Добавил:
Upload Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:
Фадеев Т.П.doc
Скачиваний:
78
Добавлен:
02.05.2015
Размер:
6.88 Mб
Скачать

Шер бöрсянь

Природалöн быдкодь явленнёэз коласын эм эшö öтiк, öддьöн ассяма — шер. Овлö сiя не сэтшöм часто. Мукöд местаын гожумбыт сьöрна и öтпырись оз овлы. Но мöдiк явленнёэз коласын сылöн аслас, кыдз места, сiдз и значеннё. А этасянь и следсö ассяняс морт тöдвылын сiя кольö тожö аскодьöмö.

Ас оланын шерлiсь усьöмсö ме адззывлi унаись. Но тöдвылын век кежö медбытшöма кольччис сiя челядькадсяыс, адззывнытö кöдо усис вит нето кватьгодсялö.

Вежöртана, что вöлi эта гожумнас, турунасян страда коста. Асывсянь сулалiс лöнь мича погоддя. Быдöс гырисьжык да пöрисьжык отир вöлiсö деревня сайись видззез вылын: ытшкисö, куртiсö да тэчисö зороддэз. Деревня вылас кольччисö дзир медтом да медпöрись отир. Старухаэз пестунчайтiсö поснит челядьöс да дозирайтiсö курöггез пырöмись карчйöррез, кöднаын сэк кежö лэбтiсисö ни садитöм картовка да лук, калиг да капуста. А ми, дженытик йöрнöс-вешьяна да кöмтöм деревенскöй челядь, вит-кватьöн чукöртчöмöсь деревня шöрись вылын да кöс грива вылö час кыным сьöрна, мыдзтöг клёнöтiм-орсiм шар-палкаöн.

Эшö павжун вотöдз деревня весьтö вылынжыка лэбтiсис шондi. Тöдчöмöн лоис жар. А сiдз кыдз некытшöм тöлок эз руав, пöжис, лолавнытö вöлi сьöкыт.

Шар-палкаöн пöттöдз орсöм бöрсянь миянлö, кыдз пыр, охота лоис купайтчыны. А Сия ю дорöдз тöдса туйколас километрся кузьжыкöн эз вöв. Сiя жö ватагаöн ми ю дорас и иньдöтчим.

Деревня сайын ми перыта чулалiм видз, ыб да непаськыт вöрок. А кöс да гажа ягöт недырик котöртöм бöрсянь одзаным тыдыштiс ни непаськыт чапкöм пруд.

Öтамöд коласын одзасьтöн, сэтöн ни ми пондiм кульны-чöвтны вывсиным йöрнöс-вешьян, да бöра жö кин кинöс одзалас тульски-больски чеччалiм-пырим ваö.

Шонавтöм эшö öнöдз и этасянь кöдзыт ваас вель дыр тульöтчöм бöрсянь, лöзöтöм вывтыраöсь, ми петiм берег дорö, водiм кöс да пымöдз шоналöм веж песок вылö. Эстöн туплясьтöн öнiсянь ни пондiм думайтны да баитчыны, мый пондыны керны, мый бердö кутчисьны одзлань кежö. А колö висьтавны, что кернытö миянлö деревняас öвтöн гожумся кадö адззисис мый. Кутчыны кö орсны эта жö берег дорись песок вылын, строитны мельницаэз да изны «сю», вартны горрез да пöжавны «нянь», гижны букваэз волькöтöм местаын да рисуйтны чагöн морттэзöс, луныс и сэтöн бы чулалiс. Вермим ми сiя жö ю пöлöн, веськыта вöрöттяс, вуджны и мöдiк пруд дорöдз, кытöн öнöдз уджалiс мельнича. Эта миян вöлi бы быдса турпоход. А сэтчин вились позис купайтчыны да орсны. Позис сувтчыны ягö, мед гарйыны да шедтавны плеть кодь небытик пожум вужжез, кин вермас шедтыны медкузьö. И сэтöн бы чулалiс лунся кад.

Но эстöн ни öтамöд коласын горöн дзульзьöм-баитöм коста кинкö миян коласiсь горöтчис:

— Кывзö жö, челяда!

— Мый сэтшöмыс?

— Гымалö кылö.

Эта юöрыс вермис лоны и бöбöтчанаöн, шутка местö. Но недырик кежö ми быдöнным сё жö лöньсим.

Вöр колассянь гымалан кымöрлöн сибöтчöмыс миянлö кытчöдз и эз тыдав. Миян весьтын сё одззамоз öгралiс шондi. Но гöгöр вöлi лöнь. Эз кыв пуэз вылын том листлöн гажöтана кышöтöм. А асьныс пуэз сулалiсö вöрöтчытöг, бытьтö кынмöмöсь. Эз кыв ны коласын и кайезлöн сьылöм. Нiя дзик онмöссисö нырыштан-пöдтан пöжöмсянь. Нельки кöккезлöн кöкöм, кöда сэтшöм горöн чарлалiс асывсянь ыб-вöр весьтiсь русö да пуктiс-кылiс деревня вылöдз быд ладорсянь, öнi некöдöрсянь эз ни сибав пельшы бердöдз. А недыр мыйись эта лöнь пыр миян дынöдз сибалiс кинлöнкö эшö нетыдаланалöн кузьвевйöн да лöгвевйöн мурзьыштöм.

Оз позь висьтавны, что ми сiя кадö бытшöма веритiм енлö. Но баббезнымлöн басниэз «еныс гымалö» да «еныс вияс» сымда-мымдасö миянöс сё жö полöтiсö. Сэтчö жö и сюрны зэр увтö да вадiсьны весь, кöр вылiсь ва паськöмсö вежнытö частожыксö вöвлi немöн, некинлöн миян коласiсь охота эз вöв. Сiйöн медодзза жö мурзьыштöмыс перыта сувтöтiс быдöннымöс кок йылö.

Пыралiм я ми гывьясьöм могись ваö, тöдвылын öнöдз бытшöма оз ни видзсьы. Чожажык, натьтö, сiдз, гывьясьтöг и пасьтасим да кизявтöм йöрнöс-вешьянöн, усьöмсис öтiк киöн видзышавтöн, öтамöд коласын вились одзасьöмöн, дзик чышкыштöмöсь ю дорсис, уськöтчим лыйны-котöртны деревня ладорö.

Ягсис ыб дорö петöм бöрсянь быдöнным вöлись казялiм, кин миянöс сыöддьöн повзьöтiс аслас мурзьöмöн. Ыджыт да сьöд керöс вылö вачкисян гымалан кымöр кайис деревняыс весьтö рытъявыв ладорсянь. Кыдз и ми, сiя, тыдалö, тожö тэрмасис, вöрöтчис торья палаккезöн ас пытшкас. Этасянь кымöрыс вачкисис кытшöмкö ыджытся-ыджыт да адззывлытöм эшö эта вотöдз машина вылö, кöда пытшкын мыйкö гымалiс-бергалiс да тэрмöтiс сiйö асьсö этöн бергалöмнас. Быдöсöн жö асьнас, кöда сэк кежö вöлi паськалöм джын енöж пасьтöн ни, гымалан кымöр топ лöсьöтчис нырыштны быдöс ловьясö му бердö да пöдтыны. Чожа мый сiя сайöвтiс миян син одзись шондiсö. И сэк жö пемдiс да гажтöммис миян гöгöр и ыб, и вöр.

Повзьöтöмöсь нёштöм чужöма гымалан кымöрöн, дзульзьыны-гажöтчыны одззамоз öнi мийö эгö ни лысьтö. Чöлöмöн да чушыктöмöн, мымда чож, ми тэрмасим дзик кулöм, лöнсьöм деревня ладорö, кöда пасьта сэк кежö некин и öтiк ловьяыс эз ни тыдав.

Деревня весьтын медодзза да зэв горöн чаркнитöмсянь миян кок увтын тöдчöмöн дрöбалiс му. Этасянь ни кинкö миян коласiсь полöмöн горöтыштiс. Бур, что ю дорсянь туйколасыс сэк кежö кольччис бöрлань ни. Мийö сибöтчим деревня бердöдз.

Сьöкыт висьтавны, бур эта или умöль, но вöлi миян кадся челядьлöн öтiк ассяма черта. Ми олiм, котрасим-орсiм öтлаын мича погоддя коста. Но кыдз только мыччисьлiс кымöр, кывлiс гымалöм да пондывлiс зэрны, быдыс миян коласiсь тэрмасис сайöвтчыны аслас гортö. Öтлаын ми котöртiм деревенскöй грива шöрöдз, а этасянь вöлись уськöтчим рознитчыны деревня пасьта, кинлö кытчö туй. Кöр медодзза, гырись да кöдзыт зэр воттес горöн вачкисö-дорисö листа пуэз, керку юррез да улица пасьтöн бытшöма ни сэк кежö лудъясьöм му бердö, ме öтнам ни, котöрöн кайи кöс эшö сэктöдз горт посöдз поспуэз кузя да пыри керкуö.

Учöтик öшына, кымöртчöмсяняс ыркыт да пемытвевья неыджыт керкуын вöлi öтiк пöрись да сэтчö эшö некылiсь баб. Эта коста сiя сулалiс джодж шöрын пидзöссэс вылын да джоджыс бердöдз жö кымöснас копрасьöмöн чöлöмöн юрбитiс.

Сэк кежö öтöрас кулис ни ведрапонiсь зэр. Но вöлi сiя мылякö сэтшöм гора, сэтшöм вынöн вартiс керку юр, стенаэз да негырись öшын стеклоэз бердö, что этöн горöн вартöмнас ас вылас нельки эз и вачкись. Позис думайтны, что зэр воттес местö енöжсис киссисö галяэз. А кöр ме сибöтчи матöжык öшын дынö да дзар керыштi полöмöн сы сайö, сэк вöлись и казялi, и вежöртi, что усьö шер. Кай кольть нето карамель-конфетка гырися лöз рöма шер туссес, топ свинецись кисьтöм пуляэз тшöка да перыта дзик буждiсö-пожнассисö вылiсянь. Öтамöдсö одзалöмöн, мымда вын, нiя сöздiсö-вартiсö зелёнöй луд кузя. Му бердас вынöн сибалöмсянь уна ны коласiсь вель джуджыта чеччöвтлiсö бöр, резiсö öтмöдöрö зэр ва да сiдз жö öтмöдöрö резсисö асьныс.

Öткоста этакöт одззамоз сё дзайкйис-вирдалiс да чарлалiс-гымалiс. Мукöд коста вирдыштлiс тшöтш деревня весьтас, зэв матын керку юррез бердын. И сэк чарньöвлöн зелёнöйкодь рöма полöтан биыс пасьтавлiс быдсöн деревнясö. И эта вирдыштöмсянь гымыштöмыс вöвлi сэтшöм гора да вына, что сысянь тöдчöмöн зэгалiс му, горöн мутшкöтiсö керку стенаэз, то öтiклаöт, то мöдiклаöт потолочинаэс коласöт пызитiс-киссис потолок вылiсь кöс му. Повзьöмувья меным мыччассис ни сэк, что эта вынöн гымалöм-вирдалöмыс кисьтас-разяс быдöс деревня вывсис керкуэсö, то ли öзтас да сотас деревнясö аслас биöн.

Шерлiсь усьöмсö казялiс и бабö, кöр сувтiс коккес вылö да дзар керыштiс öшын ладорö.

— Истиннöй Кристос! Истиннöй Кристос! — повзьöмсорöн шушкыштiс сiя негорöн тырппес коласын, дивуйтчöмöн клопкис-вачкис киэзнас боккес кузя, пернапас бöрын пернапас тэчикö, тэрмасьöмöн сайöвтчис сера дöраовöй занавеска сайö, комö. Чожа мый, няньзырöн киас ни, бабö мыччисис бöр, сё сiдз жö пернапассэсö тэчтöн иньдöтчис öтöрö. Няньзырыс сьöрö мöдöтпырись бабö петкöтiс кынымкö уль кольть.

А кöр сы сьöрö öтöрас петi и ме, то казялi сэтшöм картина. Поспуэз вывсянь улö чапкöм няньзыр бердö вöлiсö жугдöмöсь куим уль кольть. Сiя жö зыр кузя, кыдз вермис, кулис-вартiс шер да жагвыв кылöтiс увлань веж кольть сьöлöмöссэсö.

Эта коста ачыс бабö сэтöн эз ни вöв. И юасьны, мыйлö сiя керис сымдасö, ме эг понды. Этадз сiя, натьтö, мöдiс лöньсьöтны гымалöм-вирдалöм да шерлiсь усьöм. Но не öтыс, не мöдыс эта бöрсянь мылякö эзö сувтö. Гымалiс да вирдалiс сё одззамоз. Одззамоз жö чарскис-усис шер. Сiя не öтiк чунь кызöн ни куйлiс му вылын. Сiйö жö, кыдз сöнöг, нöбöтiс канаваэзöт дорöн тшöтш чукöртчöм гудыр зэр ва.

Дыр мыйись шерыс усьнытö сё жö дугдiс. Дугдiс бöртiжык и зэр. Чулалöм гымкымöр бöрсянь вились мыччисис шондi. Сывтöм эшö шер увья петны кöмтöг öтöрö вöлi кöдзыт. Но деревня пасьта лэбтiсьöм шум увья керкуас тожö эз пукöт.

Ме петi гортiсь да непаськыт баня улицаöт, пидзöсви кöдзыт нятьсö больскытöн, иньдöтчи деревенскöй грива ладорö. Эта коста сы ладорсянь паськалiс ни деревня пасьта челядьлöн горöтлöм:

— Пожар, челяда! Пожар! Прошинчиыс сотчö!

Прошинчинас шусис деревнялöн медвылын рытъявыв ладорыс, кытöн сiя годдэзö сулалiсö кынымкö пуста керку-карта.

Сотчис не быдсöн Прошинчиыс. Сотчис öтiк пуста керку, кöда дынö öнi и чукöртчисö тэрмасьöмöн быдöс деревенскöй челядь. Ны сьöрö жö, быдöнныс сьöрö, иньдöтчи, вежöртана, и ме. Но сибöтчыны перво жö сотчан керку бердöдз некыдз эз позь.

Матiсяньжык ни ме вöлись казялi, что керку одзись кызся-кыз да вожа топольыс, кöдö öтiк мортыслö и сывьявнытö эз позь, да кöда ув бердын быд тулысö, Ыджыт лун праздник коста, неделя сьöрнаöн öшавлiс том отирлöн дюттян, — эта топольыс одзза местас эз ни сулав.

Чашкöтны сы кыза да рись кодь ён топольлiсь вожжесö быдöс деревенскöй отирлöн öтласа вын некöр эз бы судз. А чардбилöн öтпырись вачкöмсянь тополь вожжес вöлiсö чашкöтöмöсь вылiсянь и вуж бердöдз. Öтыс ны коласiсь öнi куйлiс улицаыслö поперег. Мöд вожыс вöлi водтöтöм загон да карта вылö, кöда увтын кылiс баляэзлöн норöн баксöм, кöдна, тыдалö, дзебсисисö осьта загон вевтöс увтö шер шогья.

Сэк кежö биыс ештiс ни паськавны омöн керку пасьта, медодз öзйöм керку юр бердсянь жагвыв лэдзчисис увлань. А эз кö сiя кутчись бытшöма карта бердö, дак дзир сiйöн, что карта вылö пöрöтöм тополь вожлöн уль листыс перыта кутчисьны биыслö эз сет.

Кусöтны öзйöм керкусö вöлi нач некинлö. Кынымкö старуха морт, кöдна локтiсö миян сьöрö, повзьöмувья дзир ойзiсö-горзiсö, мукöдыс нельки герьялiсö. Но сибöтчыны куш киэзöн матö биыс дынö нiя, кыдз и ми жö, челядьыс, эз лысьтö.

Кинкö повтöмжык зоночкаэз коласiсь чашкöтöм тополь уввес коласöт загонöдззас сё жö пырис. Öнi сэтчинсянь ни кылiс горöтлöм:

— Локтö жö, видзöтö! Кинлöнкö баляэс кулöмась!

Öтлаын старухаэзкöт öнi ми быдöнным ни пелитчим загон вевтöс увтö. Картинаыс миян син одзын оссис гажтöмся-гажтöм. Куим-нёль ловйöн кольччöм дзаля, норöн баксытöн, бергалiсö маммезныс гöгöр, а квать гырись баля, кöдзытöсь ни, вöрöтчытöг куйлiсö öтмöдöрын загон пасьта. Некытшöм дойдöм нето вевдöрсянь мыйöнкö нырыштöм и эз тыдав. Но баляэс вöлiсö кулöмöсь. Лов нылöн эз вöв. Сiдзкö и нiя, кыдз топольыс жö, вöлiсö тожö чарöтöмöсь.

Кинлöн нiя шедiсö деревняын олiсь отир коласiсь, тöднытö перво жö эз позь. Но чарöтöм подасö жалейтöмсянь старухаэз вились локтiсö герьявтöдз. И дзир кыскавнытö нiйö сотчöмсис не том, не пöрись, некин эз чайтчы.

А сiя кадö сотчан керкусянь биыс локтiс сё матöжык. Кысянькö пытшксяняс сiя вуджис ни карта вылö, сiйö и видзöт, паськалас загон бердöдз. Бур, что сэк кежö пожарыс вылö бертiсö ытшкисян-куртансянь томжык инька да кынымкö старик. Öтласа вынöн нiя би увтсис баля тушаэсö и кыскалiсö. Дзир пуста керку-картасö кусöтнытö некин эз ни пондыв. Сiдз нiя сэк быдсöн и сотчисö.

Етша эшö, что чарöтöмöн век кежö вöлi стрöйдöм тополь, вийöмöсь баляэз да сотöм пуста керку-карта. Шерöн керöм бедаыс и этася вöлi тырмöмви. Быд садовöй пу вылiсь, кöдна вель уна вöлiсö садитöмöсь да быдмисö деревня пасьта, джынысви вöлi сырйöм-орöтöм да лэдзöм му вылö ловья лист. Нем эз кольччы дзоньöн да кок йылас карчйöррезö садитöм картовка да лук, калиг да капуста коласiсь. Быдöс сiя вöлi кульöм-вольöм да чегöм-пöрöтöм бок вылас.

Не гажажык кольччис картинаыс и колхознöй ыббез пасьта. Гумьясьöм ни сэк кежö рудзöгись тылöппес кольччисö ловйöн дзир öтiк-öтiк. А петалöм осяэз, кыт мунiс шер, вöлiсö вийöмöсь да сорлалöмöсь мусорнас.

Шер бöрсянь этатшöм картинасö пантавлыны сэсся меным эз усьлы. Сiйöн эта, челядькадсяыс, сiдз век кежö тöдвылын и кольччис.