Нұрсұлтан Назарбаев – Қазақстанның тұңғыш Президенті

Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы (1940) – Тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш Президенті. Туып-өскен жері – Алматы облысының Қарасай ауданына қарасты Шамалған ауылы.

Днепродзержинск техникалық училищесін (1960), Қарағанды металлургия комбинатына қарасты жоғары техникалық оқу орнын (1967), Кеңес Одағы коммунистік партиясы Орталық комитетіне қарасты Жоғары партия мектебін (1976) бітірген. Экономика ғылымдарының докторы, академик.

Еңбек жолын 1960 жылы Теміртау қаласындағы Қарағанды металлургия комбинатында қатардағы жұмысшы болып бастап, домна пештеріндегі жұмыстарды атқару жолдарынан өтті.

Қазақ КСР-ның Жоғарғы Кеңесі 1990 жылдың 24 сәуірінде Н.Ә. Назарбаевты Қазақ КСР-ң ең алғашқы Президенті етіп сайлады, 1991 жылы 1 желтоқсанда бүкілхалықтық сайлау өткізілді. Ол 1991 жылы 10 желтоқсанда ҚР-ның Президенті лауазымымен қызметке кірісті.

Н. Ә. Назарбаев ҚР Қарулы Күштерінің Жоғарғы Басқолбасшысы, Қазақстан халықтары Ассамблеясының Төрағасы, Қазақтардың Дүниежүзі Қауымдастығының төрағасы.

1991 жылдың 16 желтоқсанында Қазақстан мемлекеті өзінің Тәуелсіздігін салтанатты түрде жариялады. Бұл оқиға одақтың күйреуімен байланысты болғанын барша халық жақсы біледі. Әлем халқы бір шындықты ашып берді. Ол – әрбір мемлекет ұлттық мемлекет болғанда ғана саяси, экономикалық, әлеуметтік прогреске жетеді. Мемлекеттік саясат сол елде қанша ұлт өкілдері тұрса, солардың бәрінің де мүддесін қорғайды. Бірақ тұрғылықты халықтың тілі, тарихи қалыптасқан дәстүрі, әдет-ғұрпы, менталитеті шешуші орын алуға тиіс.

Қазақстан халқының жаңа даму жолына бағытты – тарих сілтеді. Ол – демократиялық, өркениетті елдердің өмір жолы еді. Бір кезде уыстан шығып кеткен мемлекеттілікті тарихтың ондаған-жүздеген жылдарынан кейін қалпына келтірудің алғашқы бастамасы 1990 жылдың 25 қазанында Егемендік туралы Деклорацияның қабылдауынан басталды.

Қазақстанның Тәуелсіздігін жариялау, оны әлем қауымдастығына таныстыруда Н. Назарбаевтың еңбегі шексіз болды. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдар көптеген уақиғаларға толы болды. Жаңарған Қазақстаның Елтаңбасы, Туы мен Әнұраны дүниеге келді.

Қазақстан халқы Н. Назарбаевтың басшылығымен ХХІ ғасырға қадам басты. Оның негізгі мақсат-мүддесі «Қазақстан – 2030» стратегиясында тұжырымдалды. Бірде-бір халық, бірде-бір ұлт, бірде-бір мемлекет ұзақ мерзімді жоспарсыз ілгері дами алмайды.

Н. Назарбаевтың бастамасымен тәуелсіз қазақ елінде дүниежүзілік тарихи маңызы бар істер атқарылды. 1991 жылдың күзінде 40 жылдан астам бойы адамзат өміріне қауіп төндіріп келген Семей ядролық полигоны жабылды.

Туған елінің тыныштығын, адамзаттың қауіпсіздігін сақтау үшін Н. Назарбаев АҚШ, Ресей, Францияның билеушілерімен келіссөздер жүргізіп, ядролық қаруды Қазақстаннан алыстатуға (удаление) 1994 жылы келісті. 1995 жылы соңғы ядролық қару қазақ елінен әкетілді. Осылайша адамзат тарихында тұңғыш рет ядролық қарудан ерікті түрде бас тартқан мемлекет пайда болды.

2000 жылдың күзінде мемлекеттер мен халықтар арасындағы интеграцияны жаңа сапалы биікке көтеру мақсатында, бес мемлекеттің басын қосқан Еуразиялық экономикалық одақ құрылды.

Тәуелсіздік алғалы бергі уақытта Н. Назарбаевтың көреген басшылығымен мемлекеттік экономикалық, әлеуметтік, мәдени құрылыстарды реформалау жүзеге асты. Қазақстанның нарықтық ел екенін әлем мойындады. ЮНЕСКО күнтізбесінде Абайдың 150 жылдық, М. Әуезов пен Қ. Сәтбаевтың 100 жылдық, Түркістанның 150 жылдық мерейтойларының енуі, Париж бен Лондонда, Берлин мен Токиода қазақ арыстарының құрметпен аталуы – мәдениет, өнер, ғылым мен дүниетануымызды жаңаша қалыптастыруда.

Қазақстанның тәуелсіздігі жылдарында қыруар істер атқарылды. Бірақ олардың ішінде екеуін атап өту керек: біріншісі – 1997 жылы Н. Назарбаевтың ұсынған «Қазақстан – 2030» даму стратегиясы, екіншісі – елорданың Алматыдан Астанаға көшірілуі. «Қазақстан – 2030» бағдарламасында бүкіл елдің даму, қалыптасу стратегиясы жасалынды, таяу болашақта қол жеткізетін жетістіктерді белгіледі. Ал, жаңа Астана еліміздің болашағының символына айналғанына ешкімнің күмәні жоқ.

Кезінде біреу білсе, біреу білмеген Ақмола-Целиноград атаулары тарих еншісіне айналды. Ал бүгінгі Астанада Н. Назарбаев ірі мемлекеттердің басшыларымен келіссөздер жүргізіп, кездесулер өткізіп, Қазақстанды әлемге танытуда, Қазақстан әлемді тануда.

Көреген саясаткер ретінде Н. Ә. Назарбаевтың халық алдында сіңірген тарихи еңбегі уақыт өткен сайын айқындалып, бағасы арта түсуде.

Сөздік:

аластау – удаление; гонение; изгнание; изгонять

аластату – удалить; отстранить; изгнать

440-тапсырма. Мәтінге сұрақ-жауап (сұхбат) құрастырып, оны рөлге бөліп оқыңыздар.

Ү л г і :

– Н.Назарбаев еңбек жолын неден бастады?

– Н.Назарбаев еңбек жолын 1960 жылы Теміртау қаласындағы Қарағанды металлургия

комбинатында қатардағы жұмысшы болып бастап, домна пештеріндегі жұмыстарды атқару

жолдарынан өтті.

441-тапсырма. Мәтіннен үстеулерді тіркескен сөздерімен бірге теріп жазып, олардың түрлерін ажыратыңыздар.

442-тапсырма. Мәтіннен алынған сөз және сөз тіркестерімен үстеуге негізделген сөйлемдер құрастырыңыздар.

Еңбек жолы, бүкілхалықтық, жұмысшы, меңгерушісі, хатшы, қызмет, сайлану, тәулсіз Қазақстан, адамзат өміріне, ядролық қару, мемлекет, биікке көтеру, одақ құру, нарықтық ел, көреген саясаткер.

Мөлшер, топтау үстеулері

Мөлшер: Қимылдың мөлшерін, көлемін білдіреді. Сұрақтары: қанша? (сколько?), қаншалық? (на сколько?), қаншадан? нешеден? (по сколько?). Сонша, бірталай, недәуір, азды-көпті, мұнша, мұндайлық, біраз, неғұрлым, бірен-саран, анағұрлым, азғантай, талай, онша, оншалық, соншалық, сондайлық.

Топтау: Қимылдың іс-әрекетін топтап көрсетеді. Сұрақтары: қалай? (как?), қаншадан? (по сколько?). Екеулеп, он-ондап, рет-ретімен, аз-аздап, бас-басына, жұп-жұбымен, топ-тобымен, бір-бірден, үшеулеп, көп-көптен, тең-теңімен.

443-тапсырма. Сөйлемдердегі мөлшер үстеулерінің астын сызып, олардың қандай сұрақтарға жауап беретінін айтыңыздар.

Оларды біраз бұрылғаннан кейін, бұл кернді арнаулы саймандар арқылы сындырып, скважинадан шығарып алып отырады. Алайда едәуір ұзындығы бар қазбалар үшін көлемдік есеп жеткілікті дәлдікпен жазықтыққа көшірілуі мүмкін. Шыңырау (шурф) жер бетінен қазылатын онша терең емес (70-90м), қимасы шағын, көбінесе тік көлбеу өтетін кен жүргізілетін штольнялармен ашу анағұрлым тиімді болады. Кен түсімі неғұрлым жоғарылаған сайын жоғалым коэффициенті кемиді. Еңістігі едәуір трассасы бар, конвейерлері мен скиптік көтергіштерге арналған құламалы ор жолдарды айырады.

Сөздік:

қазбалар – раскопки жазықтық – плоскость

көлбеу жазықтық – наклонная плоскость көлбеу – горизонтально; раскос

едәуір – много; достаточно кеніш – рудник; месторождение

444-тапсырма. Төмендегі мөлшер үстеулерімен сөйлемдер құрастырыңыздар.

Біраз, сонша, бірен-саран, азды-көпті, бірталай, анағұрлым, азғантай, талай, недәуір, мұнша, сондайлық.

445-тапсырма. Мекен, сын-бейне, топтау үстеулерін тауып, олардың үш бөлек бағаналарға бөліп жазыңыздар.

Алға, кейін, артқа, екеулеп, жылқы, зорға, әрең, дереу, адамзат, топ-тобымен, баға, мемлекеттік, жоғары, төмен, ілгері, қабат, қалың әдемі, қабырға, жұп-жұбымен, ертең, бүрсігүні, алды, арты, сонша, қазақша, жедел, қасақана, бас-басына, ұшу, жазу, қалыптасты, бекерге, көзбе-көз, қыстыгүні, аз-аздан, мүлік, орын, белгілі, белсенді, бастық, балға, көп-көптен, алыс, жақын, бір-бірден, оң жақ, сол жақ, орасан, әрі, шапшаң, тым бірден, ұзақ, ауыр.

446-тапсырма. Сөйлемдерден мөлшер үстеулерін тауып, оларға сұрақтар қойыңыздар.

Бүгінгі таңда қазақ тілінің фонетикалық-грамматикалық құрылысы едәуір зерттеліп, танылып қалды, лексикалық қат-қабаттары да жинақталып, әр алуан сөздіктер жасалды. Сонымен біраз томсарып отырып барып, қайта қыбырласқанда, Құнанбай ойдағы сөзін бастады. Көксерек әлі онша жақындаған жоқ. Кен орындарын іздеп-табу жұмыстарының қарқынын сондайлықты жеделдету шаралары іске асырылуда. Кен түсімі неғұрлым жоғарылаған сайын, жоғалым коэффициенті кемиді. Жігіттің даусы аз саябырлады да, қақпаны қайта ашты. Біз күткен пойыз мезгілінен біраз кешігіп, түн ортасы ауа келді.

447-тапсырма. Қазақстан – тәуелсіз мемлекет! Өлеңнің мағынасын түсініп, жаттаңыздар. Тәуелсіздігімізді қашанда мақтан тұтыңыздар.

Т ә у е л с і з д і к

Өзіңдікі Елің де, Асқар тау да сенікі,

Өзіңдікі Жерің де. Бақша-бау да сенікі.

Өзіңді-өзің еткен Бақ - Қалтқысыз Доспенен,

Тәуелсіздік төрінде! Қатал Жау да сенікі.

Өзіңдікі – Туың да, Ұраның да – жасасын!

От пен Ауа Суың да. Құраның да жасасын!

Жаса, Қазақстаным, Қасиет-кие дарыған

Белді бекем буын да! Ұланың да жасасын!

(Иран-Ғайып)

448-тапсырма. Берілген топтау үстеулерімен сөйлемдер құрастырыңыздар.

Жұп-жыбымен, бір-бірден, екеулеп, аз-аздан, бас-басына, үшеулеп, көп-көптен, рет-ретімен, топ-тобымен.

449-тапсырма. Сол жақ бағанадағы сөз және сөз тіркестерінің оң жақ бағанадағы сөз тіркестерімен мағынасына қарай іріктеп, сәйкестендіріп, көрсетілген жолдарға жазыңыздар.

Ү л г і : Қазақстан – тәуелсіз мемлекет
1. қазақ елінің 2. тәуелсіздік таңы 3. жүргізіліп отырған 4. қоғамдағы 5. дүниежүзіне әйгілі 6. Еуропалық 7. Қазақстан – 8. тәуелсіздік 9. адамзаттың 10. бүкілхалықтық	а) тұрақтылық ә) саясаткер б) нарықтық ел в) жолымен г) қауіпсіздікгі ғ) сайлау д) саясат е) одақ құру ж) атқан з) тарихындағы	1. - - - - - - - - - - - - - - - - 2. - - - - - - - - - - - - - - - - 3. - - - - - - - - - - - - - - - - 4. - - - - - - - - - - - - - - - - 5. - - - - - - - - - - - - - - - - 6. - - - - - - - - - - - - - - - - 7. - - - - - - - - - - - - - - - - 8. - - - - - - - - - - - - - - - - 9. - - - - - - - - - - - - - - - - 10. - - - - - - - - - - - - - - -

450-тапсырма. Көп нүктелердің орнына тиісті үстеулерді қосып жазыңыздар. Олардың түрлерін ажыратыңыздар.

Ол үшін прогрессивтік әдістерді кеңінен қолданып, бұл жұмыстардың геологиялық- экономикалық тиімділігін .......... арттыру шаралары іске асырылуда. Еріншектің .......... бітпес. Йығынан ............... түйіп қалып едім, қолым шойынға тигендей болды. ............... қарап қарап мұңдасар, ой жіберіп әр жаққа. Жемісті ағаштың басы ............ . Асан ............ телефон соқты. ............. берекелі, ............... парасатты тәжірибе – халық түйген тұжырымдар. Қыжылжардікімен салыстырғанда, Омбы вокзалы ................. үлкен де, салтанатты да көрінді.

Сөйлемдерді толықтыруға керекті үйстеулер:азды-көпті, ертеңі, әдейі, төмен, дереу, ең, едәуір.

451-тапсырма. Үстеулердің дұрыс нұсқасын табыңыздар.