9.Тапсырмалар Жай сөйлем, түрлері

В казахском и русском языках в зависимости от цели высказывания предложения (сөйлемдер) делятся на хабарлы сөйлем (повествовательные), сұраулы сөйлем (вопросительные), бұйрықты сөйлем (побудительные), лепті сөйлем (восклицательные).

Хабарлы сөйлем (повествовательные). В повествовательном предложении высказывается сообщение (информация) о каком-либо факте, событии, явлении. На письме в конце повествовательных предложений, произносимых спокойным тоном, ставится точка (нүкте). Мысалы: Ауру ауруханаға келді. Ол дәрігерде отыр. В обоих языках повествовательные предложения могут быть простыми и сложными, утвердительными и отрицательными.

Сұраулы сөйлем (вопросительные) – содержат вопрос. В конце его ставится (сұрау белгісі) знак вопроса (?). Для выражения вопроса используются интонация и вопросительные слова кім? (кто?), не? (что?), қанша? (сколько?), қайдан? (откуда?), қашан? (когда?), неге? (почему?) и др. Эти слова в вопросительном предложении чаще всего стоят на первом месте (иногда в середине предложения). Мысалы: Ауруыңыз қашан басталды? Қандай дәрі іштіңіз?

Порядок слов в вопросительном предложении:

а) Если вопрос выражается вопросительной частицей (ма, ме, ба, бе, па, пе), то вопросительное слово с частицей ставится в конце предложения. Мысалы: Басыңыз ауыра ма? Ентігесіз бе?

ә) Если вопрос выражается вопросительным местоимением или вопросительным наречием, то вопросительное слово обычно ставится перед сказуемым. Мысалы: Асқазаныңыз қалай ауырады? Қашан зақымдап алдыңыз?

Сұраулы сөйлем образуются при помощи частиц ма, ме, ба, бе, па, пе. Мысалы: Жүрегіңіз айни ма? Беліңіз ауыра ма?

Лепті сөйлем (восклицательные) служат для выражения чувств, проявления эмоций (горя, радости, удивления, восхищения и т.д.). Мысалы: Туған күніңізбен құттықтаймын! (Поздравляю Вас с днем рождения!). Бейбітшілік жасасын! (Да здравствует мир!). Восклицательные предложения произносятся высоким тоном. Помимо этого, в восклицательных предложениях применяются и другие средства (междометия, эмоционально окрашенные слова, усилительные частицы). Мысалы: Ол қандай әділ, көреген, қандай кемеңгер адам! (Какой он справедливый, дальновидный, какой мудрый человек!)

Бұйрықты сөйлем (побудительные) выражают приказ, запрещение, просьбу. Мысалы: Отпен ойнамаңыз! (Не играйте с огнем!). Жүріңіз тезірек! (Идемте быстрее!). Тақтаға келіңіз! (Идите к доске!). Қойыңыз оны! (Бросьте его!). Побудительные предложения в казахском языке передаются глаголом повелительного наклонения второго лица единственного или множественного числа. Мысалы: Тыңда, дала, Жамбылды! (Слушай, степь, Джамбула!).

В казахском языке, кроме 2-го лица, повелительное наклонение имеет и форму 3-го лица, которое выражает желание, приказание, требование, призыв и т.д. Мысалы: Сен айт, ол мені күтсін. (Ты скажи, пусть он меня подождет).

Студенттердің өз бетімен істейтін жұмыс түрлері

1 – тапсырма. Сөйлемдерді оқып, орыс тіліне аударыңыз. Жай сөйлемнің қай түріне жататынын анықтаңыз.

1. Бұрын қандай ем қолдандыңыз?

2. Жұқпалы аурулар қалай жұғады?

3. Бұлшық еттер сүйектерді қозғалтады.

4. Тапсырманы тез орындаңыздар.

5. Қуық зәр шығару жүйесіне жатады.

1 – жаттығу. Төменде берілген етістіктерді пайдаланып, хабарлы сөйлем құраңыз.

Кездесу, қарсы алу, емдеу, тапсыру, тәрбиелеу, серуендеу.

2–жаттығу. Берілген сұрау есімдіктерін пайдаланып 5-6 сұраулы сөйлем жазыңыз.

Қалай? Қашан? Қайдан? Не? Қанша? Қандай?

3-жаттығу. Көп нүктенің орнына тиісті жалғауларды қойып, сөйлемдерді жазып алыңыз.

1.Бүйрек тасы ауру... (нефролитиаз) – көп тараған кеселдер... бірі. 2. Ауру, әсіресе 20-50 жас аралығы... жиі кездеседі. 3. Ол көбіне оң жақ бүйрек... болады, ал екі бүйректе кездесу... 15-20%. 4. Бүйректің тас аурулары... табиғаты осы күн... дейін толық анықталмаған.

2-тапсырма. Сөйлемдерді оқып, қазақ тіліне аударыңыз. Сөйлемдерді сұраулы сөйлемге айналдырыңыз.

1. Первые попытки переливания крови человеку от животных были сделаны в ХVІІ веке. 2. Миллиарды микроорганизмов живут на коже и слизистых оболочках ротовой полости, кишечниках, дыхательных путей. 3. Еще древние врачи знали, что настой из листьев камфорного дерева стимулирует кровообращение и дыхание.

3-тапсырма. Берілген сөздерді орын тәртібі бойынша қойып, сөйлем құрастырыңыз.

1.Атқарады, сүзгіш, бүйрек, биологиялық, қызметін.

2.Қарай, болады, қуық, өзгермелі, толуына, пішіні.

3.Жағына, бел, орналасқан, екі, бүйректер, омыртқаның.

4. Келеді, қан, тамыр, қолқа, бүйрекке, арқылы.

4-тапсырма. Сөз тіркесінің дұрыс аудармасын табыңыз.

қалыпты деңгей	причинять вред
жұмыс қабілеті	терять сознание
солқылдап ауыру	бытовое условие
зиян келтіру	нормальный уровень
есінен тану	работоспособность
тұқым қуалаушылық	пульсирующая боль
тұрмыс жағдайы	наследственность

5-тапсырма. Берілген сөйлемдерді айтылу мақсатына қарай анықтаңыз және аударыңыз.

1. Жүйке жүйесі екі бөліктен тұрады.

2. Қап, зәр шығару жүйесін білмегенім-ай!

3. Қан неден тұрады?

4. Ол жүйке ауруларын жақсы біледі.

5. Қатты ауырып жатыр. Жүріңіз тезірек!

6. Дер кезінде көмек көрсетілді ме?

7. Адам тіршілігі үшін бүйректің маңызы өте зор.

4- жаттығу. Төмендегі мәтінді қазақ тіліне аударыңыз.