- •Прадмова
- •Абламовічы
- •Абрамовіч Адам (1710-?)
- •Абрамовіч
- •Абрамовіч
- •Абрамовіч
- •Абуховіч
- •Абуховіч
- •Абуховіч
- •Авенарыус
- •Агрызка
- •Адамовіч
- •Азарэвіч
- •Алелькавіч
- •Альхімовіч
- •Аляксандр
- •Аляшкевіч
- •Андрыёлі
- •Анімеле
- •Ан цыпа
- •Арамовіч
- •Арлоўскі
- •Аскерка
- •Астравіцкі
- •Астрожскі
- •Аўгусціновіч
- •Аураамка
- •Аўрамій смаленскі
- •Ачапоўскі
- •Багамолец (Bohomolec)
- •Багдановіч
- •Багдановіч
- •Багдановіч
- •Багушэвіч
- •Бажанаў
- •71?.: Опыты земледелия вольнонаёмным трудом. М., 1860; 2 изд. СПб., 1861; Что можно заимствовать у иностранцев по части земледелия. СПб., 1863; 2 изд. СПб., 1867.
- •Базылік
- •3 1558 Б. Працаваў у прыдворнай музыч-най капэле галоўнага пратэктара Рэфарма-цыі ў Вялікім княстве Літоўскім Мікалая
- •Баранецкі
- •Бараноўскі
- •Бардзілоўскі
- •Барздынскі
- •Бароўскі
- •Барташэвіч (Bartoszewicz)
- •Бартольд
- •Бартэльс
- •Баршчэўскі
- •Барычэўскі
- •Белаблоцкі
- •Беркман
- •Бжастоўскі
- •Бжастоўскі
- •Бонч-асмалоўскі
- •Борзабагаты
- •Будзіла
- •Будзіл0віч
- •Будзінскі
- •Буйніцкі
- •Булгакоўскі
- •Булгары н
- •Бучынскі
- •Быкоўскі
- •Быхавец
- •Бычковы
- •Бя рында
- •Вадкоўскія
- •Вайніловіч
- •Вайніловіч
- •Валадковіч
- •Валатоўскі
- •Валовіч
- •Валовіч
- •Ваньковіч
- •Васільева
- •Ваўжэцкі
- •Вашчанка
- •Вашчанка
- •Вераніцын
- •Весялоўскі
- •Вольскі
- •Вяроўкін
- •Вярыга-дарэўскі
- •Вярэнька
- •Гаворскі
- •Гальперын
- •Гальшанскія
- •Галянскі
- •Гарабурда
- •Гарабурда
- •Гараўскі
- •Гарбачэўскі
- •Гарбачэўскі
- •Гарбачэўскі
- •Гардзіслава
- •Гаўрыленка
- •Гаўсман
- •Гаховіч
- •Гашкевіч
- •Гаштольд
- •Гедзімін,
- •Герберскі
- •Гіндэнбург
- •Гітаўт-дзевалт0ўскі
- •Гольц-мілер
- •Грабніцкі
- •Граткоўскі
- •Грум-гржымайла
- •Грыгаровіч
- •Грыневіч
- •Грынявіцкі
- •Гурыновіч
- •Гусаржэўскі
- •Гусоўскі
- •Дабравольскі
- •Дабравольскі
- •Дадэрка
- •Дакучаеў
- •Даленга-хадакоўскі
- •Далеўскія
- •Даманеўскі
- •Дамашэвіч
- •Дамбавецкі
- •Дамброўскі
- •Дамейка
- •Дарагастайскі
- •Дашчынскі
- •Дземід0віч
- •Дзмітрыеў
- •Дмахоўскі
- •Дразд0в1ч
- •Дубовіч
- •Дудышкін
- •Дунін-горкавіч
- •Дунін-марцінкевіч
- •Дыбоўскі
- •Ермакоў
- •Ефрасіння полацкая
- •Ефрасіння рагвалодаўна
- •Жаля30ўскі
- •Жахоўскі
- •Ждановіч
- •Жуковіч
- •Жураўскі
- •Жыпмонт I
- •Жыпмонт II
- •Жэра (Zera)
- •Завадскія
- •Завітневіч
- •Загурскі
- •Залескі
- •Залускі
- •Замысл0ўскі
- •Заранка
- •Зарэмба
- •Зарэмба-каліноўскі
- •Звеніслава
- •Здан0в1ч
- •Івановіч
- •Іваноўскі
- •Іваноўскі
- •Ігнатовіч
- •Ігнацьеў
- •Кавалеўская
- •Кавалеўская
- •Кавалеўскі
- •Кавалеўскі
- •Кавалеўскі
- •7В.:Собр. Науч. Тр. Т. 1—2. М., 1950—56.
- •Кавячынскі
- •Каганец
- •Каладынскі
- •Каменскі
- •Кантрым
- •Канчэўскі
- •Каралькевіч
- •Каратынскі
- •7В.:Творы. 2-е выд. Мн., 1981.
- •Каржанеўскі
- •Карповіч
- •Карповіч
- •Карташэўскі
- •Карчэўскі
- •Кары цкi
- •Касовіч
- •Касовіч
- •Касовіч
- •Касцюшка
- •Катовіч
- •Кахлеўскі
- •Качаноўскі
- •Каяловіч
- •Кіпрыян
- •Кірыла тураўскі
- •Клакоцкі
- •Клімашэўскі
- •Клімент смаляціч,
- •Кміта-чарнабыльскі
- •Князьнін
- •Крачкоўскі
- •Крашэўскі
- •Крышкоўскі
- •Кукальнік
- •Кулакоўскі
- •Кулжынскі
- •Кульчынскі
- •Кунцэвіч
- •Курбскі
- •Кургановіч
- •Кусцінскі
- •Кутарга
- •Кутарга
- •Кутневіч
- •Лада-заблоцкі
- •Латышаў
- •Лебензон
- •Легатовіч
- •Лепяшынскі
- •Лепяшынскі
- •Ліцыній намыслоўскі
- •Лужынскі
- •Лускіна
- •Лышчынскі
- •Любашчынскі
- •Людагоўскі
- •Лянкевіч
- •Лянчыцкі
- •Ляскоўскі
- •Макоўскі
- •Макушаў
- •Малышэвіч
- •Малышэўскі
- •Мамонічы
- •Манькоўскі
- •Манюшка
- •Манюшка
- •Марал ёўскі
- •Марахоўскі
- •Марашэўскі
- •Маркевіч
- •Маркев1ч
- •Марозік
- •Марцінкевіч
- •Марціноўскі
- •Масальскі
- •Масальскі
- •Маскевіч
- •Маскевіч
- •Матушэвіч
- •Мендэле-мойхер-сфорым
- •Мікешын
- •Мікуцкі
- •Міладоўскі
- •Міхановіч
- •Міцкевіч
- •Міцкевіч
- •Міцкевіч
- •Міцкевіч
- •Мужылоўскі
- •Мурзакевіч
- •Мухлінскі
- •Мысаўской
- •Мялешка
- •Мяржынскі
- •Набароўскі
- •Навадворскі
- •Нагумовіч
- •Нарвойш
- •Наркевіч-ёдка
- •Нарушэвіч
- •Насовіч
- •Незабіт0ўскі
- •Незабытоўскі
- •Несялоўскі
- •Нікіфароўскі
- •Павел 3 візны
- •Пагарэльскі
- •Пагоскі
- •Падабедаў
- •Падчашынскі
- •Пакроўскі
- •Палонскі
- •Панятоўскі
- •Папроцкі
- •Паўстанскі
- •Пачобут-адляніцкі
- •Пашакоўскі
- •Пашкевіч
- •Пельгжымоўскі
- •Перасветаў
- •Петражыцкі
- •Петрапаўлаўскі
- •Пётр 3 ганёндза
- •Пільхоўскі
- •Пратасевіч
- •Пратасовіч
- •П ржав альс кi
- •Рагнеда рагвалодаўна
- •Рагоўскі
- •Радзевіч
- •Радзівіл
- •Радзівіл
- •Радзівіл
- •Радзівіл
- •Радзівіл
- •Радзівіл
- •Радзівіл
- •Радзівіл
- •Радкавец
- •Радчанка
- •Ражанскі
- •Раманаў
- •Ратондус
- •Ржавускі
- •Рудніцкі
- •Рукевіч
- •Румянцаў
- •Рункевіч
- •Русецкая
- •Русецкі
- •Руткоўскі
- •Сабольшчыкаў
- •Саветаў
- •Савіч-заблоцкі
- •Саковіч
- •Сакольскі
- •Сапуноў
- •Сарбеўскі
- •Сасноўскі
- •Семяновіч
- •Семянтоўскі
- •Сердзюкоў
- •Сердзюкоў
- •Сержпутоўскі
- •Сілівановіч
- •Сімяон полацкі
- •Сітанскія
- •Скарульскі
- •Скрабецкі
- •Славінецкі
- •Слонімскі
- •Слупскі
- •Смаленскі
- •Смародскі
- •Сматрыцкі
- •Смуглевіч
- •Спасовіч
- •Станкевіч
- •Стары улас
- •Стафан баторый
- •Страйноўскі
- •Стрыйкоўскі
- •Стукаліч
- •Судзіл0ўская
- •Судзілоўскі
- •Сцірпейка
- •Сыракомля
- •3 Палацаў, пыхлівых адвечна,
- •Ся машка
- •Сямеўскі
- •Сянкоўскі
- •Тамашэўскі
- •Тапчэўскі
- •Трубніцкі
- •Трусевіч
- •Трутнеў
- •Труцэвіч
- •Турцэвіч
- •Тшашчкоўская
- •Тызенгаўз
- •Тызенгаўз
- •Тылкоўскі
- •Тышкевіч
- •Тышкевіч
- •Урончанка
- •Урублеўскі
- •Урублеўскі
- •Урублеўскі
- •Файніцкі
- •Фалькоўскі
- •Фалькоўскі
- •Фальскі
- •Федаровіч
- •Філалет хрыстафор
- •Фіялкоўскі
- •Хадкевіч
- •Харламповіч
- •Ходзька
- •Ходзька
- •Ходзька
- •Храпавіцкі
- •Храптовіч
- •Храптовіч
- •Цадроўскі
- •Цамблак
- •Цвяткоўскі
- •Цытовіч
- •Цэраскі
- •Цяплінскі
- •Цяцерскі
- •Чалоўскі
- •Чарноўская
- •Чартарыйскі
- •Чаховіц
- •Шадурскі
- •Шалковіч
- •Шапялевіч
- •Шапялевіч
- •Шукевіч
- •Шыдлоўскі
- •Шыманоўскі
- •Шыманоўскі
- •Шымкевіч
- •Юркевіч
- •Ягадзінскі
- •Якубовіч
- •Яленская
- •Яленскі
- •Яльніцкі
- •Янушкевіч
- •Ярашэвіч
- •Ястржэмбскі
- •Яцкоўскі
- •Спіс аўтараў
Галянскі
Піліп Нерыуш (1753—1824)
Тэарэтык літаратуры, педагог, пераклад-чык. Нарадзіўся ў Кракаўскім ваяв. Скон-чыў піярскі калегіум, пасля працаваў вык-ладчыкам піярскіх школ у Польшчы, Літве i на Беларусі (1783—87). У 1787 віцэ-пра-фесар, з 1792 прафесар рыторыкі i паэтыкі Галоўнай Літоўскай школы (з 1803 Вілен-скага універсітэта). Вітаў прагрэсіўныя рэ-формы ў Рэчы Паспалітай 1791, апубліка-ваў сваю прамову перад прыняццем прыся-гі вайсковымі карпусамі ў Вільні на вер-насць Канстытуцыі 1791. У 1803—12 быў прафесарам тэалогіі i царкоўнага красамоў-ства, дэканам факультэта вольных навук i мастацтваў (1817—19) гэтага універсітэта, цэнзарам, касцельным прапаведнікам, ін-спектарам школ Віленскай навучальнай ак-ругі. За даследаванне «Пра красамоўства i паэзію» (Вільня, 1786, перавыд. ў 1788 i 1808) узнагароджаны каралём Станіславам Аўгустам Панятоўскім залатым медалём. Паводле светапогляду Г. — прадстаўнік ас-ветніцкай плыні, падтрымліваў школьную рэформу, якую праводзіла Адукацыйная камісія, удзельнічаў у рабоце Варшаўскага таварыства прыхільнікаў навукі. Перакла-даў «Паралельныя жыццеапісанні» Плутарха (т. 1—4, 1801—05, пад назвай «Жыццё вялікіх людзей», перавыд. ў 1921). Аўтар публіцыстычных i дыдактычных нарысаў «ІСітайская літаратура для літаратарак i лі-таратараў у Еўропе» (1810), «Філосаф i ан-тыфілосаф» (1811). На думку біёграфаў, Г. не быў арыгінальным мысліцелем, але набыў вядомасць як эрудыт, прыхільнік ас-веты i прагрэсу, праціўнік ханжаства, фа-натызму i схаластыкі. Праграма яго лекцый (1793—94) сведчыць, што ён займаў кам-прамісную пазіцыю паміж нарматыўнай эс-тэтыкай класіцызму i новымі асветніцкімі ідэаламі. Паводле тэзісаў яго лекцый па-этычная дасціпнасць грунтуецца на разва-гах розуму. Без кіраўніцтва з боку логікі i «цвярозай філасофіі» няма паэзіі. Усё, што даступна разумению, можа быць аб'ектам «вольных навук», сярод якіх цэнтральнае месца займае «красамоўства» — па тагачас-ных паняццях — не толькі аратарскае мас-тацтва, але i ўсе віды i жанры мастацкай прозы, публіцыстыкі i літаратурна-мастац-кай крытыкі. Ад прыгожай прамовы людзі адчуваюць такую ж эстэтычную асалоду, як i ад музыкі ці іншых мастацтваў. Краса-моўства квітнее там, дзе людзі кіруюцца перакананнем, а не прымусам, г.зн. у вольных дзяржавах.
Літаратурна-эстэтычныя погляды Г. ад-люстроўвалі якасныя змены, што адбыліся ў навуковай думцы эпохі Асветніцтва. Тэа-рэтычны дыяпазон традыцыйных курсаў паэтыкі i рыторыкі пашыраўся за кошт «асіміляцыі» сумежных навук, якія знахо-дзіліся ў стадыі станаўлення (эстэтыка, крытыка, стылістыка, гісторыя літаратуры, фалькларыстыка). Універсітэцкія курсы па-этыкі сталі своеасаблівымі энцыклапедыямі агульных ведаў пра мастацкую культуру, а ў сваёй спецыяльнай частцы — падручнікамі па літаратуразнаўстве. Такую навуку ства-ралі ў Віленскім універсітэце Г., Э.Славац-кі (бацька польскага паэта Ю.Славацкага) i Лявон Бароўскі.
3 даследаванняў Г. пачыналася размежа-ванне літаратуразнаўства i рыторыкі. Агульныя «рытарычныя» праблемы паклаті пачатак тэарэтычнай эстэтыцы i мастац-твазнаўству. Яго курс грунтуецца яшчэ на антычнай класіцы (рыторыцы i паэтыцы Цыцэрона, Квінтыліяна, Гарацыя), але ўлічвае даследаванні новага літаратуразнаў-ства, у прыватнасці, французскага крыты ка Ж.Марманталя (1723—99), паслядоўніка Вальтэра. Г. адмовіўся ад нарматыўных правіл рыторыкі. На яго думку, умовы кра-самоўства — шырокая эрудыцыя, лагіч
107
насць думкі, развіты густ i дабрачыннае жыццё. Першай гістарычнай формай кра-самоўства была паэзія, яна развівала густ, фантазію i дасціпнасць. Пад красамоўствам Г. разумеў не толькі ўсе роды «прыгожага пісьменства» — аратарскае мастацтва, пуб-ліцыстыку i літаратурна-мастацкую крыты-ку, але i філасофію, навуковыя i дыдактыч-ныя творы. Тэорыя рыторыкі, на яго думку, не апрыёрная, таму што грунтуецца на аратарскім вопыце. Здольнасць да краса-моўства, сцвярджаў аўтар, ёсць ва ўсіх на-родаў розных гістарычных эпох, яно — дар прыроды. Аднак толькі ў свабодных наро-даў яно развіваецца, толькі там квітнее, дзе кожны грамадзянін вольна выяўляе свае думкі i пачуцці. У заняволеных, прыгнеча-ных тыраніяй грамадствах няма аратараў, таму што красамоўства там прызначана для ўсхвалення дзяржаўных кіраўнікоў.
Важнае значэнне Г. надаваў выхаванню эстэтычнага густу. Яго крытэрыі — прыро-да («натуральнасць») i агульны ўзровень гу-манітарнай культуры. Ён адзначаў цыкліч-насць: эпохі ўздыму змяняюцца перыядамі заняпаду, якія наступаюць тады, калі ў красамоўства, паэзію, мастацтва i штодзён-ны побыт пранікаюць вычварнасць, штуч-насць, празмернасць. Густ выяўляецца ў стылі красамоўства i паэзіі. Ён можа быць высокі, нізкі, сярэдні, фамільярны, праза-ічны i паэтычны. Для пісьменніка i аратара важна, каб паказная прыгажосць формы не адводзіла чытача i слухача ад сутнасці зместу. Творчая фантазія — гэта пачатак навукі i мастацтва, яго імпульс. Так, жыва-пісец чэрпае прыгажосць з прыроды, але толькі праз уяўленне ён надае ўзятаму з жыцця матэрыялу стройную форму i rap-монію. У трактоўцы суадносін красы i праў-ды Г. прытрымліваўся прынцыпаў класі-цызму; мастацтва заклікана ўпрыгожыць праўду, стварыць нешта накштатг зачара-ванага палаца, у якім надоўга не застанеш-ся, але затое перажывеш цудоўныя імгнен-ні. Асноўныя эстэтычныя катэгорыі ён тлу-мачыў у адпаведнасці з класічнымі трады-цыямі: прыгожае — як меру i гармонію, адпаведныя нашаму ўспрыманню; узнёс-лае — як вялікае, што не можа быць ахоп-лена нашым зрокам або слыхам. Цікавую думку сфармуляваў Г. пра складаныя суад-носіны красы прыроды i прыгажосці. Кар-ціны прыроды прыгажэйшыя за ix адлюс-траванні ў мастацтве. Чым больш даскана-ла мастацтва наследуе прыродзе, тым яно больш прыймальнае для публікі. Але i красу прыроды глыбей успрымаюць тыя, хто спасціг прыгажосць мастацтва.
На думку Г., творы, пазбаўленыя па-этычнай фантазіі, не паэзія; затое твор, на-пісаны ў жанры прозы, але напоўнены жы-вым уяўленнем, напр, раман, адносіцца да паэзіі. Найвышэйшым яе жанрам з'яўляец-ца эпапея, гераічны эпас, які патрабуе вя-лікага розуму i багатай фантазіі. Апрача эпічных паэтаў Старажытнай Грэцыі (Га-мер) i Рыма (Гарацый) Г. высока цаніў но-ваеўрапейскіх (Taco, Арыёст, Мільтан, Шэкспір, Карнегі, Расін) i польскіх (Ян Каханоўскі) паэтаў. Тэорыя паэзіі i краса-моўства Г. выкарыстоўвалася ў школах Бе-ларусі ў канцы 18 — 1-й палове 19 ст., яна паўплывала на станаўленне асветніцкай эс-тэтыкі Беларусі.
Літ:. Biel i ński J. Uniwersytet Wileński (1579—1831). T. 2. Kraków, 1899—1900; Очерки истории философской и социологической мысли Белоруссии (до 1917 г.). Мн., 1973. С. 282— 287. У.М.Конан.
ГАМАЛІЦКІ
Міхаіл Лявонавіч (3.12.1791—2.2.1861)
Беларускі ўрач, педагог, гісторык. Нара-дзіўся ў в. Бялавічы Слонімскага павета (цяпер Івацэвіцкі раён) у сям'і уніяцкага святара. Першапачатковую адукацыю атры-маў у Жыровічах. У 1809 паступіў у Вілен-скі універсітэт, пасля заканчэння якога (1815) абараніў дысертацыю на ступень доктара медыцыны. На працягу 1816—27 працаваў у гэтым універсітэце, выкладаў фізіялогію. 3 1824 прафесар. Як педагог праводзіў заняткі на высокім прафесійным узроўні, вылучаўся фунтоўнымі ведамі i стараннай распрацоўкай лекцыйнага курса. У 1827 па стане здароўя выйшаў на пенсію. Нейкі час займаўся ўрачэбнай практыкай, змяшчаў артыкулы на медыцынскія тэмы ў перыядычных выданнях. Адначасова распа-чаў вывучэнне мінулага свайго краю на ас-нове даследавання матэрыялаў віленскіх архіваў, авалодаў ведамі палеаграфіі i архе-алогіі. Калі выйшла ў свет «Псторыя Віль-ні» М.Балінскага (т. 1—3, Вільня, 1836— 37), Г. змясціў на яе рэцэнзію з істотнымі папраўкамі i дапаўненнямі, якія значна ўзбагацілі змест твора. Даследаваў гісторыю Вільні i заходніх зямель Беларусі, беларус-кую філалогію i археалогію. Дапамагаў
108
А.Кіркору ў арганізацыі i прымаў удзел у яго археалагічных экспедыцыях. Шмат рэдкіх дакументаў перадаў у Віленскі музей старажытнасией. У 1857 выбраны членам Віленскай археалагічнай камісіі. Сабраныя матэрыялы паслужылі Г. для напісання працы пра жыццё i дзейнасць вялікага князя літоўскага Вітаўта «Fragmenta Witoldowe», якая, аднак, засталася ненадру-каванай. Памёр i пахаваны ў Вільні.