Папроцкі

Францішак

(10.6.1723 —пасля 2.7.1705)

Выдавец, аутар навуковых прац па геа-графіі, усеагульнай i айчыннай гісторыі, д-р філасофіі (1758). Нарадзіўся на Беларусі

319

вучыўся ў Польшчы, выкладаў філасофію, гісторыю i геаграфію ў Варшаве i Вілен-скай акадэміі, кіраваў шляхецкімі калегіямі ў Вільні i Камянцы. Пачынаючы з 1759, П. выдаваў у Вільні «Палітычныя калянда-рыкі», з 1768 —«Віленскія календары». Гэ-тыя календары выгадна адрозніваліся ад большасні падобных выданняў сярэдзіны 18 ст., у якіх побач з рэлігійнай праблема-тыкай змяшчаліся звесткі па астралогіі, знахарстве, тлумачэнні сноў. Сваім добра аформленым «Палітычным каляндарыкам» П. надаў свецкі характар, змяшчаў у ix ба-гатую інфармацыю пра бягучыя падзеі ў краіне i за мяжой, звесткі па фізіцы, меха-ніцы, медыцыне i геаграфіі. У ix, напрык-лад, змяшчаліся артыкулы аб выніках ас-транамічных назіранняў М.Пачобут-Адля-ніцкага, рашуча адхіляліся астралагічныя прароцтвы i інш. забабоны, «замоўчваліся» i біблейскія легенды. У «Палітычным ка-ляндарыку на 1760 г.» П. змясціў кароткае апісанне найбуйнейшых тагачасных краін Еўропы. Характарызуючы Расію, ён адзна-чыў, што жыхары гэтай краіны «цярплівыя ў невыгодах i нястомныя ў працы, асабліва ваеннай»; пачынаючы з царавання Пятра I, яны дасягнулі вялікіх поспехаў у навуках i змен у звычаях, разам з тым многія з ix вызначаюіша «схільнасцю да бунту, суро-васцю, празмерным п'янствам» i інш. зага-намі. У «Палітычным каляндарыку на 1764 г.» змясціў храналогію польскіх каралёў i князёў Вялікага княства Літоўскага, апісваў падзеі «бескаралеўя», што настала пасля смерці Жыгімонта Аўгуста III, паведамляў імёны імператараў, цароў i каралёў еўра-пейскіх краін, тагачасных епіскапаў, сена-тараў, міністраў i інш. службовых асоб Рэ-чы Паспалітай. У адным з артыкулаў рас-казвалася пра вынікі Сямігадовай вайны (1756—63), названы найважнейшыя паліт. падзеі 1763; прыведзена табліца ўсходу i за-хаду Сонца. У «Палітычным каляндарыку на 1765 г.» надрукаваны пастановы соймаў за 1764. «Каляндарык на 1766 г.» паведам-ляў пра землетрасенне ў Амерыцы i Сібіры, пра адкрыццё Расійскай купецкай кампані-яй Алеуцкіх астравоў, называліся новыя ле-кі. Цікавая была інфармацыя пра бунт 50 тысяч лонданскіх ткачоў з прычыны завозу ў Англію шаўковых тканін, з-за чаго «тка-чы-шаўкапрады засталіся без сродкаў да жыцця i асуджаліся на галодную смерць».

Папулярныя былі i творы П. па геагра-фіі i гісторыі, у тым ліку падручнік геаграфіі «Еўропа — найлепшая частка свету» (1754, 1765), у якім даваўся аналіз геагра-фічнага становішча, прыродных умоў, са-цыяльна-эканамічнага i палітычнага ладу, складу насельніцтва, духоўнай культуры еў-рапейскіх краін. 3 прац П., прысвечаных праблемам усеагульнай гісторыі, вылучаец-ца кніга «Найбольш значныя войны...» (1763), напісаная на аснове твораў антыч-ных i заходнееўрапейскіх гісторыкаў. У прадмове да яе аўтар адзначаў: «Няма нічо-га болын непрыемнага для народаў, чым войны, i ў той жа час веданне гісторыі вой-наў дазваляе высветліць прычыны ўзвы-шэння i падзення дзяржаў і, што асабліва важна, шляхі ўмацавання свабоды i неза-лежнасці Айчыны». У такой форме П. знайшоў спосаб выказаць сур'ёзную за-непакоенасць патрыятычных сіл лесам Рэ-чы Паспалітай, якая набліжалася да свайго падзення. Трывогай за будучыню Рэчы Паспалітай прасякнута i праца П. «Аб ры-царскім пытанні ў Польшчы» (1776). На аснове аналізу прычын перамог i паражэн-няў Польскага Каралеўства і Вялікага княства Літоўскага ў мінулых войнах аўтар спрабаваў выказаць рэкамендацыі па ўма-цаванні абароны дзяржавы i павышэнні бая-здольнасці яе арміі. Дзве невялікія кнігі П. «Дамашнія весці аб Вялікім княстве Лі-тоўскім» (1763) i «Дамашнія весці аб Польскім Каралеўстве» (1771) уяўляюць ка-роткія энцыклапедычныя даведнікі аб геа-фафічным становішчы, прыродных умовах, гісторыі, дзяржаўным ладзе, судах, арміі i інш. атрыбутах названых краін. У першай з ix П. ўзнаўляе паданне пра перасяленне рымлян у басейн Немана, якое пакладзена ў аснову распрацаванай М.Длугашам, Ы.Літвінам i інш. гісторыкамі тэорыі пра лацінскае паходжанне літоўскага народа, што нібыта нейкі Палямон, сваяк Нерона, разам з 500 знатнымі рымлянамі ўцёк ад самавольства імператара ў чужыя краі i па-сяліўся ў басейне Нёмана, i ад нашчадкаў гэтых рымлян пайшлі літоўская шляхта i літоўскі народ. Аналіз гістарычных твораў П. сведчыць, што ix аўтар зыходзіў з рацы-яналістычнага разумения гістарычнага пра-цэсу i сваёй дзейнасцю падрыхтаваў глебу для ўспрыняцця ідэі пра заканамернае раз-віццё гісторыі прадстаўнікамі грамадскай думкі Беларусі i Літвы апошняй трэці 18 ст.

Літ.: Бирало А.А. Философская и обще­ственная мысль в Белоруссии и Литве в конце XVII —середине XVIII в. Мн., 1871; Очерки ис

320

тории философской и социологической мысли Белоруссии (до 1917 г.). Мн., 1973; Идеи гума­низма в общественно-политической и философ­ской мысли Белоруссии (дооктябрьский пери­од). Мн., 1977.

ПАРЦЯНКА

Канстанцін Іванавіч (1793—1841)

Вучоны-медык, хірург, педагог. Нара-дзіўся ў Мінскай губерні. Вывучаў меды-цыну ў Віленскім універсітэце. У 1818 ат-рымаў ступень доктара медыцыны i праца-ваў ардынарным прафесарам i урачом хі-рургічнай клінікі ў Віленскім ун-це. 3 1822 у якасці ад'юнкта чытаў лекцыі па дэсмур-гіі (вучэнне аб медыцынскіх павязках), з 1824 — па агульнай тэрапіі i асновах ме­дыцыны. 3 1832 дырэктар хірургічнай клі-нікі. Мноства яго дробных артыкулаў па медыцыне надрукавана ў тагачасных польс-кіх газетах.

ПАСТАРНАЦКІ

Іван Раманавіч (1848—1887)

Вучоны-медык, псіхіятар. Нарадзіўся ў Мінскай губ. ў сям'і святара. Вучыўся ў Кі-еўскай гімназіі. Вышэйшую адукацыю ат-рымаў у Пецярбургскай медыка-хірургіч-най акадэміі (1872). Служыў у варшаўскіх шпіталях, дзе займаўся псіхіятрыяй. Абара-ніў доктарскую дысертацыю (1876), у якой прааналізаваў новыя даследаванні па лака-лізацыі мозга i абнародаваў уласныя назі-ранні адносна рухальных цэнтраў галаўнога мозга. У 1880 накіраваны для ўдасканален-ня за мяжу. У 1882 выбраны прыват-дацэн-там медыцынскага факультэта Варшаўскагауніверсітэта, потым атрымаў пасаду экстра-ардынарнага прафесара кафедры псіхіят-рыі. Аўтар многіх прац на медыцынскія тэ-мы, у т. л. «Пра ўплыў алкаголю на арга-нізм чалавека» (1874), «Анатамічныя асно-вы вучэння пра душэўныя хваробы» (1882), «Прагрэсіўны параліч звар'яцелых», «Ма-ральнае лячэнне псіхіятраў» (1883—87) i інш. Памёр у Варшаве.

ПАЎЛОВІЧ

Марцін Антоні (9.11.1789—24.7.1830)

Геолаг, асветнік. Нарадзіўся ў мястэчку Лагішын на Піншчыне ў сям'і кавалерый-скага паручніка. Навучаўся ў Віленскай гімназіі. Вышэйшую адукацыю атрымаў у Віленскім універсітэце. У 1808 атрымаў ступень кандыдата філасофіі. Працаваў настаўнікам Віленскай гімназіі, потым у Віцебску. У 1817 пераехаў у Варшаву. Дзе-ля грунтоўнага вывучэння мінералогіі i геа-логіі Варшаўскі універсітэт накіраваў яго ў Парыж i Фрыбург. Пасля вяртання ў Вар­шаву П. прывёў у парадак мінералагічны кабінет універсітэта, потым загадваў ім. Для ваяводскіх гімназій склаў 12 калекцый мінералаў. Адначасова быў выкладчыкам мінералогіі ў Варшаўскім ліцэі, а потым прафесарам Аляксандраўскага універсітэта. Аўтар «Трактата аб уласцівасцях i зачатках базальтаў» (Варшава, 1822), апісання пада-рожжа ў Італію ў часопісе «Dziennik Warszawski» («Варшаўскі дзённік», 1825), артыкулаў у перыядычным друку. У 1829 выдаваў часопіс «Pamiętnik fizycznych, matematycznych i statystycznych umiejętności...» («Веснік фізічных, матэматычных i статыс-тычных ведаў»). Памёр у Варшаве.

ПАЎЛОВІЧ

Эдвард Баніфацы Францавіч (псеўд. Эдвард з-над Свіцязі, Я с е н ч ы к; 7.6.1825—10.2.1909)

Мемуарыст, мастак, асветнік. Нарадзіў-ся ў мяст. Тургелі (цяпер Літва). Дзяцінства правёў на Навагрудчыне. Вучыўся ў Жыро-вічах, Слоніме, Слуцку. У Вільні браў пры-ватныя ўрокі малявання ў К.І.Русвцкага i К.Рыпінскага. У 1853 скончыў Пецярбур-гскую Акадэмію мастацтваў. У 1853-56 па-дарожнічаў па Заходняй Еўропе, вынікам чаго стала брашура «Колькі слоў літвіна» (Парыж, 1857), у якой адстойваў права бе

321

ларускага сялянства на асвету. 3 1859 вык-ладаў у Навагрудскай гімназіі, заснаваў у Навагрудку жаночы пансіён, нядзельную школу для простанароддзя, у 1860 —сама-дзейны тэатр, дзе быў рэжысёрам, дэкара-тарам i акцёрам. Пісаў карэспандэнцыі ў віленскія, варшаўскія i парыжскія газеты. За ўдзел у пастаўнні 1863—64 сасланы ў Петразаводск, потым Аланец, Екацярынас-лаў. 3 1867 зноў у Навагрудку. З 1870 у Львове. Падрыхтаваў і выдаў там каталогі фондаў музея Любамірскіх. У мемуарных творах «Успаміны з-над Віліі і Немана» (1882), «Успаміны. Навагрудак —турма — выгнанне» (1887), «3 падарожжа па Літве» (1890), «3 успамінаў. Год 1846» (1898), «3 жыцця літвіна» i «Мае ўспаміны з часоў настаўнічання на Літве колькі дзесяткаў год назад» (1904), «Двое памятных сутак у Мінску, 1863 год» (1906) i інш. прыведзена багата звестак пра культурна-грамадскае i літаратурнае жыццё Беларусі 1840-60-х га-доў, пра побыт беларусаў, пра беларускага паэта Ф.Савіча. Аўтар працы «Погляд на становішча польскага выяўленчага мастац-тва ў параўнанні з зарубежным мастац-твам» (1881). Як мастак працаваў пераваж-на ў жанры партрэта («Аўтапартрэт», 1853, i інш.), рабіў замалёўкі Навафудка i яго ва-коліц, маляваў абразы. Архіў П., у т.л. пе-рапіска з жыхарамі Беларусі, зберагаецца ў бібліятэцы Польскай АН (Вроцлаў).