Ліцыній намыслоўскі

Ян

(пач. 1560-х гадоў —каля 1635)

Мысліцель-гуманіст, пісьменнік, педа­гог. Паходзіў з сілезскага г. Намыслаў (Полыича). Вучыўся ў Ягелонскім універсі-тэце ў Кракаве. У 1585 прызначаны рэкта-рам арыянскай школы ў Іўі, заснаванай паплечнікамі С.Буднага, рэфармацыйным дзеячам Лаўрэнціем Крышкоўскім. 3 1593 прапаведнік абшчыны арыян у Навафудку. Паводле сцверджання сілезскага паэта Ш.Пісторыя, галоўнымі прычынамі, што

259

прымусілі Л.Н. пакінуць родныя мясціны, былі «пачуццё абавязку i прага служэння ісйіне». Сваю асветніцкую дзейнасць сн прысвяйіў барацьбе за здзяйсненне ідэй ле-вага рацыяналістычнага крыла Рэфарма-цыі, якое на Беларусі ўзначальваў С.Будны. У 1592 Л.Н. выдаў твор «Анатомія i гарма-пічнасць хрысціянскага жыцця чалавека» (на польскай мове, не збярогся, у 1636 пе-ракладзены на нямецкую мову). У 1597 надрукаваў «Зварот да братоў-евангелікаў», у якім выказаў свае рацыяналістычныя рэ-лігійна-філасофскія погляды. У палеміч-ным творы «Каталісіс» (1598) ён выступаў супраць кальвінісцкай шляхты. 3 лацінскай мовы пераклаў на польскую трактат А.Бус-беквіса аб турэцкай палітьшы (Вільня, 1598). Светапоглядную пазіцыю Л.Н., зас-наваную на прынцыпе дэізму, адлюстроў-вае яго вусная i пісьмовая палеміка з езуі-тамі М.Сміглецкім (1594) i М.Фрыбеліусам (1603), кальвіністамі А.Воланам i Г.Жарноў-скім (1603). У 1615 за атэістычныя погляды Навагрудскі сінод адлучыў Л.Н. ад сацыні-янскай абшчыны. Памёр у Навагрудку.

Л.Н. — адзін з пачынальнікаў свецкай адукацыі на Беларусь Працуючы i Іўеўскай школе, ён напісаў падручнік па логіцы пад назвай «Дапаможнік для авалодання вучэн-нем Арыстоцеля» i надрукаваў яго ў Лоску ў 1586 на лацінскай мове пад псеўданімам Gracianus Prosper. У гэтай кнізе шмат яс-кравых узораў лагічных разважанняў, у якіх крытыкаваліся асноўныя догмы хрысціян-скай рэлігіі. Багаслоў Ф.Юніус у сваёй кні-зе, выдадзенай у 1596 у Лейдэне (Галан-дыя), адкрыта выступіў з крытыкай погля-даў Л.Н. i перасцерагаў аб небяспечнасці распаўсюджвання яго ідэй. У 1589 у Лоскім друкарскім двары выдадзены другі вучэбны дапаможнік Л.Н. «Сентэнцыі, неабходныя ў грамадскім жыцці» — адзіны ў сваім ро-дзе зборнік маралізатарскіх выказванняў, часткова арыгінальных думак, часткова за-пазычаных з іншых літаратурных крыніц i апрацаваных у вершаванай форме. Гэту кнігу можна лічыць першым падручнікам жывых замежных моў у тагачаснай Белару-сі, таму што тут чаргаваліся розныя, але аналагічныя паводле зместу выказванні на лацінскай, польскай i нямецкай мовах. У кнізе 255 вершаваных павучанняў трох ты-паў, вытрыманых у духу Адраджэння: ла-цінскія набраны антыквай, польскія — га-тычным шрыфтам i нямецкія — курсівам. Большасць лацінамоўных павучанняў Haniсана ў форме элегічнага двуверша, асоб-ныя — чыстым гекзаметрам або сапфічнай страфой, зрэдку — адзінаццаціскладовікам. Польскія i нямецкія выказванні рыфмуюц-ца, ix метрычны памер звычайна трынац-цаціскладовік. Кожная сентэнцыя мае зага-ловак i парадкавы нумар. У 110 павучаннях ёсць спасылкі на крыніцы (псалмы, пры-тчы, Кніга прарокаў, Евангелле i інш.). Увогуле ж сентэнцыі, вершаваныя Л.Н., — арыгінальныя i не маюць аналогій у працах тагачасных еўрапейскіх паэтаў. Вось не-калькі прыкладаў у перакладзе Я.Парэцка-га, Ю.Свіркі, А.Міхневіча. Так, у сентэн-цыі «Спадчына» (18) ён ставіў жыццёва важнае пытанне: «Ці можаш пакінуць ты спадчыну лепшую, // Чым удзячнасць дзя-цей за бездакорнасць тваю?»; у сентэнцыі «Карысць» (30) сцвярджаецца сацыяльная вартасць творчай працы чалавека: «Той больш прыносіць карысці, хто з розумам робіць работу, // Чым той, хто працуе бяз-думна, выконвае слепа загад»; у выслоўі «Высакародны розум» (37) багаццю проці-пастаўляецца розум чалавека: «Не, не ба-гацце дае высакароднаму розуму сілу, // Розум жа сам найкаштоўнейшы ў свеце ca скарбаў зямных»; у павучанні «Язык» (51) маральнае папярэджванне зламыснікам і нядобразычліўцам: «Раніць бязлітасны меч цела жывое не гэтак, // Як нявіннага ядам смяртэльным злачынны язык». Ёсць у кні-зе нямала аптымістычных сентэнцый, у якіх выказваецца вера ў стваральна-твор-чыя магчымасці нацыі, у духоўную сілу ча­лавека. У адной з ix — «Надзея» (66) гаво-рыцца: «Доўга маркоціцца нельга, губляць не патрэбна надзею; // Знай: калі цяжка сягоння, хутка будзе лягчэй». Спецыяль-ныя сентэнцыі Л.Н. прысвечаны i такім мар&іьным вартасцям i заганам, як паслух-мянасць, непакой, памяркоўнасць, выт-рымка, пьянства, помета, мудрасць i інш. Для ўсіх выслоўяў характэрны розныя ад-ценні адной i той жа думкі на лацінскай, польскай i нямецкай мовах, што яшчэ шы-рэй раскрывае абрысы задумы аўтара, яго поглядаў і высноў. Напрыклад, сентэнцыя пра любоў да радзімы ў лацінскім варыян-це гучыць так: «Кожны, хто сумленны, так палка любіць радзіму, што кіне беззброй-нае цела ў агонь кастра»; у польскім — «Кожны, хто доблесны, так любіць сваю радзіму, што гатовы згарэць у агні дзеля таго, каб яна засталася некранутай»; у ня-мецкім — «Кожны годны чалавек любіць

260

сваю радзшу i ахвотна прыме смерць за яе шчасце». Лацінскі варыянт сентэнцыі пра тыранаў гучыць так: «Тыранаў чакае смерць, i не меней жахлівая, чым тых, хто мірна праводзіць свае дні»; польскі — «Не лягчэйшая смерць знаходзіць жорсткіх лю-дзей, чым мірных, i тых, хто бедны»; ня-мецкі — «Тыранам наканавана стаць пра-хам нароўні з тымі людзьмі, хто мірна жы-ве на зямлі». Параўнальны аналіз разна-моўных сентэнцый дае магчымасць паглы-біць нашы ўяўленні аб ix філасофскай, ма-ральнай i жыццёвай значнасці і тым самым аб светапоглядзе i дыдактычных прынцы-пах аўтара.

Цікавае ў навуковым плане параўнанне Л.Н. з творчым набыткам маралістаў Еўро-пы, у прыватнасці з «Максімамі» Ларош­фуко, першае выданне якіх з'явілася ў Францыі ў 1665 г. (г.зн., што выслоўі іўеўскага настаўніка надрукаваны на 76 га-доў раней за «Максімаў», прычым у верша-ванай форме на трох мовах). Апрача таго, афарызмы французскага мысліцеля больш складаныя па структуры, чым «Сентэнцыі» Л.Н., у ix часам даволі цяжка «вылушчыць зерне» ісціны. Думкі Л.Н. больш простыя i даступныя чытачу. Напрыклад, Ларошфуко «Самалюбства» вызначае як любоў да сябе i да ўсіх рэчаў, «якія табе карысныя». Л.Н. пра «Самалюбства» піша так: «Ісціннае слова распаўсюджана ў вуснах народа: кожны лічыць за лепшае дабро сабе, чым іншым». Дабрадзейнасцю Л.Н. лічыць мэ-танакіраванае дзеянне, а не выпадковую ўдачу, хоць менавіта недальнабачны карыс-лівец імкнецца да выпадковага поспеху. Ларошфуко прытрымліваўся падобнай жа думкі: «Прыстойныя людзі паважаюць нас за нашыя дабрадзейнасш, a натоўп — за прыхільнасць лёсу». Аўтар «Максімаў» вы-казвае думку, што адрозніць хлусню ад праўды вельмі цяжка, a аўтар «Сентэнцый» перасцерагае, што хлусня ўласціва людзям, i таму не трэба здзіўляцца падманам. Разам з тым першы з'едліва заўважаў: «Сваім не-даверам мы апраўдваем чужую хлусню», а другі павучаў, што «толькі той, хто не можа даказаць праўду, карыстаецца хлуснёй». Каіі супаставіць «Максімы» з «Сентэнцыя-мі», то высвятляецца, што абодва аўтары імкнуліся да абагульнення асабістага жыц-цёвага вопыту, назапашанага ў выніку на-маганняў зразумець супярэчнасці сучаснага ім грамадства і акалічнасцей уласных пос-пехаў і няўдач. Літ:. Нарысы гісторыі народнай асветы i пе-дагагічнай думкі ў Беларусі. Мн., 1968; П о -д о к ш и н С.А. Реформация и общественная мысль Белоруссии и Литвы (Вторая половина XVI —нач. XVII в.). Мн., 1970.

Я.І.Парэцкі, А.Я.МіхневЫ.

ЛОВАН

Стафан Рыгоравіч (Ян Л а в е й к а)

Мысліцель-атэіст 2-й паловы 16 ст. Дата i месца яго нараджэння невядомыя, а пра час смерці можна меркаваць толькі пры-блізна (каля 1595), бо езуіт С.Рэшка ў кнізе «Аб атэізме і скажэннях евангелікаў», вы-дадзенай у 1596, гаварыў пра Л. як пра па-мерлага. Захаваўся дакумент — «Пазоў ад-наму рускаму секты эпікуравай» — пра выклік Л. ў 1592 у Галоўны трыбунал Вялі-кага княства Літоўскага за пашырэнне атэ-істычных поглядаў. Выклікалі яго ў суд па даносе шляхціца С.В.Лозкі, які паведамляў каралю Рэчы Паспалітай Жыгімонту III, што земскі суддзя Мазырскага пав. Л. не прызнае Бога, таму не павінен займаць гэ-ту пасаду. У каралеўскім «Пазове...» пера-лічваюцца адступленні Л. ад хрысціянскай рэлігіі: не прызнае хрысціянскую Троицу — трыадзінага Бога, не лічыць Хрыста сынам Божым, вызваліцелем і збавіцелем грахоў-насці людзей, адмаўляе пекла, рай, існа-ванне ў чалавека душы i яе бессмярот-насць, не верыць ва ўваскрэсенне з мёр­твых, не прызнае дзень страшнага суда, тым самым адмаўляе ўсе галоўныя пастула-ты хрысціянскай рэлігіі. Сведчанняў пра тое, ці адбыўся тэты суд, не знойдзена. Але ў Літоўскай метрыцы за 1594 ёсць запіс пра каралеўскі суд над Янам Лавейкам па скар-зе таго ж С.В.Лозкі (другі разбор: запісы пра першы разбор гэтай справы таксама не знойдзены). У сувязі з гэтым існуе здагад-ка, што Ян Лавейка i быў Стафанам Лова-нам i што гэтыя два працэсы звязаны па-між сабой. 3 запісаў таксама вынікае, што скаржнік Лозка, як i ў першы раз, на суд не з'явіўся i што Лавейку ў чымсьці пера-шкаджалі пры выкананні ім у Мазыры сва-іх службовых абавязкаў. Кароль прызнаў выстаўленыя супраць Лавейкі абвінавач-ванні недаказанымі i вынес рашэнне пакі-нуць яго на ранейшай пасадзе. Знойдзены i запісы пра зямельныя i даўгавыя спрэчкі Лавейкі з тым жа Лозкам, удзел у пася-джэннях Віленскага трибунала ў якасці

261

суддзі мазырскага маршалка Яна Лавейкі (ёсць i ўласнаручны яго подпіс).

Погляды Л. i ў каралеўскай «Пазове...», i ў кнігах С.Рэшкі «Аб атэізме i скажэннях евангелікаў» i М.Жаброўскага «Рэцэпт на пластыр Чэхаўца» (абедзве 1597) у асноў-ным супадаюць. Толькі Рэшка дадае, што Л. быў спачатку іудзеем, потым хрысціяні-намарыянйам, нотым цвінгліянцам i ўрэшце стаў атэістам. У названых крыніцах найбольш падкрэсліваецца, што ён адмаў-ляў стварэнне свету i лічыў, што свет так «стаіць ад веку»; усё, што мы бачым, што адбываецца вакол нас, не мае патрэбы ў дапушчэнні звышнатуральнага творцы-Бо-га, што свет існаваў «ад веку» i «так векі векам будзе». У той жа час з ix вынікае, што Л. не прытрымліваўся погляду на поў-ную нерухомасць свету. 3 «Позвы...» ві-даць, што ён дапускаў развіццё ўсяго існу-ючага на свеце: «Зямля, дрэвы, вала i інш. рэчы — усё само праз сябе... сталася». Л. не верыў у Бога, у існаванне асобнай, нецялеснай душы, не бачыў прынцыповай розніцы паміж чалавекам i жывёлінай: «Ча-лавек жа, як i сабака або скаціна, крывёю сыходзіць», «душы ў чалавека, раю i пекла няма i суднага дня не будзе». У адпавед-насці з эпікурэйскай канцэпцыяй душы i цела ён атаясамліваў душу з дзейнасцю жывога арганізма, падкрэсліваў падабен-ства псіхафізіялагічных функцый чалавека i жывёлы.

Сацыяльна-палітычныя погляды Л. вы-значаліся рацыянальным, гуманістычным падыходам да вырашэння жыццёвых пра-блем, верай у перамогу дабра над злом. Ён асуджаў існуючую ў грамадстве несправяд-лівасць, страшэннае бяспраўе i беднасць адных i неабмежаваную ўладу і багацце другіх. Асуджаючы несправядлівы парадак, ён выказваў надзею на магчымасць лепшай саиыяльнай арганізацыі свету, лічыў, што паколькі, акрамя вечна існуючага свету, няма іншага быцця, то i сацыяльна-этыч-ныя адносіны складваюцца на рэальнай, матэрыяльна-зямной аснове. Тым самым ён адвяргаў рэлігійна-тэалагічнае вучэнне аб боскім паходжанні маралі, замагільнай адплаце i г.д. Як К. Лышчынскі i К.Бекеш, Л. сцвярджаў ідэю зямнога прадвызначэн-ня чалавека, мірскога шчасця, безрэлігій-най, натуральнай маралі.

У тагачаснай Беларусі шмат хто падзя-ляў ідэі Л. Так, Жаброўскі, асуджаючы ідэі Л., адзначаў наяўнасць вялікай колькасці падобных позваў, запісаў i шматлікіх выклікаў у суд за атэістычныя перакананні многіх гараджан Беларусі i Літвы. Віленскі войт Ратондус паведамляў у 1567 кардына-лу Гозію, што ў Гродне надрукавана кніга, у якой ухваляецца ідэя свабоднай барацьбы веравызнанняў, адмаўляецца «ўсякая ўла-да», прапаведуецца «агульнасць маёмасці, ліквідацыя саслоўных адрозненняў паміж каралсм i народам, паміж шляхтай i плеОе-ямі, паміж пануючымі i падданымі».

Літ.: Палокшын С.А. Реформация и об­щественная мысль Белоруссии и Литвы: (Вторая половина XVI — нач. XVII в.). Мн., 1970; Из истории свободомыслия и атеизма в Белоруссии. Мн., 1978.