Кутарга

Сцяпан Сямёнавіч (24.2.1805—7.5.1861)

Вучоны-прыродазнавец, педагог. Нара-дзіўся ў г. Мсціслаў Магілёўскай губ. ў сям'і службоўца. Брат М.С.Кутаргі. ГТад-леткам перабраўся ў Пецярбург, дзе атры-маў сярэднюю адукацыю. У 1827 паступіў на фізіка-матэматычны факультэт Пецяр-бургскага універсітэта, дзе здольнасцямі звярнуў на сябе ўвагу, i ў наступным годзе ў ліку 20 студэнтаў з розных універсітэтаў накіраваны ў Дэрпт (Тарту) для падрыхтоў-кі на прафесарскія пасады. Абраўшы сваёй спецыяльнасцю заалогію, К. дасканала вы-вучыў анатомію i фізіялогію, праслухаў поўны курс на медыцынскім факультэце i ў 1832 атрымаў ступень доктара медыцыны. Пасля заканчэння курса зрабіў навуковае падарожжа па Крыме, з восені 1833 заняў кафедру заалогіі ў Пецярбургскім універсі-тэце, a з 1848 выкладаў яшчэ i мінералогію, геалогію, геагнозію ў Галоўным педагагіч

249

ным інстытуце. 3 1835 да 1848 ён быў цэн-зарам Пецярбургскага цэнзурнага камітэта i пэўны час інспектарам прыватных наву-чальных устаноў Пецярбургскай навучаль-най акругі. 3-за непаўнаты калекцый i не-дахопу памочнікаў К. быў вымушаны вы-кладаць i такія аддзелы прыродазнаўства, як зоатамія, заалогія, анатомія i палеанталогія. Як таленавіты вучоны, выдатны папуляры-затар, педагог i лектар ён' узняў гэту галіну ведаў на новую ступень. Не абцяжарваючы слухачоў дэталізацыяй і дробнымі фактамі, К. імкнуўся абудзіць у ix цікавасць i любоў да прадмета, заахвоціць ix да самастойнай працы. К. першы ў Расіі пазнаёміў студэн-таў (1860) з эвалюцыйным вучэннем Ч.Дарвіна. Многія з яго вучняў потым ста-лі вядомымі натуралістамі. Ён знаходзіў час i для напісання навуковых прац, i для на-вуковых экспедыцый. У 1840-я гады заняў-ся палеанталогіяй i геалогіяй i змясйіў шэ-раг спецыяльных прац у заснаваным ім пе-рыядычным вьшанні «Verhandlungen» («Па-сяджэнні») мінералагічнага таварыства, ды-рэктарам якога ён быў з 1842 па 1861. Ся-род яго навуковых прац «Апісанне некаль-кіх новых відаў акамянеласцей з цясніны Салгіра» (1834), «П&пеанталогія Расіі» (1842—46), «Нага i рука чалавека», «Агуль-ны закон паяўлення, існавання i знікнення арганізмаў» (1845—60) i інш. У выніку шматгадовых даследаванняў К. склаў геаіа-гічную карту Пецярбургскай губерні, якая была выдадзена ў 1852 i за якую ён атры-маў Дзямідаўскую прэмію. Разам з братам М.С.Кутаргам ён вёў культурна-асветную работу сярод насельніцтва Мсціслава i на-ваколля.

Кутневіч

Васіль Іванавіч (1.1.1787—2.4.1866)

Грамадскі i рэлігійны дзеяч Расіі, асвет-нік. Нарадзіўся на Магілёўшчыне ў сям'і святара. Вучыўся ў Магілёўскай семінарыі. Скончыў Пецярбургскую духоўную акадэ-мію са ступенню магістра i прызначаны ба-калаўрам фізіка-матэматычных навук у Маскоўскую духоўную акадэмію, дзе напа-чатку выкладаў нямецкую мову, потым быў прафесарам матэматыкі, філасофіі i псіха-логіі. Адначасова з'яўляўся членам знешня-га акадэмічнага праўлення, акадэмічнай канферэнцыі i цэнзурнага камітэта. У 1818 пасвечаны ў сан дыякана, потым свяшчэнніка, узведзены ў протаіерэі Маскоўскага кафедральнага Архангельскага сабора. У 1825 абраны благачынным крамлёўскіх цэркваў, быў членам духоўнай кансісторыі, правадзейным членам духоўнай акадэміі. У 1832 прызначаны обер-свяшчэннікам арміі i флоту, членам Сінода, членам камісіі ду-хоўных вучылішчаў, абраны ганаровым членам Казанскай духоўнай семінарыі, правадзейным членам канферэнцыі Пецяр­бургскай духоўнай акадэміі, выконваў аба-вязкі обер-свяшчэнніка імператарскага Га-лоўнага штаба. Меў усе адзнакі ордэна св. Аляксандра Неўскага.

ЛАБАДА

Андрэй Мітрафанавіч (26.6.1871—1.1.1931)

Фаіькларыст, этнограф i літаратуразна-вец. Нарадзіўся ў мяст. Свянцяны Вілен-скай губ. (цяпер г. Швенчоніс, Літва) ў сям'і дробнага службоўца. Пасля заканчэн-ня Екацярынаслаўскай гімназіі (1890) пас-туту на славяна-рускае аддзяленне гіста-рычна-філалагічнага факультэта Кіеўскага універсітэта, які скончыў у 1894. Быў вуч-нем прафесараў П.Уладзімірава, М.Дашке-віча, Ц.Фларынскага. 3 1898 прыват-да-цэнт, з 1900 прафесар гэтага універсітэта. 3 1921 кіраваў Этнаграфічнай камісіяй АН Украіны, у 1923—25 віцэ-прэзідэнт АН Ук-раіны. У 1925—30 рэдактар часопіса «Ет-нографічнйй віснйк». У працах «Рускі во-латоўскі эпас» (1896), «Рускія быліны пра сватанне» (1902—04, магістарская дысерта-цыя) выявіліся яго ліберальна-буржуазныя погляды. Аўтар прац па гісторыі тэатра i драмы («Народнасць у рускай музычнай драме сто гадоў назад», 1899), этнаграфіі («ПА.Куліш — этнограф», 1918), краязнаў-стве («Краязнаўства на Украіне», 1925) i інш. Даследаваў беларускі фальклор («Бе-ларуская народная паэзія i рускі былінны эпас», 1895). У сваіх працах выказваў плён-ныя думкі пра ўзаемасувязь у славянскім

250

фальклоры. Быў прыхільнікам гістарычнага метаду даследавання, абвяргаў устаноўкі міфалагічнай школы. У параўнальных по-шуках звычайна імкнуўся паказваць сацы-яльна-гістарычную i культурна-бытавую ас-нову твораў, прасачыць характар узаема-дзеяння ў народнай паэзіі славян.

Шт.: Музиченко С. Андрій Лобода // Народна творчість та етнографія. 1971. № 3.

ЛАВІЦКІ

Мацвей Восіпавіч

(псеўд. Лук'ян Адольф з-пад

Вельска; 1816—1900)

Філосаф-дэмакрат, асветнік i публіцыст. Нарадзіўся ў в. Вашкі каля г. Гайнаўка (Польшча) ў дробнашляхецкай сям'і. Ву-чыўся ў Віленскай медыка-хірургічнай ака-дэміі, працаваў лекарам у Коўне i Беласто-ку. Прымаў актыўны ўдзел у рэвалюцыйна-дэмакратычным руху i ў дзейнасці звяза-ных з ім тайных таварыстваў, якія абвя-шчалі неабходнасць сацыяльна-палітычных змен у грамадстве i вялі асветную работу сярод насельніцтва. У 1840 разам з іншымі членамі студэнцкага «Дэмакратычнага та-варыства» ён арыштаваны, у 1841 высланы ў Сібір. Амнісціраваны ў 1858. Супрацоўні-чаў у часопісах «Gwiazda» («Звязда») ł «Pamiętnik naukowo-literacki» («Навукова-літаратурны дзённік»), якія ў той час былі органамі прагрэсіўнай грамадскай думкі на тэрыторыі Украіны, Беларусі i Літвы. Л. зрабіў значны уклад у развіццё філасоф-скай думкі, i найперш у вучэнне пра гра-мадства i мараль. На фарміраванне яго све-тапогляду пэўным чынам паўплывалі ідэа-логія Асветніцтва i нацыянальна-вызвален-чага руху, даследаванні філосафаў-матэры-ялістаў, Гегеля, Шэлінга, Бэкана, Лока i інш. мысліцеляў, але вырашальную ролю, паводле сцвярджэння самога Л., адыгралі рэальныя жыццёвыя фактары: бядотнае становішча прыгонных, жабрацкія ўмовы існавання безмаянтковай шляхты, цяжкая доля саддат. Яму былі блізкія i зразумелыя ідэі сацыяльнай справядлівасці i салідар-насці людзей працы, ідэі свабоды, гуманіз-му i самакаштоўнасці чалавечай асобы. Зы-ходным пунктам яго філасофскай сістэмы быў прынцып «натуральнага права» i «на-туральнай роўнасці» людзей, які служыў i абгрунтаваннем права прыгнечаных наро-даў на нацыянальную самастойнасць, сва-боднае i незалежнае развійцё ў супольнасці інш. народаў. Неабходнасць новага, больш дасканалага правапарадку Л. выводзіў з за-канамернага характару развіцця самога гра-мадства. Пры гэтым ён, як Гегель i інш. мысліцелі 18—19 ст., параўноўваў пэўныя перыяды гісторыі чалавецтва з натураль­ным працэсам развіцця індывідуума. Су-часнае яму грамадства, сцвярджаў Л., на-гадвае 19-гадовага юнака, які развіў i ад-шліфаваў свае здольнасці i таму можа хутка ісці да сваёй мэты, i ніхто не ў стане стры-маць яго рух. Для Л. «залаты век» — гэта справядлівае грамадства, якое яшчэ будзе. 3 прыроды самога чалавека ён выводзіў яго схільнасць да маральных паводзін; адсюль аб'ектыўная неабходнасць выхавання высо-камаральнай i адказнай асобы. На думку Л., высокія якасці чалавека набываюць сапраўдную каштоўнасць толькі ў рэчышчы яго дзейнасці ў імя грамадскага дабра i шчасця. Таму асаблівая адказнасць кла-дзецца на тых, хто здольны прадбачыць гістарычны шлях да будучыні i весці лю­дзей да разумения ліберальных прынцыпаў, пашыраючы ў ix асяроддзі адпаведныя дум-кі i меркаванні. Паводле Л., асветніцтва — галоўны рухавік гісторыі.

Падтрымліваючы пераважна пануючую на той час у навуцы канцэпцыю паступо-вага i паслядоўнага развіцця, Л. лічыў маг-чымым i рэвалюцыйны шлях пераўтварэн-ня грамадства. У сваіх паказаннях у след-чай камісіі ён рабіў акцэнт на мірны, бяс-кроўны характар рэвалюцыі, хоць адзначаў i пэўную адноснасць такога разумения. Са-цыяльныя ісціны, на яго думку, не здзяй-сняюцца без ахвяр. Гэта ён лічыў свайго роду доказам ісціны для наступных пака-ленняў, якім належыць правесці яе ў жыц-цё. У выніку Л. прыйшоў да высновы, што сама па сабе ісціна не з'яўляецца сілай, бо на шляху да яе ажыццяўлення не абысціся без сілы матэрыяльнай. Неабходнай умовай дасягнення сапраўднай асветы і вольнасці ён лічыў знішчэнне саслоўных адрознен-няў, прадастаўленне ўсім членам грамад-ства роўных магчымасцей для развіцця здольнасцей, адмаўленне ўсялякіх прывіле-яў арыстакратыі. Але грамадства фармаль-най роўнасці, на думку Л., гэта толькі крок на шляху чалавецтва да шчаслівай будучы-ні, a шчаслівыя часы настануць толькі та-ды, калі гістарычныя паданні данясуць звесткі пра былую некалі няроўнасць кара-лёў, князёў, графаў, дваран, мяшчан i ся-лян-рабоў. Л. рашуча адвяргаў крывавыя

251

перавароты і рэвалюцыі тыпу якабінскай дыктатуры за ix жорсткі, антыгуманны ха-рактар, лічыў ix з'явай бяссэнсавай з пун­кту гледжання натуральнага парадку рэчаў. Падтрымліваючы ідэю народаўладдзя i вы-карыстання ўсёй паўнаты чалавечых пра-воў, ён лічыў, што найлепшае ўвасабленне гэтая ідэя знойдзс ў рэспубліканскай фор­ме праўлення.

У перыяд агульнанароднага самакіра-вання на змену кровапралітным войнам прыйдуць дружба i мір. Пытанні ўмацаван-ня дружбы паміж народамі, спынення вой-наў Л. разглядаў у непарыўнай сувязі з канкрэтнай праблемай нармалізацыі адно-сін паміж рускім i польскім народамі, уста-ляваннем прынцыпаў нацыянальнага раў-напраўя i суверэнітэту. У сваіх прайах «На-рыс духу Віленскай медыка-хірургічнай акадэміі», «Погляд на хрысйіянскі свет», «Варыяцыі» i інш. Л. пастаянна звяртаўся да гэтай праблемы, якая хвалявала ўдзель-нікаў вызваленчага руху абедзвюх краін. Ён ставіў i імкнуўся знайсці адказ на пытанні: ці ёсць у Расіі сілы, якія могуць быць са-юзнікам прыгнечаных народаў у ix змаган-ні за сваё сацыяльнае i нацыянальнае выз-валенне; ці можа сама Расія ў будучым стаць краінай, свабоднай ад прыгнёту i дэспатызму, i бьшь для іншых народаў не катам, а сябрам? Як адзін з ідэолагаў «Дэ-макратычнага таварыства» Л. разглядаў гэ-тыя пытанні ў плане суадносін процілеглых інтарэсаў нацыі, якая змагаецца за аднаў-ленне нацыянальнай незалежнасці, i інта-рэсаў дзяржавы-прыгнятальніцы. Ён быў перакананы, што ў натуральным развіцці чалавецтва не павінна быць народаў-паноў i народаў-рабоў, што ўсе народы роўныя, а справа вызвалення Радзімы павінна стаць асабістым інтарэсам, асабістай справай кожнага чалавека як члена грамадства. Л. выступаў за стварэнне ўмоў, якія б за-бяспечылі «роўнае права для ўсіх станаў адукаваць сябе так, каб быць карысным са­бе i іншым». У выпрацоўцы пэўных гра-мадскіх ідэалаў i агульначалавечых каштоў-насцей ён адводзіў важнае месца літарату-ры i мастацтву: «Хто творыць толькі дзеля самога мастацтва, — пісаў Л., — той кла-поціцца толькі аб сваёй славе, а не аб пат-рэбах сучаснікаў, таму ўсе яго намаганні — гэта сапраўды пустая забава, мёртвы ка­мень, хоць часам i ўмела адшліфаваны». Нярэдка звяртаўся Л. i да ідэі недатыкаль-насці прынцыпаў афіцыйнай хрысціянскай рэлігіі ў стварэнні гарманічных узаемаад-носін паміж людзьмі i народамі, а пацвяр-джэнне таму бачыў у так i не рэалізаваным рэлігійным догмаце аб любові да бліжняга. Ён верыў, што ў будучым настане шчаслі-вы век агульнага яднання людзей, калі бу-дуць забытыя крывавыя сваркі паміж дзяр-жавамі i народамі, калі канчаткова спы-няцца войны, калі збудуцца спадзяванні ўсіх народаў i ўсталююіша гуманістычныя ідэалы чалавецтва.

Літ.: Мохнач Н.Н. Идейная борьба в Бе­лоруссии в 30—40-е годы XIX в. Мн., 1971; Яго ж. От просвещения к революционному демократизму: (Обществ.-полит, и филос. мысль Белоруссии конца 10-х —начала 50-х годов XIX в.). Мн., 1976; Яго ж. Общественно-полити­ческая и этическая мысль Белоруссии начала XIX в. Мн., 1985; Очерки истории философской и социологической мысли Белоруссии (до 1917 г.). Мн., 1973; Идеи гуманизма в общественно-по­литической и философской мысли Белоруссии (дооктябрьский период). Мн., 1977.

С. Ф.Дубянецкі.