9.Тапсырмалар Құрмалас сөйлем

В казахском и русском языках предложения по своей структуре бывают простые и сложные.

Простым называется предложение, выражающее законченную мысль и содержащее подлежащее и сказеумое.

Сложным (құрмалас сөйлем) называется предложение, которое состоит из двух или нескольких простых предложений, объединенных по смыслу, составляющих единое целое.

Частями сложного предложения служат простые предложения. Они объединяются в сложные двумя способами: а) при помощи союзов: да (де), та (те), және (и), бірақ (однако), немесе (или), өйткені (потому что), сондықтан (поэтому) и интонаций. Мысалы: Асқар институтқа ерте келді де, бірінші дәріске қатысты. Ажар медицина университетіне оқуға түсті, себебі ол дәрігер мамандығын ұнатады.

По характеру связи и по способам выражения отношений между составляющими их частями сложные предложения и в казахском, и в русском языках подразделяются на две больше группы: на сложносочиненные (салалас құрмалас) и сложноподчиненные предложения (сабақтас құрмалас).

Құрмалас сөйлемді слайд арқылы түсіндіру

Тақырып бойынша сұрақтар:

1. Құрмалас сөйлемнің құрамында ең кемінде неше жай сөйлем болады?

2. Салалас құрмалас пен сабақтас құрмалас сөйлемдердің бір-бірінен айырмашылығы қандай?

3. Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы кез келген сөз табынан бола бере ме?

Қимыл-сын бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем (Сложноподчиненные предложения с придаточными образа действия)

Придаточные предложения образа действия показывают, как происходит действие в главном предложении. Отвечают на вопросы: қалай? қалайша? – как? каким образом?

Сказуемое придаточного предложения образа действия выражается: а) деепричастием на –ып, -іп, -п; -а, -е, -й. Мысалы: 1. Асқар емтиханға жақсы дайындалып, жазғы сессияны сәтті тапсырды. 2. Дәрігер науқастың сөзін күтпей, өзі бастап кетті.

ә) отрицательной формой болжалды келер шақ в шығыс септік. Мысалы: Науқас кірген бетте орындыққа отырмастан, сөзін түрегеп тұрып бастады.

б) причастием с аффиксами –дай, -дей. Мысалы: Ештеңе болмағандай, енді ол суретті көрсетіп отыр.

1 – жаттығу. Берілген сөйлемдерді толықтырыңыз.

1. Науқас жатқан бөлмені тазалап, ... . 2. Дәрігер науқасқа диагноз қойып, ... . 3. Асанның дене қызуы кешке көтеріліп, ... . 4. Әр адамның қаны қай топқа жататынын анықтап алмай, ... . 5. Артық су, минералды тұздар қанның құрамынан шығарылып, ... .

Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем.

(Сложноподчиненные предложения с придаточными уступительными)

В придаточном уступительном предложении (қарсылықты бағыныңқы) придаточные имеют противоположное главному значение: действие главного предложения совершается как бы вопреки условиям, поставленным в придаточном предложении. Оно отвечает на вопросы қайткенмен? қайтсе де? не істесе де? не смотря не на что?. Сказуемые уступительного придаточного предложения образуется:

а) условным наклонением с союзом да, де. Мысалы: Концерт кеш басталса да, өз уақытысында аяқталды.

ә) причастием на -ған в көмектес септік. Мысалы: Күннің көзі жарқырап тұрғанмен, түстен кейін аяз болды.

б) деепричастием со вспомогательным глаголом тұра. Мысалы: Денсаулығы нашар бола тұра, таңертең дене жаттығуын жасағанды жақсы көреді.