый, кытчö колö и оз, ныртö сюян? — Сергунь лэдзис кисис вожжиэз, оськöвтiс зэв Пашка дынöдз. — Вешшы, вешшан дак туй вывсис!

— Некытчö ме ог вешшы, кытчöдз бочкатö он лöсьöт.

— Вешшан! — горöтчис Сергунь, öткоста кыкнан кинас татшкис Пашкалö моросас.

Коккес вылын турьявтöн, Пашка оськöв кыным ылына керис бöр, падмис кын корöггез бердö, усис.

— Зонкаэз! Тiмый сымдасö керат?! — чирöстiс Евга аслас додь дынсянь, уськöтчис ны дынö.

Эта коста Сергунь ныкнитiс вöвсö одзлань, ачыс кольччис сулавны одзза местаын: тöдiс, тыдалö, что этö сылö Пашка сiдз оз коль и ас коласын «пантасьöмыс» эта вылын оз чулав.

Мöдыс и былись, кыдз только сувтiс коккес вылö, вились уськöтчис Сергуньыс додь сьöрö, кутчисис поводдэз бердö, одззакодь чорыт, нельки тогзян голосöн, горöтчис:

— Лöсьöт, висьталiсö, бочкатö!

— Часöт ме тэныт лöсьöта! — грöзитчöмöн шыасис Сергунь, оськöвтiс паныт, эшö одззася вынöнжык татшкис Пашкалö моросас. А кöр мöдыс усис туй бокись кын корöггес вылö, Сергунь кутчис чужьявны сiйö сапога коккезнас.

— Сергунь! Сергунь, мыся! Тэ мый этö, тварь тэ, керан!? Дорйисьöм могись Евга уськöтчис Сергунь вылö, мымда вын, татшкис сылö бöрсяняс. Но нельки коккес вылiсь усьöм бöртi, му вылас ни, Сергунь вились кутчисис Пашка бердö, пондiс тiльны сылiсь юрсö кын корöга му бердас.

Сэк вöлись Евгалö и усис тöдвылас колана тор. Нывка чепöссис Пашка додь дынö. Чожа мый сы киын пемыта югйöвтiс чер.

— Часöт гадлiсь юртö керала! — мымда горш, горöтiс нывкаыс.

Кыдз только Сергунь кылiс Евгалiсь грöзитчан шыасьöм да казялiс сы киись черсö, вир пизьöтан лöгыс, кöда чукöртчис сыын не öтiк лун сьöрна ни, сэтöн жö и чулалiс, топ сiйö малыштiсö. Дзик чушкалöм, зонка перыта чепöссис коккес вылö, эшö этася перытжыка да шыасьтöг уськöтчис аслас вöв сьöрö.

Öнiвöлись Пашка сувтiс, лэбтiс да пыркöтöв-керис юр вывсис уськöтöм шапкасö, дзар керыштiс Сергунь сьöрö, но недолытсяняс нывкаыс вылö синнэсö лэбтытöг да шыасьтöг иньдöтчис бöр аслас додь дынö.

Недыр мыйись, сё одззамоз чöлöмöн, Пашка да Евга вöрзисö.

Ферма дынсянь подаöн бытшöма пичиктöм-тальöм туй вылын эз тыдав и öтiк ловья турунок. Евгалöн вöлыс мунiс жагöна. Вöтчыны том да вына Гнедко сьöрö эз вермы. Кольны нывкаöс öтнасö Пашка тожö эз понды. Эта увья нiя и кольччисö. Сергунь чожа саясис.

Талун, югытiнас ни, Пашка вöлись казялiс, кыдз ештöмась бырны кушмупод кузя мунтöн нылöн додь полоззэзныс. Сэтшöм кызöсь да ёнöсь гортсянь петтöн, öнiзонкаыс додьлöн нiя кольччöмась дзир чунь кызыштаöсь. А Евгаыс додьлöн нiя вöлiсö эшö этася вöснитжыкöсь. Медумöльыс жö вöлiсыын, что видззез кузя туй кольччис бöрын. Öнiсiя вились, кыдз и перевоз дынсянь, кыссис вöрöт, а сэтчö жö вöлiнепаськыт да нач куш. И ась сы кузя эз вöв кыскалöм да рознитöм кряш, кын песокыс, кыдз наждак, зыртiс-орöтiс тожö бытшöма.

Адззис я, вежöртiс я сымдасö нывкаыс, кöдалöн вöлыс быд вынiсь кыскис Савраско сьöрö ассис сьöкытся-сьöкыт додьсö, Пашка эз тöд. Но и юавны, казьмöтны сылö эта йылiсь зонка тожö эз тэрмась. «Мый вылö одза-одз повзьöтлынытö, кытчöдз нем умöльыс эз ло».

Важын ни югдiс. Важын ни кежис кытчöкö веськытлань да саясис син одзись Мысва ю. Важын ни кыссисö подводаэз гырись кöзъя вöр коласöт непаськыта писькöтöм туй кузя, кöда сiйö и керис, чуклясис то шульгалань, то веськытлань, кыссис чуклясьтöнняс нето вывлань, нето не öддьöн перыта лэдзчисьлiс кытшöмкö неыджыт шорок дорö. Мунiсö вöввез öддьöн жагöна. Унажык кад шоччисьлiсö. Этасянь не дор не пон эта туйлö и öнiэшö эз тыдав.

Павжун гöгöрас Пашка да Евга шоччöтыштiсö вöввезнысö öддьöн визыв да сöстöм шор дорын. Кынмынытö вöр коласас сiя эшö абу ештöм. Челядь юкталiсö вöввезнысö, вердыштiсö.

Шор мöдöрас крутiнсö кайтöн Марта вились сувтiс. Öтпыр-мöдöтпыр Евга эшö пондылiс отсавны сылö вöрзьöтны местасис тыра додь, а сэсся öвтыштiс кинас, повзьöмöнсорöн горöтчис:

— Пашка! Сулав жö, эн на коль!

Вöвсö зонка тпрукнитiс, ачыс бертiс бöр нывкаыс дынö.

— Мый сэтшöмыс лоис?

— Видзöт тай. — Нинкöма кокнас нывка сибöтчыштiс шульга полоз бердö, мыйсянь мöдыс, нач торья ни, пиньöвтчис пытшланяс.

— Мый, чегис я мый я?

― Адззан эд. Нырыштчыштiбы ме сы вылö вöлыслö отсыштöм могись, а сiя нельки эз и ризьнит, торьясис. Да и мыйлö ни вöлöм сэтöн ризьнитнытö, кöр сiя дзир сöчöн кызышта кольччöм. Мый нö öнi, Пашка, пондам кернытö?

Пашка дзик эз и кыв нывкаыслiсь юалöмсö, нюжвылика шутньöвтыштiс ас кежас, дивуйтчöмöн оклалыштiс öтмöдöрö юрнас.

— Вот этö вын, дак вы-ы-ын. Вот этö ме вежöрта-а. Да кысь тэ кывлiн сэтшöмсö, мед кинкö нельки мужиккез коласiсь, öтпырись нырыштчыштöмöн, додь полоззэсö чеглалiс? Эд кывсяс кö мыйись мый эта йылiсь горт деревняын, дак тэ дынö эта бöрсянь и öтiк зонка сибöтчыны оз лысьт. — Быдöс эта Пашка кыв вылын вöлiвисьталöм сiдз, что вежöртны медперво, то ли сiя шутитö, то ли былись баитö, нельки эз и позь. Этасянь нывка чöлöмöн видзöтiс ёртыс вылö и некыдз эз тöд, мый пондыны керны одзлань, нето горзыны, нето серавны, кöть серавнытö эта коста сылö вöлiнач нем вылын.

— Но дак мый нö öнiпондам кернытö?

— Пашка, дак ме жö тэнчит сiйö и юала — мый кернытö?

— Менчим? — дивуйтчыштiс зонкаыс. — А мыля менчим? Менам разь додьыс жугалiс? Вот кöр менам жугалас, сэк вöлись менчим и юалан. А жугалiс кö тэнат, дак тэ и висьтав, мый одзлань керны?

— Ме, кывзы, нем и нем ог тöд. — Нывка мыйкö дырна видзöтiс Пашка вылö, бергöтчис, лэдзис увлань гажтöммöм синнэсö, сiйö и видзöт, пондас чышкыны сöдзöм синваэсö. Дыр мыйись полöмöнкодь, и эта увья не öддьöн горöн, сiя жö одзлань горöтчис:

— Быгыльтам, батi, бочкасö тэ додьö?

— Вот сiдз бы перво жö и висьталiн. А то «нем ог тöд» да «нем ог тöд», — шутитöмöн нерыштiс Пашка нывкасö. — Пöрччав вот додь бердсис гезтö да кер постромкаэз. — Ачыс зонка иньдöтчис вывлань, аслас Савраско дынö.

Чожа мый Евгалöн керосин бочкаыс вöлiвуджöтöм Пашка додьö. Кыскыны жугалöмсö сьöраныс эз пондö, кыминьтöмöн колисö туй бокас. Кык бочкаöн öтiк додьын, «гуськом» доддялöм вöввезöн, вились вöрзисö одзлань. Нывкалö öнiковсис мунны верзьöмöн аслас вöв вылын. Пашка одззамоз оськалiс подöн тыра додь бöрсянь, кöда öнiлоис кыкись сьöкытжык.

Мыйкö ылына эшö мунiсö вöр коласöт чуклясян туй кузя. Сёрöнжык сiя петкöтiс нюр дорö.

Нюр весьтöт пос вöлiвöвдöм уна годöн одзжык и öнöдз ештöм сiсьмыны ни. Кыскыны сы кузя тыра додьсö вöввезлö кокнитжык эз вöв. Сэтчö жö петiс полöм эшö и сыись, мед нiя казявтöг эз дойдö коккезнысö сiсь поспуэз коласын. И мунiсö кö челядь жагöн эта вотöдз, эта пос кузя ковсис мунны эшö жагöнжыка. Сiя кадö Пашка и юалiс нывкаыслiсь:

— А мый пондам керны, жугалас кö эшö и эта додьным?

— Тэ мый, Пашка, былись я мый я сымдасö баитан?

— А мый не былись? Не унаöн эд сiя тэ додься крепытжык.

— Но жугалас кö, мыйись мый, дак öнiне менам ни, а тэнат. Сэк тэнчит и ковсяс юавны, мый одзлань кернытö.

— Пуксям сэк кыкнанным тыра бочкаэзным вылö да вöлись и пондам нюр пасьта герьявны.

«Тэкöт öтлаын ме и герьявнытö ог повзьы, да одзлань ни тöда, что сымдасö тэ некöр он кер», — думайтiс ас кежас Евга, горöтчис:

— Оз жö, батi, жугав, терпитас кыдзкö гортöдз петнытö.

Но кык тыра бочка увтын бырöм полоза додь не только гортöдз, а и нюрсис петны эз тырмы.

Мукöд местаöт поспуэс вöлiсö вöвдöмöсь доль, кöдна кузя нельки асьныс вöввес мунiсö полöмöн. Сэтшöм местаэсö вуджавтöн Пашка синйис унажыксö не сiдз додь сьöрын, кыдз вöввес сьöрын. А öтiклаын додь полоззэс сiдз зыркнитчисö-пуксисö поспуэс коласö, что вöввесö сэтöн жö кыскыштiс бöрлань. Орис постромка. А кöр Савраско, öтнас ни, эшö öтпыр пондылiс вöрзьöтчыны одзлань да пиньöвтчыштiс бокöмоз, додьыс местасис эз вöрзьы. Эта местö кылiс кыкпöвса ризьнитöм.

Пашка тпрукнитiс, оськöвтiс додь ныр весьтöдз, дышöтчытöг лэдзчисис пидзöссэс вылö, дзар керыштiс увтас. «Сiдз и эм». Кыкнан додь полозыс увдöрсяняс эз ни видзсьö.

— Мунсис эд, тыдалö!...

— Эн жö тэ баит, — орöм постромкасö домавтöн шыасис Евга.

— А мый «эн баит». Видзöт лок, он верит дак.

Евга сибöтчис матöжык, мышкыртчöмöн дзар керыштiс увтас.

— Да кыскы ни бы вöрисьыс этö туйсö. Куим километра ылына, натьтö, муннытö эг ештö. Мый нö öнiмиян лоас?

— А мый? Нем, натьтö. Мыйлö колiс и эз эта туй вылын, быдöс ни вöлi. Одзлань и лонытö немлö ни. Пондыв вот эшö жагвыв вöрзьöтны. Батi, кöть нюрсис петам. — Ачыс Пашка вились кутчисис вожжиэз бердö, негорöн ныкнитiс Савраско вылö.

Вöввез öтпыр-мöдöтпыр нырыштчыштiсö пельпоннэзнаныс сийöссэз вылö. Кылiс нюжалöм гужиэзлöн дзуркнитöм да горöн ризьнитöм — орöм полозiсь мынöм под увья чегис настшеп, а поспуэз коласö полоззэзнас дырснитчöмöн сибдöм додь вöрзьыны аслас местаись нельки эз и думайт.

Евга вились лэдзчис аслас вöв вылiсь, сибöтчис Пашка дынö. Мыйкö дырна нiя бергалöв-керисö öтласа додь гöгöр, видзöтчисö. Зонка вежöртiс, что разьсьöм додь вылын одзлань мунöмись нем оз пет. Гажтöма ыш ловзисьöмöн, сiя кынымиськö гогиньтыштiс юрнас, оськöвтiс Савраско дынö, пондiс юскыны.

— Тэ мый этö, Пашка?

— Нем. Юска тай то. Ковсяс Конановаöдз петавны. Отсаласö, батi.

— А озö кö?

— Да но бöра... Отир жö эд, натьтö, сэтчин олöны.

— А меным эта коста мый керны?

— Сьывны да йöктыны. Мый тэныт эшö этася кернытö, — шутитыштiс Пашка, бöртiжык серьёзнöя ни содтiс: — Груз пондан караулитны. Огö жö тыра бочкаэсö öтнанысö туй вылас кольö. Шоччöт кытчöдз вöвтö, верд да видзчись. — Зонка кокнита пуксис Савраско вылö. — Эн пов. Ме чожа бöр берта.

Недыр мыйись Саврасколöн тэрмасян кокшы лöньсис.

Додь ныр бердас сулавтöн, Марта öмтырнас сöпис мегырöн «ытшкöм» вадорись турун. Нельки хозяйкаыс ладорö, кöда юрсö öшöтöмöн пукалiс сэтöн жö, радз дорыш вылас, Марта öтпырись и дзар эз кер.

А Евга адззытöг видзöтiс пос бердöт гожумбытнас джуджыта лэбтiсьöм, а öнöдз кельдöтöм да чирйиссьöм ни осока турун вылö, думайтiс. Мый йылiсь жö бы? Не сы йылiсь я, мед чожажык бертны гортö? Не эд. Ась вынтöм вöв да умöль туй увья эта ветлöтöмыс вöлiнывка понда сьöкытöн, но öнiсiя эз ни полöт сiдз, кыдз полöтiс медодзза лунсянь. Сiя кадсянь, кöр эшö сэтчин, Кама берег дорас, зонка отсалiс петкöтны сылö тыра бочкасö, одзлань Евга тöдiс ни — мый бы сэтчин эз вöв, — öтнасö сiйö туй вылас Пашка оз ни коль. Сiдзкö, и гортö локтöмись повнытö вöлiнем: кöр-некöр сё ни локтасö. А что умöль погоддя увья туйыс кыссис дыр, дак öнiэта нывкасö не сiдз гажтöмтiс, кыдз гажöтiс. Эд ордчöн сыкöт вöлiзонка, кöда гленитчис. И ась сiя кытчöдз и эз казяв сы дынö нывкалiсь кыссьöмсö, нельки этатöг лоны сыкöт ордчöн и бур, и гажа. «Кöр эшö эта бöрсянь лöсялас ны понда сэтшöм кад, мед сы дырна лоны ордчöн, öтлаын?» Дзир эта увья ни быдöс сьöкытыс да неколанаыс, кöдна пантасьлiсö эта туй вылын, öнiмыччассисö не сэтшöм ни сьöкытöн да неколанаöн. «Ордчöн Пашкакöт, — кыдз думайтiс Евга — позяс вермыны не только сiйö сьöкытсö, кöда пантасис эта туйын, а нельки мыйкö кыкись-куимись сьöкытжыкö».

Думайтiс Евга и сы йылiсь (не думайтны эта йылiсь сiя некыдз эз вермы), кытшöм бы вöлiбур, казялiс кöбы Пашка сылiсь, Евгаыслiсь, висьтавтöм думаэсö, колананёж вежöртiс сы дынö кыссьöмсö да сибöтчис паныт аслас радейтöмöн, кöть талун жö, кытчöдз эз чулав нылöн öтласа туй, кытчöдз нiя эстöн дзир öтнаныс. Аслас думаэзын нывка нельки сувтöтiс син одзас сiйö картинасö, кöда вермис бы лоны. Вот нiя, дзонь додь вылö тэчöм бочкаэзöн ни, кыссьöны одзлань, пемыт вöр коласöт öтмöдöрö чуклясян туй кузя. Мыдз вöввес мунöны öддьöн и öддьöн жагöна. Эта увья нiя вились и пемдiсö. Но нельки ойнас да пемыт вöр коласöт мунтöн нывкалöн оз пет некытшöм полöм. А быдöс сысянь, что ордчöн сыкöт оськалö Пашка. А вот мыдзöм вöввес — кынымöтпырись ни эта волокын, — вились сувтчöны шоччисьны. Сэк Пашка жагвыв сибöтчö нывкаыс дынö, нюжöтö одзлань киэсö, шуö: «Лок лэдзчы вöлыт вылiсь. Часöт ме тэныт мыйкö висьтала. Висьтала только тэныт öтнатлö, а сэсся некöр и некинлö». Нывка эшö оз тöд, мый сэтшöмсö мöдö висьтавны сылö зонкаыс, но сьöлöмнас кылö ни, что часöт мöдыс казьмöтас сылö аслас радейтöм йылiсь. Видзчыштöм могись сiя повтöг (ойыс пемыт, а эстöн нiя дзир öтнаныс) нюжöтчö киэзнас зонкаыс пельпоннэз бердöдз, бытьтö казявтöг, сывьялö сiйö голяöттяс. Мöдыс тожö, дзик казявтöг, сывьялö нывкасö конувтöттяс, а сэсся жагвыв жмитö бердас. Нывка кылö, кыдз зонкаыс бердö паныт жмитчöмсянь саймö да вынöн-вынöн пондö ёткöтны моросын сьöлöм, том да пым вир чепöссьö чужöмö, но быдöссянь этасянь сэтшöм шоныт да долыт лоö сьöлöм вылын, что пессьыны нето татшкыны ас дынсис зонкасö сiя оз и думайт. А мöдыс видзöтö веськыта сы синнэзö аслас öзйыштöм эта коста синнэзöн, жагвыв сибöтö ассис тырппесö сы тырппез бердö — окалö.

Нывка öнiсянь ни тöдiс, что эта туйö Пашкакöт öтлаын ветлöтöм бöрсянь гортiсь нывкаэз, сылöн жö подругаэс, эшö вель дыр пондасö серавны да баитны, что зонкаыскöт сiя окасис. И не вöвны кö эталö былись, кывзыны весь сэтшöм славасö лоас öддьöн небасöк. Но ло эта ны коласын былись, быдкодь басниэз да сералöм вылö эта бöрсянь Евга и сьöвзьыны бы эз думайт. А кинлöкö аслас подругаэз коласiсь нывка, батi, бы сiдз и висьталiс: «И окасим. Но и мый сэтöн сэтшöмыс? Тiянлö сэтчöдз кытшöм дело? Или завидныт кутö?»

Этна думаэс нывкаöс сэтчöдз öзтiсö, что кыдз бытьтö быдöс, мый йылiсь сiя часöт думайтiс, сыкöт öнöдз и былись вöлiни нето чожа вермас лоны, колiс дзир видзчисьны зонкаыслiсь бертöм. Не этасянь я и думайтiс сiя сiдз ас кежас: «А бур, что Сергуньыс миянöс öтнанымöс колис». Но одзлань нывка дзик саймис, кутiс асьсö аслас жö думаэз вылын, повзьыштiс, дзик быдöс, мый йылiсь сiя часöт думайтiс, кинкö вермис кывны нето казявны. Сэк вöлись и кватитчис: «Мый этö ме?.. кöдö оз ков да... Вот жö кытшöм дикöй». Ас одзын недолытсянь нывка перыта сувтiс, дзик мöдiс пышшыны нето сайöвтчыны аслас думаэз шогья, оськöв кыным ылына муныштiс додь дынiсь, вежöртiс, что пышшынытö некытчö, бертiс бöр.

Эта коста кытöнкö ылын-ылын, шочыник да негырись пожума вöр коласын, лэдзчисис шондiи чожа мый, дзик вöйис, саясис син одзись. Жагвыв пондiс пемдыны. «Мый жö бы?.. Адззас или оз Пашкаыс додьсö? А вдруг сiя ой кежас оз и лок? Мый ме сэк эстöн öтнам понда керны?»

XII

Пашка шуч туй тэрмöтыштлiс вöвсö и джын час бöртiпетiс Конановаöдз.

Медодз зонка иньдöтчис колхознöй правленнёö, кöда мылякö сулалiс не деревня шöрас, кыдз быдлаын, а деревня дорас.

Зонкалö медодз колiс адззывны председательöс. Но эта коста сiя, кыдз нарошно, правленнёас эз лöсяв. А кöр Пашка казьмöтiс аслас мог йылiсь, сылö висьталiсö, кытöн олö бригадир, да сы дынö медодз и ыстiсö.

Бригадирлiсь керкусö Пашка адззис перыта. Но и эстöн сiйö видзчисьöм сiя жö: ыбöсыс вöлiпöдана.

Годдэза ни инька, кöда кайöтлiс ордчöн сулалан керкуö öшымöс дорись ва, зонкаыс юасьöм вылö юöртiс, что бригадирыс нач неважын мунiс колхознöй лесопилка дынö.

Вöвсö одззамоз тэрмöтышалöмöн, Пашка иньдöтчис сэтчин, но и лесопилка дынiсь бригадирсö сiя тожö эз пантав.

А кадыс эз видзчись, тэрмöтiс. Вот и шондiыс, кöда мыччасьлiс нач недырик кежö, эта коста ештöм бергöтчыны рытлань ни, сiйö и видзöт, пуксяс, да пондас пемдыны.

Лесопилка дынсянь зонка кежалiс эшö и гуна дорö, кöда сулалiс неылын сэтöн жö, да тожö весь. Деревняас ковсис бертны простöн. Бригадиркöт пантасьöм вылö надейтчöм одзлань кежö öшис. Но кöр Пашка сибöтчис мöдöтпырись сы тöдса керку дынö, посöдз ыбöс бердын замок одззамоз эз ни öшав, а ачыс ыбöсыс вöлiосьта.

Зонка тэрмасьöмöн лэдзчис вöв вылiсь, кышыштiс öтöрись посöдз бердö сермöт повод, ачыс пырис.

Керкуас пызан угöв весьтын пукалiс дзир öтнас куимдас год гöгöрся, веськыт юкöлöн бытшöма сыналöм юрсиа инька, химическöй карандашöн киас мыйкö гижис.

Кин вöлiсэтшöмыс Пашка одзын, зонка эшö эз тöд. Мед не ештыны весись кад, эшö порог дорсяняс здоровайтчöм бöртi, ась и не öддьöн смелöя, сiя горöтчис:

— Ме бригадирöс важын ни кошша. Правленнёсяняс висьталiсö — эта керкуын олö...

— Мый сэтшöмыс лоис? — юалiс инька эшö гижтöнняс да вöлись эта бöрсянь калькöтiс синнэсö аслас гижöттэз бердiсь, а карандашсö одззамоз киас видзтöн нёджжöвтыштiс пырисьыс ладорö.

— Да колö меным сiйö.

— Колö, дак тэ баит, висьтав — мыйлö?

— Дак тiразь бригадирыс?

— Ме бытьтö бы, — шыасис паныт инькаыс да сэк вöлись чуть тöдчана шынньöвтöм вöрзьöтыштiс сылiсь тырппесö. — Ог вачкись?

Кыдз бы сэтчин эз вöв, но пантавлыны эта вотöдз инька-бригадирресö Пашкалö некöр эшö эз усьлы. Ась ны деревняын, Сартасоваас, война коста мужиккес тожö эз тырмö, но бригадир да пред вылö кöть калекаэз да адззисисö. Сэтчö жö öнiвойнаыс чулалiс ни, и мужиккес, кöть и не быдöнныс, гортö бертiсö. Вежöртана, конешно, что сымдасö зонка горöн эз висьтав, инька-бригадирыс юалöм вылö паныт шыасис:

— Да не... Ме жö эг тöд сымдасö... — дзик извинитчöм могись одзлань эшö содтiс: — Правленнёсяняс меным висьталiсö — кытöн олö, а кин сэтшöмыс... — Зонка паськöтыштiс киэсö, лöньсис.

— Кытiсь тэ?

— Сартасоваись, — Одзлань Пашка юавтöг ни дженытика юöртiс быдöс йылiсь: кытчö нiя ветлiсö да мый лоис ныкöт туй вылас. Медбöрын зонка эз вунöт казьмöтны и аслас мог йылiсь, кöда видзчисьтöг да кортöг вайöтiс сiйö татчö.

— Додь, сiдзкö, тэныт колö?

— Да. Умöликö кöть бы, мед только вермыны гортöдз петны.

— Правленнёыстöг ме эд нельки умöликсö ог лысьт тэныт сетны. Тэ эд сiйö бöр сё ни он бергöт?

— А сыись и бергöтнытö нем лоас. Кытчöдз кык бочканас гортöдз петам, дак эта туй вылын полоззэсö нач орöтас.

— Адззан вот кыдз. Ветлыны бы правленнёöдззас...

— Дыр эд, натьтö, öддьöн лоас. Пемдö ни да. А миянлö муннытö эшö вель ылын, и вöввезным, сэтчö жö, нач сувтiсö.

Бригадир чеччис пызан сайись, мыйкö дырна думайтöв-керис ас кежас, бöртiжык öвтыштiс кинас, горöтчис:

— Но ась. Кытчö тiянкöт воштiсян. Отсавнытö сё ни ковсяс. Доддяв, кöда менам гортын, воротаэс одзын сулалö. Буржыксö ме тэныт сё ни некысь ог адззы.

— Спасибо... Ог и тöд, кыдз шуöны да....

— Клаваöн.

— Недолыт эд меным сiдз-ту...

— Степановнаöн инö.

— Спасибо, Клавдия Степановна, отсöтыс понда, ыджыт спасибо. Сэк ме муна, тэрмасьны колö. — Пашка перыта петiс керкусис.

Воротаэз одзын додьыс вöлiне виль и не важ. Керöм, тыдалö, эшö одзза годас, но радзтöм да постельниктöм, сiя öнöдз сiдз и сулалöм. Эта зонкаöс эз полöт. Гажöтiс жö мый, дак этö додь полоззэс, кöдна вöлiсö нач вильöсь: кызöсь да ёнöсь.

«Вот Клавдия Степановна! Вот бригадир! Вот эта морт, дак морт», — гажöн думайтiс Пашка ас кежас, кöд коста пыртiс да доддялiс Савраскосö додёжжес коласö. «Этадз эд нельки не быд мужиккöт баитчам. Вот тэныт и инька-бригадир».

Нюрас, нывкаыс дынö, зонка бертiс пемдiкас ни.

Сiя кадö Евга кушкыртчöмöн пукалiс додь нырö тэчöм турун вылын, мыйкö негорöн нузгис-сьылiс. Сылöн вöлыс, пеллесö öшöтöмöн, кывзiс нывкаыслiсь сьылöм, сы увтö жö сунасис.

— Но и кыдз? Эзö на öтнатö кöиннэс сёйö?

— Эзö тай. Пöтöсь пö кытчöдз. Ашын кежö колисö. Адззин, Пашка, сё жö додьсö, — гажмыштöмöн горöтчис Евга.

— Додьла ветлiда мыля жö ог адззы. — Пашка бергöтчис, сувтöтiс вайöм додьсö ордчöн жугалöмыскöт, чапкис Савраско одзö турун, лэдзис чересседельник.

Сы коста жö Евга чеччис аслас шоныт местаись, турун вывсис, тэрмасьöмöн пондiс пöрччавны бочкаэз бердiсь гез.

— А ме думайтi, тэ он ни лок. Он адззы, мыся, додьсö, дак то ли Конановаас кольччан узьнытö, то ли гортöдз мунан.

— Сiдз, тыдалö, и колöм керны, тöдны кöбы одзлань, кыдз тэ ме йылiсь думайтан.

— Эн лöгась, Пашка. Менам öтнамлöн и былись полöм петiс. Дыр жö тэ öддьöн ветлöтiн. Ылын я мый я эшö Конановаöдззас?

— Абу öддьöн, но вит-квать километр ылына эшö лоас. Меным сэтчин деревняыс кузя öтмöдöрö вель дыр ковсис ветлöтны, кытчöдз бригадирсö кошши да адззи.

— А Сергуньсö сiдз и эн адззыв?

— Эг тай. Öнöдз сiя, натьтö, гортын ни кытöнкö.

Басниыс коласын тэрмасисö. Кытчöдз пöрччалiсö да пуктiсö жугалöм додь вылiсь дзоньыс вылö постельник да радз, сы вылö жö быглялiсö да домалiсö керосин бочкаэз, тэчисö кольччöм турун да доддясисö, час мымда кад, ежели не унажык, чулалiс. Керöм вöлiкыдз бытьтö быдöс сiдз, кыдз колiс. Но öтiк тор йылiсь тэрмасьтöнняс Пашка сё жö вунöтiс. И кöр ныкнитöм вöввез вöрзьöтчыштiсö местасиныс, öтiк завёрткаыс эз терпит, сэтöн жö и орис. Вились ковсис юскисьны да ректiсьны, керны быдöс мöдпöв. Эта мöдпöвса удж дорын нывкалöн мылаыс и бырис. Сюрны бы сылö öтнаслö сэтшöм положеннёö, дак уж сiдз и тöд, что синваэзтöг эстöн некыдз бы эз чулав, öнiжö, зонкаыскöт öтлаын додьсö ректiкö, сы увья сайласьтöг ни, Евга веськыта горöтчис:

— Да кыскы ни бы вöрисьыс кытчöкö этö туйсö! Верма кö, верма бертны гортöдз, дак эта бöрсянь некöр да некытчö, некытшöм подводаö сэсся и öтпырись ог мун.

— Нельки мекöт он? — шутитыштiс нарошно Пашка.

— Ог, Пашка, вот адззылан. Тэ думайтан, ме ог вежöрт, мымда тэныт усис эстöн ме увья пессьынытö? Эд не ме бы тэ юр вылö, дак тэ бы важын ни öтдруг Сергуньыскöт гортын вöлiн. Не, шу, сiдз?

— Кин сiйö тöдö? — ас кежас мыйкö думайттöн шыасис зонка, нывкасö лöньсьöтöм могись одзлань эшö содтiс: — Но чöв. Ми кöркö тожö локтам.

XIII

Ва дорись бытшöм турун вылын ойнас шоччисьöм бöрсянь Гнедко оськалiс шупыта, дзик тыра бочкалiсь полоззэс вылö нырыштöмсö эз и кыв. Сергуньлö жö, кöда мунiс додьыс бöрсянь да сiйö и керис, падмалiс додь полоззэз бердö, кажитчис, что вöв, дзик тувдöм, öдва-öдва вöрöтö коккезнас, кöр ачыс зонка готов вöлiкотöртны, мымда чож, кöть ныр вылö усьтöдз.

Асылыс вöлiсё эшö рöма-дзара, югдынытö, кыдз колö, эз на ешты. Вöр коласöт öтмöдöрö чуклясян туй вылын тыдалiс умöля. Тöлыс увгöмся да пу лыс кышöтöмся кывны гöгöр нем эз позь. А Сергуньлö кажитчис, что сы сьöрö кинкö вöтчö. Эта увья тэрмасьтöнняс зонка кадiсь кадö сiйö и керис, дзарышалiс бöрланяс: оз я кинкö и былись вöт? Сылöн син одзас öнöдз эшö сулалiс Евга киэзын вылына лэбтöм чер, кöда, не чепöссьыны кö аскадö пышшыны, вермис бы лэдзчисьны сы юр вылö. «Мый тэ сылiсь, виртöм öтöпкилiсь, босьтан. Мазьнитiс бы да и дöс сэтöн. Касьтывлы вöлись сэк, кыдз тэнö шуисö». Сiдз казявтöг, этна думаэз да тэрмасьöм коласын, и кольччисö бöрлань километр кык-куим.

Эта коста Сергуньлöн вöв эшö и öтпырись эз сувтчыв. Не жаг, не перыт, но чорыт да вына оськöввезöн сiя мунiс одзлань.

Жагвыв югдiс. Зэв матын öтмöдöрсянь сулалан вöр öнiдзик вешшыштiс туй бердiсь, мыйсянь мöдыс топ паськалыштiс, дзескöтны дугдiс. Гöгöр пондiс тыдавны бытшöмжыка. Сэк вöлись и чулалiс Сергуньлöн одззася полöмыс. Но сувтчыны кöть недырик кежö вöвсö шоччöтöм могись да видзчисьыштны сiя кадö кольччöм ёрттэсö сылöн и дума эз вöв. Аслас додь бöрсянь оськавтöн, зонка думайтiс: «А велöтыштiме сё жö талун Пашкасö. Да, велöтыштi. Пондас вöлись эта бöрсянь тöдны, кыдз, кытчö колö и оз, лякöсь нырсö сюйны».

Öнöдз Сергунь вежöртiс ни, что подводаö эта ветлöмыс сылö некыдз эз лöсяв: вöлiумöлься-умöль, не висьтавны кö — нач нетуяна. А эталö причинасö сiя адззис дзир öтiкись — аслас ёртiсь, Пашкаись.

Кыкöн öтлаын уджавтöн ны коласын эшö некöр эз вöвлы сэтшöмыс, мед нiя мыйынкö эз кывзö öтамöдöс да керисö мыйкö öтамöдлö поперег. «А эстöн?» — думайтiс одзлань Сергунь асьсö дорйöм могись. «Кытшöм сылöн вöлiнужда чепöссьыны аслас додь вывсянь Евгаыс додь вылö да сувтöтны машинаись повзьöм вöвсö? Некытшöм. Кин сiйö корис керны сымдасö? Некин. И мый сыись, что вöлыс повзис? Мый, что чепöссьöмувья нывкасö додьсис уськöтiс? Да нем. Сералыштнытö кöть вöлiмый вылын. А умöльыс тай нем эз ло. Некин не эз доймы, не эз вийсьы. Да и не сувтöтны кöбы, шуам, Мартасö, дак сiя жö. Немись нем бы страшнöйыс эз вöв. Котöртöв-керис бы мыйкö ылына да и сувтiс ачыс. Кытчö сылö этася воштiсьнытö? А сiя, Пашкаыт?.. Öтiк додь вывсянь мöдiк вылö. Ме не ме пö. Видзöтö пö, кыдз да мый верма. Тожö меным герой адззисьöм. Да вöлiбы эшö кинлö ассис геройствосö мыччавны. А то эд öтiк Евгалö. Сылiсь эд вöвсö сувтöтiс. Сы одзын сiдз храбритчис. Ме понда, дак сылöн геройствоыс эм кöть абу. Ме ачым, ковсяс кöр, дак сысся неумöльжыка верма. Вöлiбы охота, да мый понда эшö.

А эстöн? Кытшöм сэтшöм дона тор понда? Не нывкаыс одзын я мыччасьöм понда? Адззöм тожö меным... Тьфу!» — горöн сьöвзис Сергунь аслыс кок увтас. Бöрас эта коста сiя и дзар эз кер. Вöлыс сьöрын оськавтöн, одзлань горöн думайтiс: «Тожö меным ёрт. Нывкасö я мый я некöр эз адззыв? Думайтны эд только... Кытшöмкö сэтчин Евга увья мекöт тöдчöм вылö сьöвзис. А ашынас? Кин кульыс сiйö пристаньöдззас вашöтiс? Кушмуподыс кузя да эшö доддезнас? А эгö бы мунö, дак сiя жö. Нем бы миянлö эта понда эз вöв. Некин бы нем эз висьтав. Не виноватöсь, что погоддяыс туйсö тшыкöтiс: шонтiс да лымсö бöр сылöтiс. И кывзы сэк сiя пöрисьжыкыслiсь кывсö да берт простöн бöр, дак не кынтiсьнытö этшöм кöдзыт погоддяас, не пессьынытö сiдз эта туйын некинлö бы эз и ковсьы. Баитiэд ме сылö, аскадö баитi. Да кытчö тэныт? Пристаньöдз и только. Этася и кывзыны нем оз думайт. И мöдыт сыкöт сэтчö жö, прокыс эм кöть абу. А кыдз инö? Сiя эд сылiсь вöвсö сувтöтiс. Кытчö эта бöрсянь воштiсьнытö? Мый пö думайтан, ваям кö пö ми Пашкаыскöт керасинсö дак? Сьöвзи бы ме эта керасин вылö да и дöс сэтöн. Олiсö отирыс сытöг и эшö оласö, некин биыстöг оз кув. Меным сiя кöть век эн вöв. А нылö, видзöт тэ, быдöннысся öддьöнжык пондöм ковсьыны. Этадз, думайттöг, позьö биö и ваö пырны, недыр кытчöкö и юр öштыны. А кинлö сiйö колö? Меным, дак и дарöм оз. Эг на кытчöдз мыдз чочком свет вылас овнытö» — А недыр мыйись чöлыштöм бöртiодзлань, дивуйтчöмöн: «Вот отир, а? И адззисö жö эд то кин киö требованнёсö сетнытö. Томжыкыс киö. Кöда нем кляпсö эшö оз вежöрт да готов петляö пырны. Бытьтö сысся пöрисьжык некин миян коласын эз вöв. Вот сiйöн вот öнiПашкаыт ме одзын и потö, сiйöн и чегö. Ме не ме пö. Нельки менчим кыввесö нем туйö оз пукты, кöр мый висьталан дак. А сэтчин эшö, берег увтас... Евгаыслö... Веж пö Сергуньыскöт бочкатö, сылöн пö кокнитжык. А менчим сiя юалiс эз сымдасö, согласитча ог ме эшö сыкöт вежсьынытö? Тожö юралiсь адззисьöм».

Эта коста Гнедко лэдзчис кырывлань, кежыштiс туй бокас осьта шорок весьтö, сувтiс, нювсьытöн нёджжасьыштiс бöрлань.

«Юö бы», — вежöртiс Сергунь, сибöтчис Гнедко весьтöдз, мынöтiс чересседельник.

Вöлись öнi, кöд коста вöлыс юис да недырик шоччисьыштiс, нем керöмсянь Сергунь нёджжасьыштiс бöрланяс, öткоста кывзiсис. Сы сьöрö локтiсь подводаэс матын эз тыдалö. Эз кыв и ёрттэслöн баитöм нето горöтлöм. «Додьыс, натьтö, кöдалöнкö жугалiс. То ли Евгаыслöн кöбывкаыс нач сувтiс да оз чайтчы одзлань керасин бочкасö кыскыны», — думайтiс зонка, сэтöн жö гажмыштiс аслас думасянь. «Вот-вот, сiдз тiянлö и колö». Öнiжö сылö усисö тöдвылас, эшö удерлун пристань ладорö мунтöн, Пашкалöн горöтчöм кыввес, что лоас кö мый неладноыс, дак дзир сыкöт, Сергуньыскöт. «Чö-öв, этö ми эшö видзöтам, кинкöт мый. Мекöт-ту нем. Ас пондаись ме ог пов, эд и думайтö. Менам и вöлыс не тiянлöн кодь таракан — кыскас, и додьыс нач виль — терпитас. Не уна ни, тыдалö, кольччис этасянь гортöдз петнытö. А вот тiянöс этчö коля, дак вöлись эд сувтöм вöввезнаныт тыра бочкаэс да разьсьöм доддезныт дорын пöттöдз уксiсят». — А одзлань эшö гажöнжыка: «А мый? Былись кö сiдз керны, а? Нарошно, а? Эд лоис кö, шуам, ныкöт мый неладноыс, дак эта увья ас вöв вылын ме бöр ны дынö сё ни ог берт. Мый понда бы нылö сэтшöм чесьсö? Батi, эшö ассиныс керасин бочкасö ме додьö тшöктасö пуктыны? Кыдз бы не сiдз. Гортсянь петтöн сэтшöм басниыс эз вöв. Да и колö жö эд кöркö сэтшöм аснырресö велöтны. Мед тöдiсö одзлань кежö, кыдз пöрисьжыккесö не кывзыны».

Сергунь сэтчöдз гажмис аслас думасянь, что сэк жö лэбтiс чересседельник, кынымиськö жын-жын чужйис сапога кокнас ён эшö öнöдз додь полозö, кутчисис вожжиэз бердö, веськöтiс да лэдзис вöвсö туй шöрас.

Мунтöнняс ни зонка вöлись казялiс, что додьын öнöдз эшö лöсьöттöм бочкаыс ештöм бергöтчыны эшö öддьöнжык. Керосиныс, ась и не шорöн оз, но петiс. Кадiсь кадö сiя нельки син одзын вотялiс бочкаыс увтсянь му вылас. Но сувтöтны сы понда вöвсö, керöс паныт кайтöн, охота эз вöв. «А-а, вакрамешö тiянлiсь керасиннытö! Ась петö. Пробкаыс пыр дöс сё ни оз пет. Литра мымда, батi, кытöнкö оз тырмы, дак сы понда сё ни оз джагöтö». ― Сергунь öвтыштiс кинас керосин бочка вылö, а вöвсö сiдз и эз сувтöт. «Не ме вылö эд, Пашка вылö накладнöйыс гижöм. Ась сылiсь и юалöны».

Кынымиськö зонка эшö нёджжöвтыштiс додь бердсянь муас виялан воттез вылö, но аслас думаэз коласын эта йылiсь чожа мый вунöтiс.

Конанова деревняöдз Сергунь петiс шоччисьтöг, не лыддьыны кö, что нюр весьтöт поссö вуджтöн öтiклаын сибдiс поспуэз коласö додь, а вöлыс вынöн нетшкöвтöмсянь кыкнан завёрткаыс öтдруг орисö. Но эта зонкаöс öддьöнсö эз повзьöт. Орöм завёрткаэс увья сiя нельки юскисьны эз понды: перыта мынöтiс додь бердiсь ныргез — кузь да бытшöм варовиновöй постромка, — керöм кытшшезöн кышалiс додёжжез да домалiс нiйö настшеппес бердö. «Сымда эд и вöлi». Джын час бöртiСергунь вöрзис одзлань.

Конановскöй ферма дынын, кöда сулалiс километр ылына деревня саяс, Сергунь вöлись сувтчис шоччисьны. Зонка чапкис мыдзыштöм вöв одзö невночка турун, босьтiс додись няньöн кöзича, пырис ферма керкуокö: не пукавны жö кöдзытiнас додь вылын да не кынмыны весь, кöр эм кытчö сайöвтчыны.

Кадыс эта коста вöлiрытъявыв ни, но Сергуньöс эта öнiэз ни полöт. Медкузь, медсьöкыт да тöдтöм волок вöлiмунöм. А эта коста сылöн ёрттэс, Пашка да Евга, сiйö сiдз и эз вöтö. Сибдiсö, сiдзкö, сытöг кытöнкö волокас. А сылö одзын кольччис даскык километр ылына, кöдö, вöвсö шоччöтöм бöрын, час кынымöн позяс вермыны. Сiдзкö, туйö лыддьыны, что сiя гортын ни. И эталö зонка вöлiрадся-рад.

Ферма керкуокас кынымкö том нывка-уджалiсь ветлiсö эта коста одз да бöр öтöрсянь керкуö, горöн жольöтiсö заборка сайын высьтiсян ведраэзöн да йöв увтiсь флягаэзöн.

Öтiк ны коласiсь, нач эшö том, кöсыник, югьялан сьöд сина да пытш кодь чож кок йылас, кöр казялiс пырисьсö, мыччисьыштiс заборка сайсянь, ас кежас дивуйтчöмöн горöтчис:

— Эта эшö кысь сэтшöмыс сэтчö петöм?

Эз ешты Сергунь осьтны öмсö, мед горöтчыны мыйкö паныт, кыдз мöдыс одзлань юалiс:

— Кысь тэ сэтшöмыс?

— Макарыбись тай. Кывлiн кöркö сэтшöмсö? — шутитöмöн шыасис паныт Сергунь, пондiс пöрччавны кöзича бердiсь домöт.

— Кытöн сiя сэтшöм деревняыс?

— Мöдöр полюс вылас.

— Тьфу! Кытшöм артладтöм басниа, — сьöвзис, горöн, но не лöга висьталiс нывкаыс.

— Сы сьöртöт и тöд, что сартасовскöй, — сэтчö жö öнiсодтiс кинкö заборка сайсянь. Нывкаэз, не öтiк öмись, горöн ваксьыштiсö.

— Тöдат, дак мый нö эшö юасят? — Сергунь кыскис кöзичаись джыннялöм нянь чöвпан, чегöтiс сы бердiсь шöрöм, пондiс сёйны.

Зонкаыс ответ бöрсянь да нывкаэс горöн ваксьöм бöрсянь пытш кодь чожыс сайöвтчыны эз и думайт. Заборка сайсяняс Сергунь дынö сiя кытчöдз и эз петав. Кинас öтпырись нуöтöмöн нывка вештыштiс синнэс весьтö лэдзчисьöм юрсисö, нырыштчыштiс не öддьöн эшö тöдчана мороснас заборка косяк бердö, одзлань юалiс:

— Былись я мый я тiян зонкаэс сэтшöмöсь?

— Кытшöмöсь?

— Но... тэ кодь жö хулиганистöйöсь.

— Да не. Эмöсь и мöдкодь гöнаöсь, кöдна не оз люкасьö, не оз тэчкасьö, не оз баксö. Тэныт кöдна öддьöнжык гленитчöны?

— Некöдна озö, — юрнас зэркыта пыркнитöмöн шыасис паныт нывкаыс. — Кытчöдз тэ ветлiн?

— Мысва дорöдз сартас шулявны.

Эта вотöдз нывка, тыдалö, вежöртiс ни зонкалiсь артладтöм басниа шутитöмсö, одзлань юалiс:

— Но и кыдз?

— Да некыдз. Черсö гортö вунöтсьöм.

— Тьфу! Кытшöм абыз. Нем он и вежöрт, мый баитö. Ме эд былись юала. — А одзлань юрнас öшынок ладорö качыкнитöмöн: — Петигорöдз тай, тыдалö, карасинла ветлöмыт.

— Тыдалö, дак мыйлö нö эшö юасян?

Нывкаыскöт сёрниттöн Сергунь эз н казяв, кöд коста тутшкыльтiс-сёйис кисис няньшöрöмсö, пыралiс кöзичаö да чегöтiс эшö öтiк шöрöм.

— Простöн, мыся, батi, да...

— Да не, тырöн.

— Он я сэк миянлö ведраетшсö кольышт?

— Мый понда бы?

— Мыля жö бöра мый понда? Да тöдсасьöмыс понда кöть бы.

— Не донаöв я тöдсасьöмыс петас?

— А-а, — нывка öвтыштiс кинас Сергунь ладорö. — Сэк тэкöт и баитны нем, — горöтчис сiя жö да сiдз, что эта вылын пö миян коласын басниыс баитсис. Öнiвöлись нывка бергöтчис ыбöс дынiсь, перыта саясис зонкаыс син одзись заборка сайö.

— Мый нö сэтшöм одз пышшин? — юалiс бöрсяняс Сергунь. Но мöдыс паныт сэсся эз ни шыась. Зонка эшö пукалыштiс мыйкö дырна, а сэсся кöртыштiс кольччöм няньнас кöзичасö, петiс.

Вöлыс одзись турун сэк кежö вöлiсёйсьöм ни.

Сергунь лэбтiс чересседельник, но додь да бочка вылö и öнiэшö дзар эз кер, вöрзьöтчис одзлань. Югытсорнас кöть джын волоксö колiс ештыны мунны, зонка тэрмасис.

Кöр ферма сайись ыб-видз вöлiсö чулалöмöсь, туйыс вились пондiс кыссьыны вöр коласöт. Эстöн Сергунь эшö öтпырись уськöтiс тöдвылас ёрттэсö. «Эд вермö, сiдзкö, менö вöтнытö? Эдö да и одö ни öнiвöтö. Öнiтiменчим и бöжöс ни од адззылö. Талун эд праздник паныт ни. А кин вот, ноко, миян коласiсь медодз гортö локтiс? Ме-ту талун локта. Гортын ни понда узьны. А тi?.. Герьялыштат эшö, тыдалö, Öзын волокас, кытчöдз паныт некинöс оз мöдöтö. Öтнанытлö сэтчинiсь и неделяöн не петны лоас. Сэтчин, керасин бочкаэзныт дорын, праздниксö и панталат. Ха-ха-ха. Вот эд кыдз тiян кодьсö велöтнытö колö. Мед одзлань кежö ылöсажыкöсь лоит».

Джын волок гöгöрас пондiс пемдыны. И ась эстiместаыс вöлiтöдса ни, полöм сёжö петiс, öддьöнжыксö сэк, кöр туйыс лэдзчывлiс керöссэз вывсянь пыдын да крут логгезö. Быд сэтшöм логöт визывтiс то ли неыджыт юок, то ли шор, кöднö ковсис вуджавны важ да жебытик поссэз кузя, кытöн, сiйö и видзöт, чегас вöлыс кок увтын сiсь поспу нето ачыс вöлыс сорасяс да тальччас неколана местаö.

Рытся пемытыс полöтiс тожö не етшажык. Мукöд коста матiсьжык пуэс вылö видзöттöн нельки кажитчис, что нiя ловьяöсь, вöрöтчöны öтамöд коласын, вот-вот оськöвтасö паныт дай пöдналасö вöлыс одзын туйлiсь векнитик коридорсö. Сэтшöм кадö Сергуньлöн нельки сьöлöмыс кöдзавлiс. Зонка вынсьöтчис не видзöтны пуэс ладорö, чöлöмöн оськалiс додь бöрсянь, нельки лолавнытö эз лысьт.

Оз позь висьтавны, полiс я эта коста вöв. Но мунiс сiя сувтчывтöг. И дзир öтпырись, кöр колiс петкöтны додьсö куш песок кузя медджуджыт керöс вылö, кöда сайын пондöтчис ни тöдса ыб, Гнедко сё жö сувтчис, мед кöть невночка ловзисьыштны.

Керöс вылас кайтöн вöрыс чулалiс. А вылын ыб вывсянь, öтiк паськыт да вöра лог сайын, кыт визывтiс неыджыт Лысва ю да сулалiс уджалан мельница, тыдыштiсö ни тöдса деревнялöн кынымкö неыджыт биок.

«Вот ме и гортын», — гажöн думнитiс Сергунь. Эстöн вöлись и казялiс — эз кöть тэрмась, но пымалöмсянь люзьва паськöм пондiс лякасьны вывтыр бердö.

Деревнясис тöдса биэсö казялöм бöрсянь зонкалöн одзза полöмыс чулалiс. Радувья, что вот-вот локтас гортö, öнiсiя готов вöлiсьывны и йöктыны.

Керöс увтö Гнедко лэдзчис кокнита, и недыр мыйись Сергунь вöлiю дорас ни.

Пруд пöлöн посыс кузя мунтöн, пемытiнас зонка эз казяв, кыдз быд поспу бердö сибалöмсянь лёбйöтлöны додь полоззэс. А кöр додьыс ёнакодь дырснитчис вешняг пос мöдöрас лэдзчыштöн, некытшöм ризьнитöм эз ни кыв, но вöлыс видзчисьтöг сувтiс.

— Мый эшö сэтöн!.. — Вулйыштiс да ыкöстiс бöрсяняс Сергунь. Гнедко, мымда вын, нырыштчыштiс пельпоннэзнас сийöс вылö.

Додьыс вöлiдзик кынмöм, местасис эз вöрзьы. Эта местö керосин бочка увтын кылiс горöн кажöтöм — чегласисö поддэз да настшеппез.

— Тпру жö, тпру! — тэрмасьöмöн горöтiс зонка да сэк вöлись сибöтчис додь дынö. Орöм полоззэс эз ни видзсьö. Йывмöм да чегласьöм конеццезнас нiя вöлiсö пыкöтасьöмöсь кын муас.

Мыйкö дырна Сергунь чепсасьыштiс жугалöм додь гöгöр, пондылiс бы лэбтыштны сiйö то öтöрсянь, то мöдöрсянь, мед кöть лэдзчыны пос вывсис, но вын зонкалöн эз судз.

«То тай вöлись кытöн смехыс. Километра ылына гортöдз локнытö кольччис да. А-а, вакрамешö нылiсь керасиннысö. Некин сыись эз тшыгьяв». — Зонка сьöвзис, öвтыштiс кинас керосин бочка вылö, юскис вöв, чапкис сы вылö сермöт бердiсь мынöттöм вожжиэсö, лэдзис вöвсö одзас.

XIV

Конанова деревняö Пашка да Евга локтiсö сёр рытöн, кöр мукöд керкуэзас биэс эз ни сотчö.

Вуджны тасянь гортöдз кольччис öтiк волок. И вöвны кö бы одзаныс лым вылöт волькыт да юж туйлö, сiйö мунöмö кык часся унажык кад нылö эз бы ковсьы. Некытшöм узьöм йылiсь сэк и дума лоны эз вермы, öнiжö кыкнанныс, кыдз Пашка, сiдз и Евга, вежöртiсö — сувтöм вöввезöн кушмупод кузя, джуджыт керöса туй да сэтшöм грузöн, кöдаись нем не он чинт, не он чапкы, перыта да кокнита мунöмсö оз кöсйы. Лэдзчисьны сыö кöдзыт ой кежö петiс полöмкодь. Сiйöн, кöр нылöн мыдзöм вöввес эшö öтпырись сувтчисö шоччисьны деревня дорас, Пашка юалiс:

— Но дак мый одзлань пондам кернытö?

— Ме, Пашка, кывзы, нем и нем ог тöд. Кöр ни только эта проклённöй туйыс миян юр вылiсь чулалас? Не дор, не пон ни эд сылö некытшöм абу, — шыасис паныт Евга. — И мунны бы эд жагöник. Сё бы, видзöтан, кöркö гортöдз локтiм. Дак эд вöввес, вöввес миян нач сувтiсö. Кыдз ми нiйöн сэтшöм сьöкыт волоксö?..

— Вот сiя и эм.

— Ачыт, Пашка, тöдан, мый керан, сiйö и кер. Тэтöг öтнам ме сё ни некытчö ог мун и тэ сьöрись тожö ог кольччы.

— Гортын эд миянöс, натьтö, öштiсö ни. И отирыс сэтчин нач битöг пукалö. Но нем он кер, ковсяс, натьтö, узьны. Ой кежас вöввеслö туруныс тырмас. А ашын, оз кö сэсся нем умöльыс ло туй вылас, гортöдз жагвыв сё ни петам.

Кык лун сьöрна, кынтöмыс бöрсянь ни, челядь видзчисисö лымлiсь усьöм. А сiя, бытьтö нарошно, сiдз и эз усь. И öнi, кöр муннытö кольччис öтiк волок, надейтчыны лымыс усьöм вылö нiя дугдiсö ни, эта йылiсь нельки эз и касьтывлö.

Вöрзьöтчисö одзлань. Деревняöт кыссикö видзöтчисö, кытшöм керкуö позис бы юасьны узьны: колiс, мед вöлiкытчö сайöвтны тöв шогья мыдз да пымалöм вöввесö. Нёджжасьтöнняныс кыдзкö эз и казялö, кöд коста деревняыс чулалiс.

Дорись керкуас, кöда весьтö сувтiсö медбöрын, сотчис би, а öтпöвса öшын стеклоэз пыр кылiс кынымкö мортлöн горöн баитöм. Сэтчö жö и посöдз ыбöсыс вöлiкытчöдз ванйöв осьта, горöн ёркöтчынытö эз ковсьы.

Пашка кежöтыштiс вöввесö туй бокас, ачыс иньдöтчис керкуö. Порог дорсяняс жö зонка вежöртiс — сюрис неколана кадö. Пызан вылын вöлiчукöртöм быдкодь сёян-юан, а сы сайын пукалiсö вит-квать не будденься паськöма отир — гöссез. Пашкаыс годдэзся жö, голубöй кузя чочком гöглянока платьеа да алöй ленточка сорöн кыйöм чикися нывка удалiс юны.

Зонкаыс видзчисьтöм пырöмсянь гöссез коласын басниыс недырик кежö лöньсьыштiс. Быдöнныс бергöтчисö, пондiсö видзöтны пырисьыс ладорö. Ны одзын аслас недолытсянь Пашка шыасьнытö эз и мöд. Зонка сымда и керис, нёджжöвтыштiс дженытика быдöнныс вылö, бергöтчис бöр, татшкис пöдналöм ни бöрсяняс ыбöс, вуджöтiс öт коксö порог мöдöрас. Эта коста бöрсяняс, нач видзчисьтöг, тöдса голосöн кинкö горöтчис:

— Сулав жö! Кытчö нö тэ?!

Пашка керис бöр. Öнiвöлись, дивуйтчöмöн да одззася повтöмжыка ни, сiя видзöтыштiс пызан сайын пукалiсь отир вылö, казялiс быдöнныс коласiсь инька-бригадирöс, кыдз важся тöдсалö, гажмыштiс. Мöдыс пызан сайсяняс тожö кыдз важся тöдсалiсь юалiс:

— Мый, сё жагöник кыссят?

— Кыссям тай. Сувтiсö вöввезным да.

— А додьныт сэсся эз на жугав?

— Эз эшö. Завёрткаэс дзир перво жö орласисö, ковсис вежны.

— Нач эд вот пемдiт туй вылас. Одö ни, натьтö, вермö талун гортöдззаныт петнытö. Эшö узьны ковсяс. Кыдз тiэта кузя волоксö сувтöм вöввезнаныт пемытiнас мунат?

— А узьсяс, тыдалö...

— Дак мый юасьны я мый я пырин?

— Колiс бы да...

Эта коста комись занавеска сайсянь мыччисис нёльдас кыным год гöгöрся инька.

— Киннэз нiя, кума, сэтшöммес?

— Да морттэз жö, соседдэз миян, — юöртiс бригадир. — Сартасоваись тай, висьтасьö. Керосинла пристаньöдз ветлöмась да гортöдззаныс кыссьöны.

— Этатшöм туйыс кузя? Господи спаси. Да тöдсаöсь я мый я?

— Тöдсасим талун. Кöркока нюр вылас, висьталö, додьныс жугалöм, вовлiс зонкаыс ме дынö рытъявылас, — юöртiс бригадир хозяйкаыслö, а одзлань вились Пашкаыслö ни: — Юась вот, лэдзас оз тiянöс узьнытö. Сiя хозяйкаыс, — öвтыштiс юрнас кумаыс ладорö.

Эшö зонкаыс шыасьтöдз ачыс хозяйкаыс одзлань юалiс:

— Кынымöнöсь тi?

— Кыкöн.

— И полöм эз пет этатшöм погоддя коста сы ылынаас муннытö?

― Дак ми жö эшö лымыс кузя, кöда неважын усьлiс, гортiсь петiм. Кин тöдiс сымдасö, что сiйö ашынас жö бöр сылöтас?

— А карасинсö одö я невночка сетыштö узьöмыс понда? — синнэзнас чикыртыштöмöн юалiс одзлань хозяйкаыс.

Пызан сайын гöссес öнiвились лöньсьыштiсö. Öтлаын хозяйкаыскöт нiя пондiсö видзчисьны, мый висьталас эта вылö зонкаыс. А Пашка медперво бытьтö мыйкö думайтыштiс ас кежас (шыасьны паныт тэрмасьöмöн вöлiнедолыт), жагвыв öвтыштiс öтмöдöрö юрнас.

— Ог вермы сымдасö. Деньгаöн вешта, а керосиннас...

— Полан — бочкаат весыс оз пет? — горöн ваксьытöн горöтчис кинкö мужиккез коласiсь пызан сайсянь. — Дак ми тэныт ва сы местö содтам.

— Сыись ме ог пов. Вайöмыс миянлö, асьныт адззат, кытшöм сьöкыта дöнзьö. А гортын отирыс нач битöг пукалöны. Кыдз жö ме сiйö тiянлö туй вылас?.. Не аслам эд...

Быдöнныс шыннялöмöн видзöтыштiсö зонкаыс вылö. И эта шыннялöмыс дзик баитiс: «Видзöт тэ, кытшöм том, а ылöстö, кыдз паныт горöтчынытö. Сэтшöмсö куш ва вылас, батя, он бöбöт».

Сы коста жö ачыс зонкаыс думайтiс: «Видзöтiбы ме, кыдз бы тiкеросинсö бокö вузалiт, дöнзьы сiя тiянлö сiдз жö, кыдз меным». Чочком чикися нывкаыс, кöда юан кружканас киас öнöдз сулалiс сэтöн жö, пызан дынас, да чöлöмöн кывзiс пöрисьжыккеслiсь Пашакöт баитöмсö, öнiперыта оськöвтiс мамыс дынö, комö пыранiн весьтöдз, перыта жö, но не öддьöн горöн, мед не быдöнныс кылiсö, горöтчис:

— Мама! Но мыйлö тэ сылiсь?.. Эм жö миян гортын керосиныс. Узьнытö бы эн лэдз, дак и то ни буржык вöлi.

— Да чöв тэ. Ме эд дзир шутка могись сымдасö горöтчи. А узьнытö ме нiйö и сытöг лэдза. Керкуыс прос — тöрасö ой кежас, — лöньсьöтöм могись висьталiс хозяйка нылыслö, а одзлань вились зонкаыслö: — Но он и он, ачыт тöдан. А некытшöм деньга меным тiянсянь оз ков.

— Дак мый сэк, од и лэдзö узьнытö?

— Да мыля жö бöра ог лэдзö? Узьö. Гöссес миян неылiсьöсь, пукалöв-керасö да и мунасö, керкуыс просмас. А вöввезнытö загонас йöртат. Сiя миян ыджыт и прос, тöрасö.

Пашка петiс юскисьны.

— Мый нö тэ сэтчин сы дырна? Оз ли мый ли лэдзö? — юалiс Евга зонкаыслiсь, кöр мöдыс сибöтчис додь дынас.

— Лэдзöны, мыля озö. Сiдз тай öтi-мöдiбаитыштiм. Кытчöдз Пашка да Евга юскисисö, сувтöтiсö загонö вöввезнысö да сэтчин жö пыртлiсö ой кежö кольччöм турун, керкуас неöтпырись пондöтлiсö сьывны. Но сьыланкылыс быд коста мылякö эз лöсяв, перыта лöньсьывлiс бöр.

— Кодöсь я мый я сэтчин киннэзкö? — эшö керкуас пыртöдз юалiс нывкаыс. — Мыйлö нö колiс сэтшöминас юасьнытö?

— Да абу. Сiдз, тыдалö, невночка юыштöмöсь кынымкö морт. Но нiя чожа горттэзаныс мунасö.

Кöр быдöс вöлiкерöм, Евга сувтiс загонiсь воротаэз дынö.

— Ме, батя, ог лысьты сэтшöминас пырнытö. Тöдтöмöсь жö отирыс да эшö юыштöмöсь, висьталан. Киннэз, батi, нiя и эмöсь.

— Да некин и нем тэнö сэтчин оз кер, вот адззылан.

— Видзöт менам, Пашка, мыйись мый... — Öнiвöлись нывка не тэрмасьöмöн иньдöтчис ёртыс сьöрö.

Кöр Пашка да Евга пырисö керкуö да сувтчыштiсö пыранiн дынас, дзимлявтöм пызан сайын гöссес эз ни вöлö. Нiя пукалiсö лабиччез вылын, одззамоз горöн сёрнитiсö ас коласаныс.

Ачыс хозяйка пукалiс быдöнныскöт öтлаын, пызан угöв весьтын, кытöн кыв-мöдöн, кытöн кыдз, отсасис гöссез басниын. А кöр сiя казялiс нылiсь пырöм, дивуйтчöмöн, шутка могись, горöтчис:

— Но-но-но! Да тiтай абу я кö гозйöнöсь! Жöника-невеста, позьö шуны. — А одзлань нылыслö ни: — Ленка, вай жö, дитя, том отирыслö юнытö. Горшныс эд нылöн туй вывсяняс косьмö. Да и кынöмныс, натьтö, сималö. Пуксьöт ачыт пызан саяс, а ме кöть пым шыдсö часöт чöвта да вая. — Хозяйка чеччис, иньдöтчис комö.

Туй вылас лунтыр мырсьöм бöрсянь Пашка да Евга и былись вöлiсö тшыгöсь. Сiйöн зонка пыксьыны öддьöнсö эз понды. Сiя кыскис аслас кöзичаись рудзöговöй нянь буханка, öтiк ыджыт чери — пятигорскöй козинсö, — сибöтчис, пуксис пызан сайö. Ленаыс тшöктöмсянь недыр мыйись и Евга керис сiйö жö.

Ачыс хозяйка вайис пызан вылас пым яя шыд, вештыштiс матöжык «гöссес» одзö сковорода вылын жаритöм картов, солалöм тшак пуовöй тарелкаын да алюминиевöй бекöрын сахар сорöн веж ягöд.

— Сёйö, том отир. Ог и тöд, кыдз тiянöс нимнаныт да...

— Менö — Пашкаöн, а сiйö, — зонка сёйтöнняс ни öвтыштiс юрнас нывкаыс ладорö, — Евгаöн.

— Но сiдз. А менö вермат шуны Марья тёткаöн. Сёйö, мый дорö лöсялiт. Нимлун талун миян Ленкаыслöн. Эта увья да праздникыс кежö сiя городсяняс гортö и бертiс: педын медодзза год велöтчö да. Сы увья жö и гöссесö корим: вежаньсö да вежайсö, — öткоста юрнас öвтышалöмöн мыччалiс Клавдия Степановна да сыкöт ордчöн пукалiсь шöрöт годдэзся мужик вылö. — А этна менам ныв-зять гозъя, — юöртiс одзлань хозяйка, öвтыштiс юрнас том да бытшöм вывтыра морт вылö, кöда гимнастёрка вылын кадiсь кадö югьялыштлiсö да тиньöтыштлiсö вит-квать мымда орденнэз да медаллез. Ордчöн сыкöт, стена бердас пöрöтчыштöмöн, пукалiс Ленаыс кодь жö чочком, югыт сина да осьта чужöма, сылöн пöрисьжык сойыс. А Леналöн жö гырись да сьöд сина подругаыс, веськыта öшын дынын пукавтöн, павтыралiс кытшöмкö важ журнал.

Челядьыскöт тöдсасьöм да ныкöт жö, потшшуйтчикас, сёрнитыштöм бöрсянь хозяйка вились бергöтчис аслас гöссезлань.

— Мый нö тiсiдз, шы не тöв, пукалат? Нельки баитны дугдiт.

— Тырмас, баитiм. Мыйкö тай он ни пондiс петны. Мунны жö эд, натьтö, колö, — шыасис паныт кумаыслö Клавдия Степановна.

— Эн жö тэ, кума, артладтöм баснисö баит. Пукав. — А одзлань нылыслö ни: — Гармунисöс эд, Ленка, кинöскö нимлун кежат колiс корны. Адззан он, вежань-вежайытлö гажтöм ни лоöм, гортаныс мунны лöсьöтчöны.

— Кысь нö ме сiйö кора, некин Конановаас оз орс да?

— Сьöрсит бы вайöтiн. Городас эд, натьтö, тырмöны сэтшöммес, — сэтчö жö горöтчис нывкалöн пöрисьжык сойыс, кöдалöн чöлöмöн да вöрöтчытöг пукалöмсянь и былись, тыдалö, пондiс петны он.

Эта басни вылö Леналöн подругаыс перыта лэбтыштiс юрсö. Нывкаэз шыннялöмöн видзöтöв-керисö öтамöд вылö.

— Тожö меным Веркаыс висьталас. Важын ни тай вöлiмöда.

— Ох-хо-хо, олан да о-хо-хо! И вöлiсö жö эд то-о-о, вöлiсö жö кöркö Конановаас орсiссес. Да мый эд кера-а-ан, ытшкис кö, пöрöтiс кö быдöннысö проклённöй войнаы-ы-ыс, — баитiс Леналöн мамыс. — Не сылö я бы медодз, не айнытлö, пукавны талун эта пызан сайын, эта нимлун вылын, этна гöссез коласын? А эд сысся буржык орсiсьсö векöс овтöн ме эг ни пантавлы. — Хозяйка чышкыштiс чышьян угöвнас сöдзöм синваэсö, босьтiс пызан вылiсь вина увтiсь просмöм бутылка, сайöвтчис комö.

Эта коста Пашка да Евга, пöтöсь ни, висьталiсö спасибо том хозяйкаыслö, кыкнанныс öтдруг петiсö пызан сайись, мунiсö да пуксисö западня вылö.

Недыр мыйись Леналöн мамыс жагвыв мыччисис бöр занавеска сайсянь, но не простöн. Кыкнан кинас, кыдз учöтик кагаöс видзöмöн, сiя петкöтiс гармоння, сибöтчис зятьыс одзö.

— Орсышт вот, ноко, Петя зять.

Том морт паймыштöмöн веськöтчис, пöрöтчыштiс быдсöн вывтырнас стена бердö.

— Мый жö тэ, тёща, сымдасö баитан? Этö чачасö ме некöр и киö эг босьтлы да... Чуннез менам сы вылö чукыляöсь.

— Но жö тэ и зять. Мыля нö тэ он куж орснытö? Эд кöть бы öтпырись тестьыт местö менö гажöтiн. Тöдан жö кöть он, кыдз сiя эта гармоння вылын орслiс-серöтлiс?

— Да кывлiкынымиськö.

— Кыдз эд Конановаас рытнас паськöтас, дак веритат одö? — Этö сiя баитiс быдöнныслö ни: — ...Гöльöвас, сизим верста ылына пуктö-кылö.

— Да-а, нем баитны. Кужлiс кумыс сымдасö, — лэдзис, одзас лöз кымöрокöн табак тшын да сэтчö жö шыасис öнiпöрисьжык мужикыс. — Нем он висьтав — кужлiс. Сы сайсянь эд и ме мымдакö тожö велавлi.

— Дак орсышт сэк, Васька кум. Тэ ни кöть орсышт.

— Рад бы, да... — эстöн сiя кыскис шульга кармансис простöй соссö, легöтыштiс быдöнныс син одзын. — ...немöн вот лоис менам сы бердö кутчисьнытö.

— На кöть пидзöссэт вылын видзышт. Дöс ни, натьтö, öнöдз тшыксис. Кыкьямыс год сьöрна ни эд, кыдз мунiс ачыс хозяиныс, дак некин и киö эз босьтлы. А öддьöн ни то вильсяняс гора да басöк голоса вöлi. — Хозяйка оськöвтiс матöжык кумыс ладорö, жагвыв сувтöтiс гармоннясö сы пидзöссэз вылö.

Васька дядь видзöтöв керис гармоння вылö, пыдына ыш ловзисис, öтiк кинас кышыштiс гырдзза саяс ремень, сiйöн жö сибöтчис ладдэз бердö. Медперво кылыштiс жмитöмöн косьмöм меххезöн негорöн муркöтöм а сэсся, öтiк бöрсянь мöдiк, шыасисö и асьныс голоссэс. Пешлöм могись, не тэрмасьöмöн, Васька дядь öтпыр-мöдöтпыр вашöтiс дыша вöрöтчан чуннезнас ладдэз кузя, мынöтiс ременьсö бöр, сувтöтiс жагвыв гармоннясö ордчöн аскöттяс, лабич вылас.

— Ловья тай то. Нем сылö кытчöдз абу лоöм. Бытшöма горалö. Жаль только вот — орснытö некинлö. — А недырик чöлыштöм бöртi: — Тэ, кума, бытьтö и вузавны сiйö öнöдз некинлö эн вермы, этадз, висьталан, тшыгьялöмась войнаыс коста да?

— Вузавны, шуан? Гармоннясö? Мый жö тэ, Васька кум, сымдасö и баитан. Тшыгйöн бы кулi, а эг вузав. Сiйö жö ми эг неблö. Сiйö жö Яшаыслö бытшöма орсöмыс понда эшö война вотöдззас, кыдз премия, районсяняс сетлiсö. А война вывсяняс сiя не öтiк письмоын гижлiс — ог кö пö берт ловйöн гортö, гармоннясö пö менчим некинлö эд, вузалö, а сетö пö ме кодь жö орсiсь мортлö. Верма, разь ме сiйö эта бöрсянь вузавнытö? Эд сiя ачыс, натьтö, мыйкö думайтiс жö, кöр гортö письмоэзас сiдз гижис. Эта жö завещаннё. - Сiдз, батi. Но эд и дарöм сетны сэтшöм торсö тожö жаль.

— Жаль, не жаль, но поперег айныс кыввезлö ме, батя, ог мун. Кыдз уж тшöктiс, сiдз и кера. Пантасяс жö, батi, кöркö сэтшöм орсiсь мортыс. Эгö кö кулö тшыгйöн войнаыс коста, дак öнiогö ни кулö: быдмисö менам челядьыс. Зятьыс вот, жаль, орснытö оз куж. Ме бы сылö талун жö сiйö сетi. Сё бы, видзöтан кö, не йöзлö, сё ас син одзын. Мый сiйö весь тöрмöтнытö? Тшыкас кöркö нач да сiдз жö и чапкиссяс.

Пашка, кöда эта коста чöлöмöн пукалiс западня вылын да кывзiс пöрисьжыккес коласын баснисö, гармонняыс вылiсь и син эз лэдзлы. Этна луннэзö сытöг зонка гажтöмтчыштiс ни. Но корны перво жö гармоннясö ас киö, кыдз бы сiя думанас эз мöд, эз лысьт.

Дыр мыйись Лена босьтiс киас кружка, вились пондiс удавны юны. Сэк вöлись гусьöник, мед некин эз кыв, Пашка сылö горöтчис:

— Вай жö, Ленка, татчö гармоннясö.

— Тэ разь кужан орснытö? — юалiс паныт нывкаыс, кынымöтпырись ни эта рытö, а öнi, дивуйтчöмсяняс, эшö югытжык синнэзöн, дзар керыштiс веськыта зонкаыс вылö. — Мый нö öнöдз чöлан?

То ли нывкаыс синнэз одзын недолытсянь, то ли быдöнныс одзын полöмсянь, а чожажык кыдз öтсяняс, сiдз и мöдсяняс, Пашка и öнiодзлань эз шыась, кыдз бытьтö эта вотöдз аслас чöлöмöн керис мыйкö öддьöн умöльö да неколанаö.

Нывка жö перыта сувтöтiс пызан вылö кисис кружка, кöдöн эта вотöдз удасис, оськöвтiс лабич дынö, босьтiс вежайыс бокись гармоння, вайис да сетiс сiйö зонкаыслö.

— Тэ мый, Пашка, бытьтö и орсны ни кужан? — дивуйтчöмöн юалiс нывкалöн мамыс.

Но аслас волнуйтчöмсянь зонка, тыдалö, эз и кыв хозяйкалiсь юалöмсö, паныт эз шыась.

— Видзöтö жö, гармонистыс абу я кö сэтöн и вöлöм, — сэтчö жö и тожö дивуйтчöмöн, шыасис öнiи Клавдия Степановна.

Пашка кылiс, кыдз пымалöм вывтыр бердö, дзескöтöмöн, пондö лякасьны паськöм, а чуннес увтын клавишаэс вазисö, лоисö нильыгöсь, топ матегалöмöсь. Эта коста жö сылö сэтшöм охота вöлiорсны, что не полöм, не волнуйтчöм видзнытö эз ни вермö.

Медперво жагвыв да негорöн, мукöдлаас нельки сорасьöмöн, Пашка пондöтiс «Катюшалiсь» мелодия.

Гармонняыс медодзза жö шыэзсянь керку пытшкыс вежсис: югмис да гажмис. Гажмисö да ловзисö и орсöмсö кывзiсь отир, öзтiс куритны да медодз пуксис лабич вывсянь западня вылö ордчöн орсiсьыскöт Васька дядь. Сибöтчис матöжык да сувтсöн пондiс кывзыны гармонняыслiсь горалöмсö Леналöн мамыс. Матöжык орсiсьыслань вешшыштiсö лабич вылöт Вера аслас мужиккöт да Клавдия Степановна. А Лена сувтöтiс кисис кружка, босьтiс пызан дынiсь дженытик кока важ табурет, сибöтчис, пуксис паныт орсiсьыскöт, сысянь ни аслас подругалö горöтчис:

— Надька, лок татчö матöжык, сьылыштам.

Гармонняыс сьöрö нывкаэз пондöтiсö сьывны. Чожа мый ны дынö жö öтлаасисö Вера да Клавдия Степановна. Отсалiс и Васька дядь. Дзир ачыс хозяйкаыс кытшöмкö кадö, перыта да казявтöг, сайöвтчис комись занавеска сайö, а недыр мыйись вынсялöм сьыланкыв да орсöм коласö ком ладорсянь сорлассис сылöн горзöм.

Мамыслiсь горзöмсö Лена кылiс медодз. Нывка костiчеччöвтiс аслас местаись, перыта уськöтчис занавеска сайö. Сы сьöрö жö öтлаын мужикыскöт иньдöтчис и Вера. Сьыланкыв дзугсис. Орсны Пашка дугдiс. Эта местö öнiкомсяняс кылiс:

— Мама! Мама, мыся! Бöра тай тэ пондiн горзыны. Ачыт тшöктiн орсны и ачыт сэтöн жö... Басöк разь сiдз отирыс син одзын?..

— Ой-ой-ой, дитяэз менам, да ой-ой-ой! Ог коли ме вермы орстöнняс терпитнытö, дак мый нö кера-а-ан!

— Но и тырмас тэныт сэтчин, кума, — горöтчис лабич вывсяняс Клавдия Степановна. — Сiдз ни ми тэкöт тырмöмви синвасö кисьтiм.

Горзöмнас öнiсё ни нем он веськöт. Пет вот лок татчö öтлаö, да кöть öтчид том отирыс коласын гажöтчам. Адззисис, тыдалö, орсiсьыс.

Хозяйкалöн горзöмыс жагвыв и былись лöньсис. Недыр мыйись быдöнныс öтлаын петiсö занавеска сайись, пуксисö бöр асланыс местаэзö, лабиччез да западня вылö.

— Орсышт эшö, зонö, мыйкö, верман дак. Орсышт ассиным деревенскöй туп-и-тапсö, ась инькаэс невночка йöктыштасö, — тшöктiс Пашкаöс одзлань Васька дядь.

— А тэ мый, Василий Андреевич, разь он и мöд миянлö отсавны? — шутитöмöн юалiс Клавдия Степановна.

— Öзйöтат, дак, батi, петала жö недырик кежö. Пашка вились кутчис орсны.

Клавдия Степановна быдöннысся одзжык сувтiс кок йылö, чывкйыштöмöн, дзик öдззöтчöмöн, петiс джодж шöрöдз, пондiс йöктыны. Сы сьöрö жö чожа мый петiс и Леналöн вежайыс, Васька дядь. И ась эта проклённöй война увья талун сiя и вöлiпöвкиа, ась карманö сюйыштöм простöй сосыс и тшыкöтiс мымдакö сылiсь бытшöм да ён вывтыр, сы йöктöм сьöртiнесьöкыт вöлiвежöртны, что и этö сiя керö не первуись, öтлаын Клавдия Степановнакöт нiя перыта да кокнита мунiсö джодж пасьта кынымкö кытш, а сэсся, дзик баитчöмöн, локтыштiсö ордчöн куманыс одзö, öтiк местаын коккезнысö быднёж тэчöмöн, пондiсö корны сiйö öтлаö кытшас.

Хозяйкаыс мыйкö дырна и пыксис кодь. Но Пашка киын гармонняыс горалiс сэтшöм гажöн да öзйöтöмöн, что видзсьыны йöктöмсис йöктiсь мортлöн вын эз судз. Хозяйка чышкыштiс чышьян угöвнас öнöдз косьмытöм эшö синваэсö, петiс кытшас кум-кумаыс сьöрö.

Куим мортлöн öтласа зукöтöм-масьтöмыс шогмис сэтшöм вынöн да горöн, что ны кок увтын дюттясьтöн горöн жö дзуртышалiсö джодж плахаэз, а лампа стекло пытшкын биыс чепсасис сэтшöм вылына — сiйö и видзöт, петас. Но быдöс вылö эта вылö йöктiссез öнiи дзар эз керö. Куимнанныс сымда и тöдiсö, кывзiсö гармоннялiсь горалöм да масьтiсö-зукöтiсö сы увтö, кин кыдз вермис.

Бöртiжык Васька дядь, тыдалö, сё жö мыдзыштiс. И кöр сiя быдöннысся одзжык кежис кытшсис да, ышки-пойки лолавтöн, лэдзчисис лабич вылö, йöктынытö мöддэс тожö дугдiсö.

Лöньсис недырик кежö и гармоння шы.

Пымалöмыс увья кадiсь кадö чышьяннас öвтчышавтöн, Клавдия Степановна жагвыв сибöтчис вежапиыс дынö.

— А тi, невеста отир, мый пукалат, од йöктö? Не тiян разь талун праздникыс? Од и адззö, кыдз зонкаыс орснытö старайтчö?

— Видзöтам тай кытчöдз тiян йöктöм вылö, — шыасис Лена.

— Тiне миян йöктöм вылö видзöтö, а ассиныт мыччалö.

— Да ми эшö сiдз огö кужö, — горöтчис öнiЛеналöн подругаыс,

— А ноко, Пашка, орсышт мыйкö невестаэтлö, — горöтчис Клавдия Степановна зонкаыслö. — Видзöтам часöт, кыдз нiя прокмöны

Пашка дзир сiйö и видзчисис, кöр тшöктасö орсны одзлань. Жагвыв да негорöн зонка пондöтiс «русскöйö».

Лена мыйкö шушкыштiс гусьöн Надялö пель одзас, мыйсянь мöдыс перыта рöмсялыштiс чужöм вылас да зэгöтыштiс öтмöдöрö юрнас. А эта коста Клавдия Степановна, гармонняыс шыасьöм увтö басöка лажьялöмöн, вились петiс джодж шöрö, кытш бöртiсибöтчис вежапиыс дынö, кипöлöт петкöтiс сiйö кытшö да лэдзис одзас.

А Леналö öнöдз дзир эта и абу тырмöм. Югыта сотчан синнэза, рöмсялöмсянь öзйыштöм чужöма, нывка перыта дзар керыштiс быдöнныс вылö, дзик горöтчис: «Мый, думайтат ог йöкты?» А сэсся вежаньыс моз жö, кокнита, топ вуджöр, лэдзчисис сы сьöрö.

Ассис уджсö Пашка тöдiс бытшöма. Одззася полöмыс öнöдз зонкалöн чулалiс ни. А öнiкиас сюрöм гармоння вылын сiя сiдз серöтiс, кыдз только кужис да вермис сымдасö керны, а öткоста сё содтiс да содтiс чож.

Сiя жö вöлiи йöктiссезкöт. Томыник гармонист одзын вежань да вежапи чывкйисö, масьтiсö, строчитiсö да зукöтiсö тожö кыдз только кужисö да вермисö. Мукöд коста ветлiсö кытшöттяс öтамöд бöрсянь сэтшöм перыта, что ны йöктöм вылö видзöтiкö быдöс уйис да вериктiс син одзын. И мый бы да кыдз бы эта коста эз кер ачыс вежань, вежапиыс, сы вылö видзöттöн, вынсьöтчис немöн не кольччыны. Нельки нач мöднёж, сэтшöм том, визыв да кокнит Леналöн йöктöмыс петiс кокнитжыка да басöкжыка. А сэтчö жö кытшöмкö кадö нывка тöвчикöн петiс вежаньыс одзö, и сэк вöлись мöдыс вежöртiс: вежапиыс сьöрö сылö не вöтчыны ни. Клавдия Степановна мунiс эшö кытш, мöдiкö, а сэсся кежис джодж шöрсис, пуксис. Дзир öтнас Лена, кöда талун эз тöд некытшöм мыдз, кокнит бабыв моз сё эшö кольччис быркайтны кытш пасьта.

Киас тыра кастрюляöн комсянь мыччисис нывкалöн мамыс. Занавеска весьтас сувтчыштöмöн, сiя дзар керыштiс нылыс вылö, а сэсся дзик кынмис местаас. Адззывлыны талуння кодьнас ассис томжык нывсö сылö, тыдалö, эз на усьлы. И öнiне одззася сьöлöмшогсянь ни, а ас кодьöм жö бытшöм да визыв нылыс увья сьöлöмгажсянь сылöн вились петiсö синваэз. Нiйö чышкытöн, мыйкö дырна сiя эшö видзöтöв-керис нылыс йöктöм вылö, сёрöнжык горöтчис:

— Ленка! Атшöтан эд, дитя, зонкасö, юктавтöг сы дырна тшöктан орсны да. Сет жö кöть ловзисьнытö. — Ачыс иньдöтчис кастрюлянас орсiсьыс ладорö.

Но не первуись Пашка видзис киас гармоннясö и орсöмас мыдзсö эз тöдлы. Эз пантасьлö эшö эта вотöдз сэтшöм йöктiссез, кöдна вермисö бы сiйö атшöтны. Зонка юис, чышкыштiс чужöм пасьта визывтан ньылöмсö, вились кутчис орсны.

Орсiсьсö юкталöм бöрсянь хозяйка сибöтчис кастрюлянас жö Евга одзö, кöда öнöдз тожö эз узь, кывзiс зонкаыслiсь орсöм да видзöтiс, мый керсис эта орсöм увтö джодж шöрас.

— Ю жö, нылö. Да мый нö тэ, сэтшöм том да, шыр моз дзебсисьöмöн, рытывбыт запання дорас пукалан? И гажöтчин бы то быдöнныскöт öтлаын, инмин дак.

— Спасибо, тётка. Тiян коласын меным талун и сiдз гажа, — шыасис паныт Евга, а ас кежас сы коста жö думайтiс: «Кытчö ни меным бырöм нинкöммезнам отирсö смешитны. Но вöвны кö би гортын, дак, натьтö, немöн бы тiян сьöрись эг кольччы».

Сьылiсö да йöктiсö гöссез пöттöдз. А кöр кватитчисö — кадыс вöлiойшöр саяс ни. Сэк вöлись быдöнныс и пондiсö лöсьöтчыны мунны горттэзö.

— Вот уж талун шедлiс, дак шедлiс праздникыс. Пöттöдз гажöтчим. Спасибо, Леночка, нимлунтö чулöтöм понда. Буржыка тэныт быдмыны, велöтчыны да овны. И Пашкаыслö тожö спасибо,— баитiс пасьтасьтöнняс Клавдия Степановна. — Бур, что öтлаö инмис. Не сiя, дак некытшöм сьылöм-йöктöм, некытшöм гажöтчöм бы миян эз вöв. Не весь, сiдзкö, ме сылö додьсö сетi. И узьнытö, кума, не весь лэдзин. Адззылiт вот, кытшöм зонкаыс вöлöм, — этö сiя баитiс быдöнныслö ни. — Öтiк рытöн быдöс понда вештiсис. Ды-ы-ыр бöра öнiэтатшöм праздниксö касьтывлыны пондам. — Одзлань вежсьыштöм голосöн эшö: — А мый, кума, сетiн бы тэ Ленкасö сэтшöм зятьыс сайö?

— А эг бы, натьтö, öддьöнсö пыксьы. Жаль — томöлöсь эшö.

Эта басни коста, öзйыштöм чужöм вылас, топ кумач, Лена перыта дзар керыштiс зонкаыс ладорö, дзик горöтчис: «Кылан жö он, мый миян йылiсь баитöны?» Зонкаыс вылö видзöттöн нывка рöмсялiс эшö öддьöнжык, перыта лэдзис синнэсö.

Пашка тожö кылiс, кыдз пондöны пымйöтлыны рожабаннэс. Зонка перыта сувтöтiс гармоннясö западня вылö, чеччис, кышыштiс вевдöрись паськöм да шапка, вöввесö видзöтöм могись керкусис петiс.

Öтöрын погоддяыс сулалiс лöнь. Вына ой тöв, кöда зэв ёна пöльтiс эшö нач неважын, лöньсьöм. Сы местö топ буждiс, усис гырись да кöс лым, мыйсянь быдöс и вежсис син одзын: югмис да гажмис. Гöгöр пондiс тыдавны бытшöмжыка. Аскодьöм музыка вылö вачкисьöмöн, деревня пасьта паськалiс петуххезлöн горöн китсасьöм.

Сьöкыт туй да гармоння вылын рытывбыт орсöм бöрсянь колiс бы шоччисьыштны. Но бур отиркöт пантасьöм — кöдна коласын медперво вöлiЛена, — рытсö бытшöма чулöтöм да лымлöн усьöм öнiзонкасö сiдз гажöтiсö, что сiя эз кыв некытшöм мыдз, охота вöлiорсны, сьывны да йöктыны кöть ойбыт, кöть сутки сьöрна.

Загонас Пашка чукöртыштiс вöввез одзын турун, сэтчö жö эшö ой кежас чапкыштiс вильö. А кöр зонка бертiс бöр керкуас, гöссез коласiсь эстöн некин эз ни вöв.

Евга, кöда рытывбыт чöлöмöн пукалiс западня вылын, öнi, чöвтчöм-пöрччасьöм, куньöм синнэзöн куйлiс шебрас увтын порогувтiсь непаськыт пуовöй кроватьын да нето думайтiс, нето узис.

Лена ольсалiс западня вылö Пашкалö ольпась. А сылöн мамыс лэдзчöтлiс пызан вылiсь комö öнöдз дзимлявтöм пань-бекöр.

— Шебрасьнытö ме тэныт пась ассим пуктi. Он кынмы?

— Спасибо, Ленка, ог. Не уна ни асылöдззас кадыс кольччис Чожа, натьтö, доддясьны да мунны ковсяс.

— Вод, зонö, да шоччись. Дöс ми тэнö талун рытывбытнас маитiм. И шоччисьны мыдзöмувья эг сетö. Узь, вод да. Ештан ашын лунтырнас гортöдззат муннытö, — одз да бöр комсянь пызан дынö ветлытöн, баитiс Леналöн мамыс. Сiя жö одзлань и нылыслö горöтчис:

— Пукты жö, дитя, зонкаыслö ассит подушкатö. Ляпыт эд, натьтö, сылö юрöдзыс лоас.

Пашка водiс. Но сiйö и öнiэшö эз узьöт. Нельки куньöм синнэзöн зонка сё эшö адззис Леналiсь сэтшöм чож да кокнит йöктöм.

Бöртiжык, кöр керкуас биыс вöлiкусöтöм ни, а нывкаыс мамыскöт тожö водiсö, сы йылiсь гажöтан думаэзöн ланьтiс и Пашка.

Асывнас, кöр зонка саймис да осьтiс синнэсö, быдöнныс вöлiсö кок йылын ни. Леналöн мамыс бергалiс горöм одзын — стряпайтiс. Ачыс нывкаыс котöрöн ветлiс одз да бöр комсянь пызан дынöдз — лöсьöтiс сёйны. А Евга, кöмасьöм-пасьтасьöм, сэк кежö пырис öтöрсянь керкуö, вöвлытöмöдз гажмöм сина, сэтшöм жö гажа чужöм вылас, ыбöс колассяняс ни юöртiс:

— Видзöт жö лок, Пашка, чеччы да, мымда талун кежö öтöрас лымыс усьöм. Пасьтась öнiжö, да мунны колö.

— Вот и бур, — Пашка пуксис западня дорö, пондiс кöмасьны.

Пызан сайись чеччöм бöрсянь Пашка да Евга недырик кежö эшö пуксьыштлiсö лабич вылö, а сэсся тэрмасьöмöн пасьтасисö, висьталiсö кыкнан хозяйкаыслö ыджыт спасибо, петiсö доддясьны.

Кöр нiя лöсьöтчисö вöрзьыны öшын увтiсь, öтöрись посöдзас öтдруг мыччисисö Лена да сылöн мамыс — петiсö нiйö кольлавны. Но петiсö мама-ныла не простöн. Радзза сера чышьянö кöртыштöм гармонняöн нывкалöн мамыс сибöтчис Пашка дынö.

— На вот, зонö, босьт сьöрат, нöбöт.

Видзчисьтöмсяняс паймыштöм зонка медперво вель дыр эз адззись, мый горöтчыны паныт. Сёрöнжык сiя вöлись висьталiс:

— Да мый тэ, Марья тётка? Оз ков меным. Немöн менам сы понда вештiсьнытö, сымда деньгаыс не сьöрам, не гортын абу.

— А ми тэныт, зонö, ог и вузалö, сiдз сетам, кыдз Ленкаыслöн айыс тшöктiс. Бось орсöмыт понда, эн пыксьы. Нач эд тэ, видзöт жö, эшö том, а öддьöн ни то бытшöма орсан. Эд не тшыксьыны жö сылö весь, эз кö ло миян керкуын орсiсьыс. — Эстöн хозяйкалöн вились пондiсо сöдзны синваэз, нельки басниыс медбöрья кыввес вылын кынымиськö орыштiс. Эта увья одзлань Ленаыс ни мамыс местö горöтчис:

— Босьт, Пашка. Сетöны, дак мыля нö пыксян? Адззан он, мамö сы увья ни бöра горзö, мыля он босьт. Огö жö ми тэнчит деньгасö корö. Ас коласын мамöкöт ми сiдз и баитчим.

Пыксьыны нывкаыс одзын Пашка одзлань эз вермы. Ны отсöтöн жö зонка сюйыштiс гармоннясö ас кöзичаö, кытöн сылöн вöлiсö öтiк кольччöм чери да нянь, пуктiс додь нырö тэчыштöм турун вылö.

Вöлись эта бöрсянь нывкалöн мамыс чышкыштiс сöдзöм синваэсö, кыдз ассис зонöс, окыштiс Пашкасö, гажöнжыка ни горöтчис:

— Но мунö. Бур туй тiянлö. Да эн вунöт, Пашка, миянö кежавлынытö. Инман кöр этадз туй вылын — пыравлы.

— И мöдчид нимлун кежам лок гöститнытö. Кылiн, Пашка? — повтöг ни содтiс нывкаыс мамыс сьöрö.

— Спасибо, Ленка! Спасибо, Марья тётка! Ог вунöт. Кöркö обязательно кежавла.

Вöввес вöрзисö.

Деревня сайись воротаэз дынсянь Пашка öтпырись эшö дзар керыштiс бöрас. Рöма-дзара коста да усьöм лым увья тыдалiс, кыдз сiя кадö мама-ныла сё эшö сулалiсö асланыс посöдз дынын да дугдывтöг öвтышалiсö сылö киэзнаныс. Эстöн вöлись Пашка и кылiс, кыдз мыйкö зубытакодь чепöльтiс нето пидзыртiс сылiсь сьöлöмсö, топ мыйкö пельдöтiсö да кыскисö сы бердiсь. Но колiс мунны. Зонка кынымиськö öвтыштiс нылö паныт, котöрöн уськöтчис додь сьöрö.

XV

Вонясянöдз усьöм лым кузя тыра додь ыскöвтiс шупыта. Эта увья и шоччöтыштöм вöввез оськалiсö гажöнжыка. Сэтчö жö туйыс эстöн вöлiтöдса ни, и нiя, кыдз и асьныс ямщиккес, тыдалö, вежöртiсö, что локны гортöдз кольччис неылын.

Лöз-югыт коста, кытчöдз югдынытö досповна эз ешты, туй вылас тыдалiс умöля. Мунiсö следтöг, и чочком шебрас шогья бытшöма адззыны эз позь, кытöн нырок, кытöн канава. Мед казявтöг не пöрöтны тыра бочкаэсö да не жугдыны тöдчöмöн бырöм полоза додь (кыдз-некыдз кык тыра бочкаыс нырыштiсö вель ёна), вöввесö Пашка эз тэрмöт. Ачыс эта коста, кыдз вермис, синйис öтмöдöрö.

Гортö локтöмись талун зонка эз ни пов, тöдiс, усьыштiс кö сэтшöм колана лым, одз ли сёрöн — этö медбöрья волоксö нiя петасö. Кыдзкö казявтöг кольччисö бöрлань деревня сайись ыббез да видззез. Подвода сибöтчис вöр бердöдз. Эта коста жагвыв югдiс. Тыдавны пондiс бытшöмжыка. Додьсö пöрöтöмись одззася полöмыс зонкалöн чулалiс. Сы бöрсянь оськавтöн, Пашка, аслыс казявтöг, пондiс сьывны. А кöр кылiс ассис голоссö, кöда кöвьясьöмöн паськалiс вöр пасьта да, натьтö, унаöс саймöтiс сыын олiссесö, зонка лöньсис бöр, дивуйтчöмöн думайтыштiс: «Мый этö мекöт талун сэтшöмыс? Некöр öтнам эг сьыв да... Мыйсянь бы? Что сьöкыт туйыс кольччис бöрын? Гортö локтам ловйöн да не простöн? Отирыслö бисö ваям?»

Быдöс эта вöлiсiдз. И сьöкыт туйыс кольччис бöрын ни. И гортö бертiсö не простöн. Радуйтчынытö вöлiмыйсянь. Но быдöсся, Пашка сьöлöмнас кылiс мыйкö сэтшöмö, кöдасянь гажыс вöлiтöдчöмöн ыджытжык да югытжык, ежели сьöкыт туйсö вермöмсянь да гортö тырöн бертöмсянь. Эта вöвлытöм эшö гажсянь зонкалö вöлiохота не только сьывны нето йöктыны, а керны этася мыйкö эшö, сэтшöм жö ыджытö, югытö да вöвлытöмö. «Мыйсянь бы сiдз?»

Ответыс аслас думаэзлö Пашкалöн кытчöдз и эз адззись. Но сы коста жö öддьöн ятнöя усис тöдвылас чулалöм рыт, дзик быдöс вöлöмыс вöлiне одзжык, не чулалöм ни кадö, а öнi. Тöдвылас зонкалö усис Лена, усис медодз сэтшöмöн, кытшöмöн и усис первуись син вылас, кöр сiя пырис ны керкуö юасьны узьны. Сэк нывка, кокнит да чож кок йылас, юан кружкасö киас видзтöн, кокшытöг, дзик вуджöр, бергалiс пызан гöгöр, удалiс гöссезлö юны. Вот сiя жö, тöдчöмöн рöмсялыштöм чужöм вылас, уськöтчыштiс мамыс дынö, ситцевöй занавеска весьтöдз, мед горöтчыны: «Мама! Но мыйлö тэ сылiсь?.. Эм жö миян керосиныс. Узьнытö бы эн лэдз, дак и то ни буржык вöлi».

Сёрöнжык нывкаыс нач повтöг (кинiсь сылö вöлiгортын повнытö), зэв-зэв сибöтчö зонкаыс одзö юан кружканас, кыдз важся тöдсалö, горöтчö: «Пашка, ю». А одзлань, зонкаыс киись кружкасö примитöм бöрсянь, гармоннясö корöм вылö, гажöн да дивуйтчöмöн: «Тэ разь кужан орснытö?» — И сэтöн жö: «Мый нö öнöдз чöлан?»

А вот и гармонняыс Пашка киын ни. Зонка паськöтыштлö жагвыв сылiсь меххесö, вешталö да тэчö чуннесö колана клавишаэз вылö, петкöтö быдöнныслö сэтшöм тöдса мелодия. Эта коста нывкаыс пукалö паныт, лажмытик табурет вылын, сьылö сы орсöм увтö. И оз позь вежöртны, мый сэтöн горалö небытжыка, сöстöмжыка да басöкжыка: то ли зонкаыс киын гармонняыс, то ли сылöн, Ленаыслöн, сэтшöм том, чиння да сьöлöмöдз йиджан голосыс, кöда, кыдз и гармонняыслöн горалöмыс жö, вачкисьö серебрянöй сильканлöн тиньöтöм вылö. Этö серебрянöй сильканлiсь тиньöтöм-горалöмсö дзугö недырик кежö сылöн жö аслас йöктöм.

Кин да кыдз йöктö Пашка одзын: кыдз нуöтö вывтырсö, видзö юрсö да тэчö коккесö гармонняыс горалöм увтö, орстöнняс, мед не сорсьыны, зонка некöр оз видзöт, тöдö öтiкö — ассис удж.

Но вот петiс аслас вежань сьöрö Лена. И сы вылiсь: кыдз сiя тэчö да нуöтö кытшöт коккесö, бергалö да öвтышалö киэзнас, кадiсь кадö лöсьöтыштлö синнэс весьтö лэдзчисян лён кодь чочком юрсисö да чапкалыштлö тöдчана ни морос весьтiсь бöрлань басöка, алöй ленточка сорöн кыйöм чикисьсö, кыдз нöбöтö быдöнныс одзöт рöмсялöм чужöма юрсö, бытьтö казявтöг, но сотöмöн дзарышалö кадiсь кадö зонкаыс ладорö, — синнэз он ни лэдз. Быдöсöн асьнас, кытшöмöн мыччассис эта кадö зонкаыс син одзын, аслас кокнит да чож йöктöмöн, сiя кыскис, домалiс, кынтiс Пашкалiсь синнэсö ас бердас. Некöр эшö эта вотöдз эз вöвлы сыкöт сэтшöмыс, да вот лоис.

Эз на ешты вештыны зонкаыс син одзись нывкаыслöн йöктöм, кыдз сiя вились кылiс серебрянöй сильканлiсь горалöм: «Шебрасьнытö ме тэныт ассим пась пуктi. Он кынмы?» — Этö сэк, рытнас, гöссес мунöм бöрсянь, кöр пондiсö лöсьöтчыны водны узьны. А вот талун асывнас ни, нач эшö неважын, кольлалöмныс коста, гармоння йылiсь басни коста: «Босьт, Пашка. Сетöны да мыля нö пыксян? Адззан он, мамö сы увья ни бöра горзö... Огö жö ми тэнчит деньгасö корö. Ас коласын мамöкöт ми сiдз и баитчим». И эшö, медбöрьяись ни, янсöтчöмныс коста: «И мöдчид, нимлун кежам, лок гöститнытö. Кылiн, Пашка?»

И кыным дыржык видзис Пашка тöдвылас нывкалiсь баснисö, кывзiс сылiсь силькан моз горалан голоссö, сыным сiя зонкаыс понда лоис сё тöдсажык да донажык.

Но вот кытшöмкö кадö зонка саймис аслас думаэзсянь, дзик басöк вöтсянь, саймис и вежöртiс, что быдöс эта эшö нач неважын и былись сыкöт вöлi. Вöлi— но öнiабу ни. И сэтшöм вынöн эта вотöдз пессян сьöлöмыс этасянь дзик повзис, жмитчис, кöдзалiс. Нывкакöт янсöтчöмсö лоис жаль, мый сыкöт öнöдз тожö некöр эз вöвлы. И туйис кöбы керны сымдасö, охота лоис öнiжö бергöтчыны да бертны бöр, бертны сэтчин, Конановаас, кытчö сiя мыйкö дзик вунöтiс

Нето нарошно колис ачыс. Аслыс казявтöг зонка и былись сувтчыштiс, гажтöмакодь да öшöмöнмоз нёджжасьыштiс бöрланяс. А кöр вились уськöтчис одзлань, аслас додь сьöрö, сэк сылö син вылас усис додь нырö домыштöм кöзича, кöда пытшкын куйлiс öддьöн и öддьöн дона тор — нывкаыссянь козьналöм гармоння. Сiдзкö, нiя эзö янсöтчö. Эта дона козиныс, кöдася донажык Пашка понда и лонытö нем эз вермы, öтлаöтiс да йитöтiс пыр кежö. И янсöтны нiйö öтамöдкöт öнiэз ни позь сiдз жö, кыдз эз позь вунöтны öтамöд йылiсь. Эта гажöтiс. Ловзьöтiс. Шонтiс. Вынсьöтiс. Чожтiс.

Дыр мыйись Пашка пельшы бердöдз сибалiс кинлöнкö негорöн сьылöм. Эта сьылöмыс вöлись и петкöтiс зонкасö аслас думаэзiсь. Сiя лэбтыштiс юрсö, дзар керыштiс одзланяс, вежöртiс, что туй вылас не öтнас. Сы одзын, аслас кöбывка-вöв вылын пукавтöн, мунiс Евга, сьылiс. Нывкаыс сьылöмын, не сiдз сьыланкылас, кыдз сы голосын, кылiс кытшöмкö сьöлöмöдз йиджана öткаса гажтöмтчöм. Этö Пашка и кылiс, и вежöртiс, сiдз кыдз нывкалöн гажтöмтчöмыс вачкисис сы неважынся гажтöмтчöм вылö, дзир отсавны сылö, нывкаыслö, немöн эз вермы. Зонкалö лоис недолыт, недолыт медодз сысянь, кыдз бытьтö быдöс, мый сылö часöт усис тöдвылас, сы одзын мунiсь нывка вермис сiйö кывны нето адззывны. А эшö сысянь, что сы кузя волоксö петiко, сiя нывкаыслö и кылiсь джынöн эз шыась.

Сэтöн жö Пашка казялiс эшö и сiйö, что быдсöн кузь волоксö: сы пемыт кöзъя вöррезöн да югыт пожумника яггезöн, крут логгезöн да кырассэзöн, юэзöн, шоррезöн да полöтана поссэзöн, — öнöдз нiя ештöмась чулавны ни. Кытшöмкö кадö бöрлань жö ештöм кольччыны и Песока мыс. И öнi, тыра додьыс пыкöмсянь тарашитчöмöн, вöввез жагвыв лэдзчисö Лысва ю дорö.

Но нельки этасянь нывка одзын недолытыс Пашкалöн эз чулав. Зонка сё эшö думайтiс, мыйсянь бы позис пондöтны сыкöт баснисö. Но, кыдз нарошно, нем коланаыс юрö эз пыр А эта коста Евга аслас вöв вывсянь горöн да гажöн юöртiс:

— Видзöтышт жö, Пашка, кытöн Сергуньным гортö локтö!

— Мый, былись я мый я? Кытöн? — шыасис гажмыштöм Пашка.

— Да он разь адззы — пос дынас, додьыс дорын нювсьö? Пашка оськöв кыным ылына кежыштiс бокö, вöввес пöлöн видзöтыштiс одзланяс. Сэк вöлись сiя и казялiс Сергуньсö вешняг пос дорсис. Но вöлiсiя не öтнас. Сэтöн жö öтлаын, горöн видчытöн да быднёж маттясьтöн, бергалiс и сылöн айыс — чуньтöм Костя.

Сiя кадö, кöр Пашка да Евга одзалöмöн мунiсö Сергуньыс жугалöм додь бердöт, мöддэс тарöвтiсö сы вылiсь керосин бочкасö ордчöн сувтöтöм додь вылö.

Сэк жö Пашка и казялiс, кыдз бочкаись петöм керосин неыджыт шорокöн визывтöм пос бердöт кывтыт ладорö. Сiя местаын öнöдз нельки лымыс эз вöв. Зонка вежöртiс, что ассис бочкасö Сергунь тöння асывсянь сiдз и эз веськöт. Нельки эстöн ни, пос дорас, сiя сiдз пöлiньöн и узьöм. «Сiдз и тöд — джын бочкаыс виялiс».

Этö öнiи Евга тожö казялiс. Сергунь весьтöт мунтöн видзсьынытö нывка, тыдалö, эз вермы, горöтчис:

— Ылöдз я колин миянöс? Одзалiн бытьтö гортöдз локнытö? Джыння бочканат! — А одзлань эшö сэтчö жö содтiс: — Не стыд, не совесть некодя тварьлöн абу!

— Мый нö бы тэныт... Дикöй Сергаыс! Вемтöм Сергаыс! Кöдалöн юрас шариккес оз тырмö! — сэтчö жö лöдсалiс зонкалöн айыс.

Ачыс Сергунь кутчисис гез бердö, пондiс домасьны. Не Евгаыс кыввез вылö, не айыслö паныт сiя эз шыась, кыдз бытьтö нем сылö горöтчöм коласiсь эз и кыв.

Одз, но югыт ни асылö, кöр вились усьöм лым кузя деревенскöй поннэз не тэрмасьöмöн писькöтiсö йöррез пöлöн, посöдз дынсянь посöдз дынö, медодзза туёккез, тыра бочкаэзöн да «гуськом» доддялöм вöввезöн подвода пырис горт деревняö.

Колхознöй правленнё весьтын подводасö сувтöтiсö. Правленнё посöдзас, пасьтöг да шапкатöг, öтiк гимнастёрка соссö простöн армейскöй ремень сайö сюйыштöмöн, мыччисис ачыс председатель — Евдоким Павлович Сартасов, перыта лэдзчис поспуэз кузя, котöрöн сибöтчис паныт челядьлö.

— Здорово, Павел! Здравствуй, Евгенья! Локтiт сё жö! — öтiк шульга кинас зонкалiсь кисö вынöн жмитöмöн, горöтчис сiя.

— Локтiм тай.

— Ловьяöсь, сiдзкö, дзоньöсь?

— Да ловьяöсь, кыдз адззат, кöть и не нач дзоньöсь. Кулöммес сэтшöм туйес кузя оз ветлöтö.

— Да-а, вонö, вежöрта. Вот уж тiянлö дöнзис, дак дöнзис. Но кин, кытшöм халера тöдiс сымдасö, что эта сувда лым бöр сылöтас? И дума эд некинлöн эз вöв. Сы увья ми тiянöс и öштiм. Ме тасянь быдсöн районсö кок вылö лэбтi, а тiян некытöн не дук, не след абу. Юöртiсö жö сёрöнжык перевозсяняс — бытьтö бы горт ладорö вуджöмась. А одзлань мый, некин и нем оз тöд. Ме эд и подводасö ни туруннас тöн паныт тiянлö ыстылi. И сiя бöр простöн бертiс. Некысь туй вывсис абу панталöм. Думайтсис, нач кытчöкö вöввезнаныт да керосин бочкаэзнаныт торксит.

— Да но бöра и торксим ни.

— Да адзза, адзза, что эдö. А Сергуньыс мыля тiянöс колис?

— Кин сiйö тöдö? Колис тай. Тöн асывсянь кыдз вöрзис медодз, дак öтпырись бöрас сэсся и дзар эз кер. А миян, öтiк бöрсянь мöдiк, кыкнан додьыс жугалiсö: полоззэсö кушмуподнас орöтiс. А сэтöн эшö вöввезным нач сувтiсö. Кытчöдз додьсö кошшим да Конановаöдззас петiм — вились пемдiс. Вот и ковсис эшö ой кежö енöвтчыны. Эг лысьтö мыдзöм вöввезнас ой кежас волокас лэдзчисьны.

— Но и кыдз? Эдö жö эд, поди, простöн локтö?

— Ми-то эгö. Керосинла ветлiм да мыля жö простöн локтам.

— Молодец, Павлуша! Молодец! — горöтчис председатель. Сiя кыдз дона ёртöс жмитыштiс Пашкасö ас бердас, лапкöтыштiс пельпон кузя, одзлань вöлись юалiс:

— Но, а Сергуньыс кыдз?

— Сiя, тыдалö, простöн бертiс.

— Кыдз простöн?

— А сiдз... Бергöтчöм сылöн мунтöнняс бочкаыс. Умöля, натьтö, кöртавлiс. А тöн сiя, тыдалö, шуч туй, кыдз колис миянöс, дак тэрмасьтöнняс сы вылö öтпырись и дзар абу керöм. Вот и виялöм керосиныс туй вылас.

— Быдöс ли мый ли?

— Быдöс, не быдöс, но джын бочкаыс, натьтö, виялiс. Сiя эд сылöн эшö и ойнас пос дорас ойбыт сiдз сулалöм. Часöт, миян син одзын, вöлись айыскöт бергöтiсö. А сэтчин быдса шорöн керосиныс пос бердöттяс кывтытланяс визывтöм.

— Вот эшö кытöн халераыт, вот ахламоныт! Сiя мый, нач юртöм ли мый ли?! Вöвсö дзир весись эта ылына вашöтлiс. Тöдöмöн бы, дак сэтшöм рака öмсö и мöдöтнытö вöлöм нем вылö. Мыйкö думайтiс жö эз, сымдасö керис? Тiянöс тырöн туй вылас колис да эшö и ачыс простöн локтiс. А тiразь эд и висьталö сылö, кöр казялiт, что сылöн бочкаыс пиньöлöн сулалö да керосиныс петö?

— Да эгö кö бы, Евдоким Павлович. Евгаыс сылö асывсянь жö, эшö доддясьтöнняс горöтчис, мед сiя бочкасö веськöтiс.

— А сiя мый?

— А-а, баитны эшö эта йылiсь, — лöгвевйöн горöтчис Пашка, öвтыштiс кинас, бергöтчис мöдöрö.

Одзлань сы местö Евга веськытжыка юöртiс:

— Кöр сiя, сэтшöм вельмöмыс, томжыкыслiсь кывсö кывзас? Öвтыштiс тай кинас горöтчöмыс вылö да и дöс сэтöн. Ась пö виялö, абу жаль. Вöлыслö пö кокнитжык лоас. А кöр Пашкаыс сiйö сувтöтiс да тшöктiс бочкасö лöсьöтны, дак сiя эшö и косясьны кутчисис.

— Но чö-ö-öв! Ме сылö мыччала этö кокнитжыксö! Сiдз мыччала, что аслыс ачыс нерад лоас! Эта сылö сiдз оз продит! — горöтчис председатель. А одзлань бöра нылö жö: — Но мый, ёрттэз?.. Спасибо! Спасибо, что кöть тiбытшöма ветлöтiт да простöн бöр эд локтö, отирыслö бисö вайит. Спасибо тiянлö быдöнныссянь. Мунö ректiсьö, юскö вöввезнытö и вермат шоччисьны. Талун эд праздник ни.

Öнiвöлись Пашка да Евга вились вöрзисö одзлань, а колана туйвежын веськöтiсö вöввезнысö магазин ладорö.

Эстöн нiйö и былись видзчисисö ни. Дас кыным морт, унажыксö мужиккез да нывкаэз, керосин увтiсь простöй доззэзöн: бутыллезöн, бутылкаэзöн да ведраэзöн — жагвыв жöдзисö магазин посöдз дынын.

Тыра подводаыс мыччисьöм бöрсянь быдöнныс дзик ловзисö. Кинкö ны коласiсь сэк жö и горöтчис:

— Ура! Ёрттэз! Карасин вайöны!

Медперво нывкаэс, а ны бöрсянь и мужиккез, колялiсö кисиныс простöй доззэзнысö лым вылас, уськöтчисö подводаыслö паныт.

Пашка да Евга эз и казялö, кöд коста отирлöн уна да вына киэз калькöтiсö кыкнаннысö му бердiсь, чапкыштiсö вывлань öтпыр, мöдöтпыр, а сэсся эшö да эшö.

XVI

Гортö локтöм бöрсянь Пашка некинлö и кылiсь джынöн эз казьмöт сьöрас вайöм гармоння йылiсь. Ошшасьны кинкö одзын дармовöйнас вöлiнедолыт. Но сiдз кыдз быдöс шогмис Евга син одзын, чöвны эта йылiсь нывка, тыдалö, абу вермöм.

Сiя жö лунö, рытъявылас, кöр мыдзувья Пашка сё эшö шоччисис — узис порогувтiсь пуовöй кровать вылын, — ны ордö öтiк бöрсянь мöдiк пондiсö чукöртчыны сылöн ёрттэз, сы кодь жö зонкаэз.

Сёрöнжык бертiс фермаись Пашкалöн пöрисьжык сойыс, Любаыс, да не öтнас, а тожö аслас подругаэзкöт, кöднакöт öтлаын уджалiс. Вежöм вылöн ни, нывка öтпырись ештiс удасьны юны. А сэсся кинкö нывкаэс коласiсь горöтчис:

— Мый нö, Пашка, он мыччась? Ми эд «ичмонь» видзöтны локтiм.

— Кытшöм эшö ичмонь? — паймыштöмöн, а öткоста и дивуйтчöмöн юалiс паныт зонкаыс, перыта вежсьыштiс чужöм вылас.

— Да тырмас тэныт сэтöн чегласьнытö. Бытьтö ми нем ог тöдö, и тэ нем он вежöрт. Кывсис ни эд, что сьöрат вайöтöмыт.

Кытшöм сэтшöм «ичмонь» йылiсь мунiс басниыс, öнöдз Пашка и былись нем эз вежöрт. Но эта коста кинкö нывкаэз коласiсь дышöтчытöг дзар керыштiс зонкаыс кровать увтö, горöн юöртiс:

— Да вот жö, нывкаэз, кровать увтас, тыдалö, дзебöм! Быдöнныс сэк жö чукöртчисö кровать дынö, кыскисö сы увтiсь дзебöм гармоння, мыйкö дырна бергöтлöв-керисö сiйö ас коласаныс — видзöтiсö, а сэсся сувтöтiсö сiйö Пашка пидзöссэз вылö.

— Ура! Нывкаэз! Пашканымлöн гармошка эм!

— Вот уж вöлись шедлас талун миянлö праздникыс.

— Ноко, Пашка, чаркнит! Кывзыштам кöть, кыдз тэнат ичмоньыт горалö. Батi, нем вылö оз и туй да...

Керны одзлань зонкалö кольччис нем, кыдз кутчисьны орсны.

Чожа мый нывкаэз, öтiк бöрсянь мöдiк, петiсö кытшö, кутчисö сьывны-йöктыны. И кажитчис сэк зонкалö, козьналöм гармоння вылын чарöттöн-орстöн, что ны керкуын эта мымда гажыс эта вотöдз эшö некöр и некöр эз вöвлы.

Джын час бöртiтом и пöрись йöз керкуас чукöртчис сымда, что западня да деревенскöй кузь лабиччез вылын и öтiк простöй места эз ни вöв. А резиновöй сапожкаэзнас нывкаэзлöн йöктöмсянь джодж шöрын кытшыс лоис дзик смолитöм.

Пашкалöн сойыс, кöда йöктынытö гортын кытчöдз и эз петав, а сiйö и керис, кружкаöн киас ветлiс комö да бöр, удалiс отирлö юны, воныслö сёрöнжык горöтчис:

— Но сiдз и тöд — ашын джоджсö ачыт миськалан. И сэк жö кинкö йöктiссез коласiсь юöртiс:

— Тырмас, нывкаэз, öтiк керкуас! Пасьтась, Пашка, часöт мöдiккез ордö мунам.

Праздник пондöтчис. И пыксьыны гармонистлö отир шогья öнiэз ни позь. Да Пашка эз и думайт отирыс шогья пыксьынытö. Кöр быдöнныс иньдöтчисö ыбöсö, зонка кышыштiс выввежöт, пуктiс юр вылас шапка, босьтiс ассис «ичмоньсö» конувтас, петiс. Öтöрас эта коста вöлiпемыт ни.

Поспуэз кузя увлань лэдзчытöн Пашка недырик кежö сувтчыштiс, нёджжасьöв-керис öтмöдöрö. Омöн деревня пасьта, кöдöрö бы эн видзöт, талун быд керкуын сотчисö биэз. Сотчисö не шырби кодь масiссез и не лöз чадöн чадитан кыдзовöй сартас, а керосиновöй югыт лампаэз. Этасянь быдсöн ачыс деревняыс вöлiдзик ловзьöм, югытжык да гажажык, былись праздничнöй.

Этасянь и Пашкалöн сьöлöм вылас лоис тожö югыт да гажа. Зонка и одзжык вежöртiс, что праздник кежö деревняö вайöм керосин лоас отир понда ыджыт гажöн. Но сэк эта керосиныс вöлiэшö туй вылас. А öнiсiя гортын ни. И отирыс гаж йылiсь зонка вермис не думайтны, кыдз сэк, кузь, кöдзыт да гажтöм Öзын волокас, а нельки адззыны, адззыны ас синöн. А этася унажык, ежели праздник кежö отирлö вайöм гаж, сылö эз и ков. И ась тшыкöм туй шогья керосинсö вайöмыс дöнзис нылö вель ёна, отирлö вайöм гаж сулалiс сымдасö. Эд эта увья туй вылын сьöкытыс вöлiдзир куим мортлö, позяс кö лыддьыны сэтчö жö öтлаö и Сергуньöс, а югыт биыс да гажа праздникыс — быдсöн колхозлö. «Сiдзкö, не весь ми мырсим сы дырна эта керосин понда: не весь песiмö сымда вын, торким сымда кад да кынмим, мед только не бертны простöн. Сьöкыт туйыс öнöдз чулалiс ни, а отирлö вайöм гажыс — вот сiя, видзöт, югьялöмöн тыдалö быд керку öшынсянь».

Кинкöт оз овлы сэтшöмыс, кöр ассит ыджыт да вöвлытöм гаж охота янсöтны меддона морткöт? Сiйö жö часöт охота вöлiкерны и Пашкалö. А меддона мортнас зонкалö неважынсянь лоис Лена. Сiя жö öнiвились и усис зонкалö тöдвылас. Лоис невночка гажтöмкодь сьöлöм вылын. «Ох, Ленка, Ленка! Жаль, что ми талун не ордчöн жö. Но вöвны бы, вöвны, кыдз тöн, дак тöдан жö он, кыдз бы ме тэ понда орсi-i? Эх!»

Öтлаын этакöт Пашкалö тöдвылас эз вермы не усьны и сiя, мый лоис ны коласын Сергунькöт. Касьтывны эта йылiсь вöлiнедолыт и зонка гажтöмакодь думайтiс: «Тожö меным ёрт. Вот уж воистину отирас баитöны, что «ёрттэс бедаын вежöртсьöны». И одзжык эд кывлiэта йылiсь, да эг верит. А эта туйö ветлöтöмыс лоис ме понда бур урокöн пыр кежö». А одзлань, мед перытжыка мездiсьны Сергунь йылiсь небасöк думаэз шогья, поспуэс кузя лэдзчытöн зонка паськöтiс гармоння меххесö. Походнöйлöн гажа мелодия юкöвтiс пемыт рытся русö, чепöссис вывлань, кöвьясьöмöн пондiс паськавны лöньсьöм деревня весьтöт. Сэк жö гармоннялiсь горсö содтiс кынымкö нывкалöн сьылöм:

Орс, гармоння — алöй мех,

Голосыт — малина.

Ог янсöтчö тэкöт век,

Милöй сэтöр сина.

Мöд керкуас, кытшöмкö кадö, кöр Пашка серöтiс-орсiс деревенскöй частушкаэз увтö, а нывкаэс бергалiсö сы одзын, сьылiсö да йöктiсö, конувтас аслас гармонняöн мыччисис кодыш Сергунь.

Кытчöдз Пашка орсiс, Сергунь пукалiс шыасьтöг, видзчисис. Но кыдз только орсiсьыслö вайисö юны, а нывкаэс бергöтчисö чывкйыны, Сергунь кышыштiс пельпон саяс ремень, кутчисис ачыс.

Нывкаэз медперво и пондылiсö сьывны-йöктыны сы орсöм увтö. Но то ли юыштöмыс увья, то ли эшö мыйсянь йöктöмлiсь тактсö зонка эз артав, аслас орсöмöн öддьöнжыксö дзугис, ежели отсалiс. Вежöртана, что некытшöм сьылöм-йöктöм сы орсöм увтö эз шогмы. Недыр мыйись нывкаэс, öтiк бöрсянь мöдiк, кытшсис петiсö бöр, пуксисö шоччисьны Орсны Сергуньлö одзлань лоис некин понда. Сэтчö жö эшö кинкö ны коласiсь нарошно горöтчис:

— Дугды, Сергунь, сорнытö. Пукав, прокыт абу дак. А мöдiк эта бöрсянь содтiс:

— Пашка, орс! Мый тэ сы вылö видзöтан? Сэк вöлись Сергунь и сибöтчис сы дынö.

— Этöн, батi, орсан? — юалiс сiя Пашкалiсь, летки-петки нюжöтiс сылö ассис гармоннясö. — На орс, абу жаль. Сiя жö менам, ачыт тöдан, виль, тэ гармонняся буржыка горалö.

— Ась. Ме киын и важыс горалас.

— Мый, оз ков? Туй вылас коли, дак сiйöн лöгалан? Да? А быдöс эд сы увья, что Мысас эн кывзы да простöн бöр эн берт. Сы увья и мöдiдосадитны, да эз шогмы. Öкмысдас килограмм мымда менам керасиныс бочкаас эз пет, дак, вежöртан он, быдöс öтнамлö вештынытö кышалiсö. Год сьöрна вештiсьнытö тырмас. Да эшö праздник бöрсяняс öтнамöс пристаньöдз вашöтöны.

— Мый кошшин, сiйö и адззин. Баитiсö тэныт, колiс кывзыны.

— Сiдзжö, тыдалö, и эм. — А одзлань эшö: — Дак, батi, вежсям гармошкаэзнас, а? Тэ жö буржыка кужан орснытö, дак буржык вылын и орс. Эта вылын, батi, бöр и миритчам.

— Да огö. Оз меным буржыкыс ков, и эта тырмас.

— Он, сiдзкö, миритчыны мöд? Да? На сэк, дарöм сета, то сэсся он и адззыв. — Сергунь вились, летки-петки, нюжöтiс Пашкалö ассис гармоннясö. — Босьтан или он, медбöрьяись юала?

— Висьталiсö — ог. Мун, кывзы, син одзись, эн лякась. Сергунь чöлöмöн мыйкö дырна эшö сулалыштiс Пашка одзын, видзчисис. Но мöдыс одзлань эз ни шыась, пондiс орсны.

Евга, кöда талун вöлiсэтöн жö, быдöнныс коласын, а öнiмöдiк нывкаэзкöт петiс кытшö, Сергунь весьтöт мунтöн горöтчис:

— Вешшы жö джодж шöрсис, полокала! Эн дзуг орсöмсис! Сергунь паныт эз шыась. Сiя чöлöмöн видзöтыштiс нывкаыс вылö, чöлöмöн жö бергöтчис, перыта иньдöтчис ыбöсö.

Недыр мыйись керкуас гира-вара пырисö кынымкö томыник зоночка, öтамöдсö одзалöмöн öтiк öмись юöртiсö:

— Видзöтö жö, мунö, мый Сергуньыс öтöрас керö. Кыдз тай вайöтас ассис гармоннясö угöв бердас, дак сiя только жек-вак керис да сэтöн жö торрез вылö и чеччалiс.

Морт-мöд и былись чепöссисö ыбöсö. Интересно сё жö — быль или не быль сымдасö челядьыс баитöны. А кинкö нывкаэз коласiсь сы коста жö горöтчис:

— Абу жаль! Ассис эд жугдö. Оз тырмы прокыс отирыс моз орснытö, дак кöть лöгсö гармонняыс вылын öштас.

Сергунь йылiсь видзчисьтöм юöрыс том отирлiсь гажöтчöмсö эз ни кусöт. А мед пöдтыны, не кывны сы йылiсь одзланься баснисö, Пашка одзын йöктытöн, Евга шутитöмöн да горöн сьылiс:

Пашка, ме понда орсышт,

Коккезат юрбита.

Басöк орсöм понда

Дзир ме тэнö любита.