Шадурскі

Станіслаў (1726—89)

Філосаф. Нарадзіўся непадалёку ад Дзвінска (цяпер Даўгаўпілс, Латвія). Адука-цыю атрымаў у езуіцкіх калегіумах Вільні i Оршы. Тры гады выкладаў фэчаскую i ла-цінскую мовы ў Вільні i Варшаве. У 1752 паступіў у Віленскі універсітэт i неўзабаве накіраваны працягваць адукацыю ў Парыж. Тут, у калегіуме Людовіка Вялікага, 4 гады вывучаў філасофію, прыродазнаўства i ма-тэматыку, наведваў лекцыі прафесара фізікі i натуральнай гісторыі, члена французскай акадэміі навук І.-А.Ноля, на якіх апошні дэманстраваў свае доследы па вывучэнні

469

электрычнасці. Вярнуўшыся на радзіму, Ш. з 1757 выкладаў філасофію ў Варшаў-скім шляхецкім калегіуме, a ў 1759—62 быў прафесарам філасофіі Навагрудскага калегіума. У гэты перыяд ён напісаў i апуб-лікаваў усе свае філасофскія творы, пры-чым найбольш значныя — у Навагрудку. Сярод ix «Прынцыпы філасофіі мыслсння i адчуванняў» (1758), «Зачаткі разважанняў у розных дыялогах, а таксама практыкаван-няў па логіцы, этыцы i метафізіцы» (1760), «Філасофскія азначэнні агульнай фізікі, выказаныя публічна аўтарам» (1761), «Фізі-ка, або Філасофія прыроды» (не апубліка-вана). У 1762—65 Ш. займаў пасаду пры-дворнага капелана. Потым да 1771 выкла-даў філасофію ў Вільні, Гродне, Браневе, пасля чаго яго выкладчыцкая i навуковая дзейнасць па невядомых прычыных спыні-лася. У 1773 Ш. выйшаў з ордэна езуітаў.

Ш. — найбольш вядомы прадстаўнік натурфіласофіі 2-й паловы 18 ст. У яго тэа-рэтычнай спадчыне адлюстраваўся працэс распаду схаластычнай філасофіі i станаў-лення філасофскай i прыродазнаўчай думкі Новага часу. У фармальнай логіцы, нап-рыклад, ён разглядаў 3 традыцыйныя для схаластыкі аперацыі розуму — паняцце, суджэнне i вывад, а таксама некаторыя пы-танні распрацаванай Арыстоцелем лагічнай тэорыі дэдуктыўнага разважання (сілагіс-тыкі), семантыкі i аналогіі выказванняў. Паводле Ш., у тэорыі пазнання неабходна гарманічна спалучаць рацыяналізм i эмпі-рызм, не адмаўляючы пры гэтым значэння гістарычнага сведчання, веры i думкі. Ра­зам з метафізікай, фізічнай i маральнай іс-цінамі, традыцыйнымі для схаластыкі, ён прапанаваў увесці некаторыя дадатковыя азначэнні, у прыватнасці, паняцце анала-гічнай ісціны. У цэлым лагічныя погляды Ш. знаходзіліся на стыку схаластычнай ло-гікі i логікі Новага часу, уплыў якой выяў-ляўся ў зацікаўленасці мысліцеля-тэарэты-ка пазнавальнымі праблемамі, у большай даступнасці зместу i больш простай мане­ры выкладання. У псіхалогіі пры тлумачэн-ні ўзаемадзеяння душы i цела ён звяртаўся да «сістэмы фізічных уздзеянняў», спраба-ваў вылучыць фізічныя асновы «душы», тым самым атаясамліваючы яе з мозгам. Чалавек у яго працах уяўляецца ў якасці псіхафізічнага быцця, спалучэння матэрыі i духу. Паводле Ш., цела i душа ўзаемаза-лежныя i ўздзейнічаюць адно на адно. Як i іншыя тагачасныя філосафы, ён лічыў, што нашы адчуванш i ix змест пэўным чынам звязаны са станам успрымаемых аб'ектаў i не з'яўляюцца ix абсалютным адлюстраван-нем.

Найбольшы ўплыў на творчасць Ш. зра-білі вучэнне i светапоглядная сістэма Р.Дэ-карта. Гэта знайшло адлюстраванне ў над-рукаванай у Навагрудку яго працы «Філа-софскія азначэнні агульнай фізікі». У адпа-веднасці з канцэпцыяй Ш., «агульная фізі-ка» павінна займацца тым, што з'яўляецца агульным i ўласцівым усім відам матэры-яльнай рэчаіснасці, вывучаць сутнасць ма-тэрыі i законаў, якія кіруюць ёю, «прыват-ная фізіка» — вывучэннем асобных кампа-нентаў i з'яў матэрыяльнага свету, абапіра-ючыся галоўным чынам на вопыт i экспе-рымент. Паводле Ш., фізіка павінна абапі-рацца на розум, паказанні органаў пачуц-цяў i эксперыментальныя даныя. Яна «зай-маецца тым, што не падмяняе розум досле-дам, а дослед не ўводзіцца ў зман розу-мам»; аб'ектам яе даследаванняў з'яўляецца ўся матэрыяльная рэчаіснасць, таму фізіка i падзяляецца на шэраг навук: аб небе — ураналогія, атмасферы — аэралогія, зямлі — геалогія, целе — саматалогія. Апошняя на-вука падрабязна выкладзена ў яго «Філа-софскіх азначэннях».

Разглядаючы філасофскія i навуковыя сістэмы розных часоў, Ш. надзвычай кры-тычна ставіўся да схаластыкі. Не зусім за-давальнялі яго i некаторыя філасофскія сістэмы Новага часу. «Мы, — пісаў ён, — належым да школы філосафаў-эклектыкаў, таму што не прытрымліваемся ніводнай з цэласных сістэм. Сістэма Ньютана не ўяў-ляецца нам прымальнай, пакуль яе пры-хільнікі больш ясна не растлумачаць сваю славутую сілу прыцягнення, не задавальняе нас разгляд непадзельных атамаў эпікурэй-цамі з ix найдрабнейшымі пылінкамі. Не можам мы легка пагадзіцца i з усім, што пастуліравана самім Картэзіем. Да канца не разумеем мы сутнасць манад Лейбніца і тое, чаму яны ўтвараюцца самі з сябе i якім чынам гэтая майстэрня свету будуец-ца. Ад перыпатэтычнай сістэмы, якая апе-рыруе абсалютнымі выпадковасцямі, таем-нымі якасцямі, бояззю пустаты i матэры-яльнымі субстанцыяльнымі формамі (якія, аднак, не з'яўляюцца матэрыяй), мы адышлі даўно i адрозніваемся ад яе, як не­ба ад зямлі. У гэтай частцы філасофіі (фізі-цы) мы не прытрымліваемся ix сістэмы, та­му што фізічныя з'явы яны тлумачаць хут-

470

чэй метафізічна, чым натуральным споса-бам». 3 гэтага праграмнага выказвання Ш. вынікае, што ён быў прыхільнікам эк-лектычнай філасофіі, якая існавала на Бе­ларуси i пасля разлажэння схаластычнай філасофіі як гістарычна непазбежнага эта­пу ў развіцці духоўнай культуры, асэнса-вання аб'ектыўнай неабходнасці сацыяль-ных пераўтварэнняў i рэформ. Зыходзячы з гэтага, Ш. лічыў магчымым карыстацца рознымі філасофскімі сістэмамі, запазыч-ваючы з ix толькі тое, што ўяўлялася яму дакладным i не выклікала сумнення. У сва-ім адмоўным стаўленні да схаластыкі Ш. быў аднадушны з заснавальнікамі но-вай заходнееўрапейскай філасофіі Ф.Бэка-нам i Р.Дэкартам. Крытыкуючы славесную вучонасць схаластыкі i яе рабскую залеж-насць ад аўтарытэтаў, Ш. падкрэсліваў факты ігнаравання ёю доследнага вывучэн-ня прыроды: «Жангліруюць словамі, а не філасофствуюць тыя філосафы, якія, не звяртаючыся да самой прыроды, займаюц-ца сухімі i плённымі разважаннямі i выра-шаюць праблемы пачуццёвага свету вык-лючна метафізічнымі спосабамі; з другога боку, належыць назваць рамеснікамі ў фізі-цы тых, хто, аперыруючы звесткамі пра з'явы прыроды, узятымі з навуковых сачы-ненняў, прымхліва i занадта легка давярае гэтым звесткам, не хоча ні сам ix даследа-ваць, ні іншым праз дослед прапанаваць, а таксама зводзіць ix да адзіных законаў прыроды». Ш. падзяляў пункт погляду Р.Дэкарта пра існаванне дзвюх субстан-цый — матэрыяльнай i духоўнай. Дуалізм у вырашэнні праблемы суадносін матэрыі i свядомасці вызначылі яго адмоўныя адно-сіны да сенсуалізму Д.Лока. Адначасова ён спрабаваў аб'яднаць вучэнне Р.Дэкарта аб прыроджаных ідэях са схаластычным пала-жэннем аб інтэлектуальным пазнанні. Спе-цыяльна спыняўся Ш. на доказах існаван-ня Бога, выступаў супраць атэізму i пантэ-ізму i ў гэтай сувязі падрабязна разглядаў погляды Б.Спінозы, Д.Берклі i інш. філо-сафаў. Асаблівай увагі заслугоўваюць яго рацыянальна-эмпірычны погляд на прыро-дазнаўства, спроба вытлумачыць рэлігій-ныя догматы з дапамогай законаў механікі, выкладанне законаў дынамікі, статыкі, оп-тыкі i інш. Філасофія Ш., якую ён сам на-зываў «філасофіяй розуму i адчування», з'яўляецца значным укладам у развіццё на-вуковай i грамадскай думкі Беларусі, Літвы i Польшчы

Те:. Философские положения по общей фи­зике // Памятники философской мысли Бело­руссии XVII — первой половины XVIII в. Мн., 1991.

Jlim:. Бирало А.А. Философская и общес­твенная мысль в Белоруссии и Литве в конце XVII — середине XVIII в. Мн., 1971; Ц у к е р -м а н А.Я. Философская мысль в Белоруссиисередины XVIII века. Мн., 1980; BednarskiS. Upadek i odrodzenie szkół jezuickich w Polsce.Kraków, 1933. С.Ф.Дубянецкі.