Гарбачэўскі

Іван Іванавіч (4.10.1800—21.1.1869)

Рэвалюцыянер-дзекабрыст. Нарадзіўся на Магілёўшчыне (паводле іншых звестак у Чарнігаўскай губ.). Выхоўваўся ў Віцебскай гімназіі (1808—17), пасля заканчэння якой паступіў у дваранскі полк. Пасля смерці маці адмовіўся ад невялікага маёнтка i ад-даў зямлю ў поўнае бязвыплатнае карыс-танне сялянам. У 1820 выпушчаны прапар-шчыкам i служыў у 8-й артылерыйскай брыгадзе ў г. Наваград-Валынскі; меў чын падпаручніка. Там стаў членам Таварыства з'яднаных славян, якое ставіла сваёй мэтай знішчэнне прыгоннага права i самаўладдзя, стварэнне дэмакратычнай славянскай фе-дэрацыі ў складзе Расіі, Польшчы, Багеміі, Маравіі, Венгрыі, Трансільваніі, Сербіі, Малдавіі, Валахіі, Далмацыі i Краатыі (Харватыі). Члены гэтага таварыства былі прыхільнікамі народных рэвалюцый. Паз-ней яны прынялі праграму Паўднёвага та­варыства дзекабрыстаў i зліліся з ім. Г. вёў агітацыю сярод салдат i афіцэраў, быў пры-хільнікам фізічнага знішчэння царскай сям'і. 20.1.1826 ён арыштаваны i зняволе-ны ў Петрапаўлаўскую крэпаснь. Асуджаны да катаржных работ навечна, спачатку тры-малі яго ў Чыцінскім астрозе, потым пера-ведзены ў Пятроўскі завод (г. Пятроўск-За-байкальскі). У 1832 тэрмін асуджэння ска-рочаны да 15, пазней да 13 гадоў. Пасля адбыцця пакарання ў 1839 пакінуты на па-сяленне ў Пятроўскім заводзе. У 1863 яму было дазволена жыць у Пецярбургу пад тайным наглядам, але Г. не выкарыстаў гэтай магчымасці. Апошні час ён выконваў абавязкі міравога пасрэдніка Пятроўскай горнай акругі. У ссылцы належаў да ц#й-больш дэмакратычнай групы дзекабрыстаў. Выказваўся за падтрымку «Полярной звез­ды» i «Колокола» А.І.Герцэна. Выступаў з крытыкай рэформы 1861, за больш рады-кальнае вырашэнне аграрнага пытання. Памёр i пахаваны ў Пятроўскім заводзе, дзе ўстаноўлены бюст Г. i мемарыяльная дошка, яго імем названы вуліца і бібліятэ-ка. Аўтар мемуараў.

Те:. Записки. Письма. М., 1963.

Гарбачэўскі

Мікіта Іванавіч (1804—7.6.1879)

Вучоны-архівіст, крыніцазнавец, педа­гог. Нарадзіўся на Магілёўшчыне ў сям'і святара. Скончыў Пецярбургскую духоў-ную акадэмію (1831). 3 1831 выкладаў гіс-торыю, рускую славеснасць i старажытныя мовы ў Жыровіцкай духоўнай семінарыі, з 1840 у Драгічынскім дваранскім вучылі-шчы, з 1852 у Віленскай гімназіі. У 1858 пачаў працаваць архіварыусам Віленскага цэнтральнага архіва старажытных грамат, з 1864 член Віленскай археаграфічнай камі-сіі. Упарадкаваў i сістэматызаваў дакумен-ты па гісторыі Беларусі i Літвы, складаў па-казальнікі, слоўнік старажытнай актавай мовы. Пад яго кіраўніцтвам у 1872 выда-дзены каталог актавых кніг. Аўтар прац па археаграфіі.

Те:. Краткие таблицы, необходимые для ис­тории, хронологии, вообще для всякого рода ар­хеологических исследований... Вильна, 1867; Ка­талог древним актовым книгам губерний: Виленской, Гродненской, Минской и Ковен-ской... Вильна, 1872; Словарь древнего актового языка Северо-Западного края и Царства Польс­кого. Вильна, 1874.

Гардзіслава

Святаслаўна

(у манастве Е ў д а к i я;

пасля 1110—?)

Асветніца, дачка полацкага князя Свя-таслава-Георгія Усяславіча; малодшая сяс-тра Прадславы (Ефрасінні Полацкай), адна з яе бліжэйшых паплечніц і прадаўжальніца спраў. Каб выбраць сабе памочніцу, Ефра-сіння Полацкая, відаць, кіравалася тым, што Г. была дастаткова ўспрымальная, па-слухмяная i мела здольнасці да навук, а па-водзіны старэйшай сястры заўсёды былі

111

для яе ўзорам высокай духоўнасці і самаах-вярнага служэння Бацькаўшчыне. Засна-ваўшы паблізу Полацка Спасаўскі манас-тыр (не пазней 1128), Ефрасіння папрасіла бацьку прыслаць да яе сястру Г. для наву-чання грамаце. Як паведамляецца ў «Жьшіі Ефрасінні Полацкай», ігумення «рупна ву-чыла яе ратаванню душы, а тая рупна пры-мала, нібы ўрадлівая ніва, памякчыўшы сэрца сваё i кажучы гэтак: «Госпад Бог хай наставіць мяне на ратунак душы тваімі свя-тымі малітвамі, панна». У хуткім часе ад-былося тайнае пастрыжэнне Г. ў манашкі i яна атрымала імя Еўдакія. Праз пэўны час ёй было даверана вядзенне ўсіх гаспадар-чых спраў святога жытла, i шмат гадоў гэта было асноўным яе абавязкам. Калі пад ка-нец свайго жыцця Ефрасіння Полаіжая вырашыла накіравацца ў паломніцтва ў Іе-русалім, то яна, паводле «Жыція...», дару-чыла «ўладарыць i ладзіць сястры сваёй Еў-дакіі абодва манастыры». Гэта было свед-чаннем таго, что Г. ўзяла на свае плечы кі-раўніцтва не толькі жаночым, але i муж-чынскім манастыром, таксама заснаваным Ефрасінняй. Пасля смерці Ефрасінні, вера-годна, Г. вяла яшчэ i летапісы. Г.-Еўда-кія не толькі захоўвала ўсё, што было зроб-лена намаганнямі Ефрасінні, але i развіва-ла, узбагачала яе пачынанні. Мяркуюць, што дарадчыкам новай ігуменні ў многіх пытаннях быў Кірыла Тураўскі, які стаў епіскапам у Тураве крыху раней, чым Еў-дакія настаяцельніцай у Полацку. I калі іс-навала пастаянная перапіска паміж такімі буйнымі цэнтрамі культуры, якімі былі ў той час тураўская епархія i полацкія манас­тыры, то, найбольш верагодна, яна вялася не паміж Кірылам Тураўскім i Ефрасінняй, як прынята лічыць, a паміж «тураўскім зла-тавустам» i Еўдакіяй. Ёсць падставы сцвяр-джаць, што Г. бьша адной з першых, хто пачаў дамагацца кананізацыі Ефрасінні Полацкай.

Літ.: Полное собрание русских летописей. Т. 35. М., 1980; Ігнатоўскі I. Кароткі нарыс гісторыі Беларусі. 5 выд. Мн., 1991; Арлоў У.А. Еўфрасіння Полацкая. Мн., 1992; Аповесць жы- ція i смерці святой Ефрасінні Полацкай //Спадчына. 1989. №1. М.К.Багадзяж.

ГАРДЗЯЛКОЎСКАЯ

Тэрэза (1854 —май 1933)

Бел. перакладчыца i вьщавец. Мела ма-ёнтак Габрылёва-Папоўна (Талачынскі ра-ён Віцебскай вобл., у межах в. Сані). У 1908 з сынам Канстанцінам арганізавала там беларускую школу, дзе настаўнікам працаваў Я.Колас. На бел. мову перакладала творы рускіх, польскіх пісьменнікаў («Дым» М.Канапніцкай, 1909; «Архіп і Лявонка» М.Горкага, 1910; «Дзядзька Голад»С.Віткевіча, 1911). Друкавалася пад псеўд. Зязюля, Г.Т. На ўласныя сродкі выдаваіа свае пераклады i кн. Я.Коласа, Ядвігіна Ш. i інш. В.У.Скалабан.

ГАРУН

Алесь (сапр. Прушынскі Аляксандр Уладзіміравіч; 11.3.1887—28.7.1920)

Бел. пісьменнік, дзеяч нацыянальна-вызваленчага руху. Нарадзіўся ў фальварку Новы Двор Мінскага р-на. Скончыў мін-скія гарадское (1897) i рамеснае (1902) ву-чылішчы. Працаваў у Мінску сталяром. 3 1904 член партыі эсэраў-максімалістаў. За антыўрадавую дзейнасць у 1907 арыштава-ны i ў 1908 сасланы ў Кірэнскі пав. Іркуц-кай губ. Пасля працаваў на Лене i Віціме, на залатых капальнях у Бадайбо. У Мінск вярнуўся ў вер. 1917 хворы на сухоты. Удзельнічаў у дзейнасці бел. арганізацый. Віііэ-старшыня Усебеларускага з'езда 1917, удзельнічаў у стварэнні БНР, рэдагаваў газ. «Беларускі шлях», у 1919—20 узначальваў Бел. нацыянальны камітэт, быў членам Бел. вайсковай камісіі. У 1920 хвароба аб-вастрылася. Па дарозе на курорт Закапана памёр у Кракаве. Раннія творы не збераглі-ся. 1905 датуецца паэма «Мае коляды»

112

(Вільня, 1920, пад псеўд. А.Сумны) — гіс-торыя абуджэння нацыянальнай свядомас-ці ў вясковага хлопчыка. 3 1907 друкаваўся ў газ. «Наша ніва». Пісаў пераважна лірыч-ныя вершы, якія вызначаюцца меладыч-насцю, багаццем рытміка-інтанацыйнага ладу, спалучэннем філасофскай заглыбле-насці з публіцыстычнасцю i тонкім лірыз-мам, творчым засваеннем фальклорных традьшый. Паводле матываў i тэматыкі яго паэзія блізкая да паэзіі Я.Купалы i Я.Кола-са. У ёй выказана такое ж неадольнае жа-данне лепшай долі для народа, непрыміры-масць да несправядлівасні, гатоўнасць ах-вяравасць сабой дзеля шчасця людзей i Бацькаўшчыны. Аўтар зб. паэзіі «Матчын дар» (1918, 2-е выд. 1929, факсімільнае выданне 1988). Адметнасць прозы П. — яе ідэйна-тэматычнае багацце. Пісаў пра на-цыянальнае бяспраўе беларуса («Пан Ша-буневіч»), пра тое, як астрог калечыць лёс чалавека, разбурае яго псіхалогію («Чалавек без крыві», «Маладое»). Сцэны з жыцця беларускага пасяленца ў Сібіры паказаў у апавяданні «Свята». Празаічны трыпціх «П'еса i Калсмбіна» аб'ядноўвае тэ.ма ка-хання, мастацкі роздум аб загадкавай сіле гэтага пачуцця. Празаічныя творы падпіс-ваў псеўд. І.Жывіца. У зб. «Жывыя казкі» (1920) увайшлі п'есы для дзіцячага тэатра, прасякнутыя жыццесцвярджальным апты-мізмам, непрымірымасцю да фальшу i нес-правядлівасці.

Те.: Сэрцам пачуты звон: Паэзія, проза, дра-матургія, публіцыстыка. Мн., 1991.

Літ:. Казбярук У. Светлай волі зычны звон: Алесь Гарун. Мн., 1991. У.В.Рагойша.