1. Мекен үстеулері: 2. Себеп-салдар үстеулері:

а) амалсыздан үйіне кетті а) қыстыгүні қайтады

ә) қасақана істеген ә) босқа барыпты

б) қолма-қол тапсырды б) емін-еркін сөйледі

в) алға қадам басты в) таңсәріде тұрды

г) әрең бара жатыр г) аз-аздап алды

3. Мақсат үстеулері: 4. Сын-бейне үстеулері:

а) ілгері жүрді а) екеулеп көтерді

ә) қасақана істеді ә) кешке келеді

б) сырттан кірді б) дереу кетіп қалды

в) ала жаздай дайындалды в) мейлінше ұқыпты

г) әншейін айтыпты г) төмен түсші

429-тапсырма. Сөйлемдерді қазақ тіліне аударып, себеп-салдар үстеулерін табыңыздар.

Студенты зря поднялись наверх. Мама вынуждено встала рано утром. Азамат ничего не делает просто так. Сначала они пошли в магазин. Попусту не трать время. Иди назад.

430-тапсырма. Мақсат үстеулерімен сөйлемдер құрастырыңыздар.

Әдейілеп, біле тұра, қасақана, әдейі, жорта, көре тұра.

431-тапсырма. Себеп-салдар, мекен, мақсат үстеулері қандай сұрақтарға жауап береді? Жауаптарыңызда көрсетілген торларға толтырыңыздар.

432-тапсырма. «Қазақ елі» монументінің мазмұнымен танысып, түсінгендеріңізді айтып беріңіздер.

«Қ а з а қ е л і» м о н у м е н т і

Авторы – Мұхтар Холдарбеков; Аймағы – Астана; Айдары – Архитектура ескерткіштері; Мазмұны – Бұл кешен – егемендік пен тәуелсіздіктің, еркіндік пен теңдіктің туын көтерген Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың еңбегі.

«Қазақ елі» монументі – ержүрек ата-бабамыз, жасампаз аға буын, жарқын болашаққа көз тіккен жастар, қазақ елінің Тәуелсіздігі мен оның тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаев бейнеленген – бірегей тарихи композиция. Мәдени кешеннің 91 метрлік биіктігі Қазақстан тәуелсіздікке қол жеткізген 1991 жылды білдіреді. Оның жоғарғы жағында – қазақстандықтардың бұдан әрі дамуына және гүлденуіне ұмтылысын білдіретін – Самұрық құсы, ал іргесінде қазақ жері мен қазақ халқының кешегі, бүгінгі және жарқын келешегі жайында сыр шертетін төрт бедер-бейне көрсетілген.

Монументтің алып жатқан жалпы аумағы 5 гектар, ал оған қосымша жанасып жатқан жердің көлемі 11 гектарды құрайды. Аумақ – елдегі ұлтаралық татулықты, ниеттердің тазалығын көрсету үшін толығымен ақ мәрмәрмен көмкерілген.

Бедер-бейнелік композициясының қақ ортасында Қазақстан тәуелсіздігінің символы – оның Бірінші Президенті Н.Назарбаевтың Конституцияның үстіне қолын қойып, ант беріп тұрған сәті және халық көрсетілген. «Халық және Президент» деп аталатын бұл бедер-бейне – тәуелсіз, демократиялық елімізде заңның үстемдік құратынын айғақтайды.

Монументтің оң жағына салынған «Қаһармандық» бедер-бейнесінде – Отанын қорғаған қазақ халқының ерліктерін, айбынды күш-жігерін, жауынгерлер мен сарбаздардың ат үстіндегі жорықтарын көруге болады. Батыс жақ бетте орналастырылған «Жасампаздық» бедер-бейнесінде халқымыздың көшпелі дәуірден ғарышқа ұшқанға дейінгі жолы суреттелген. Ол металлург пен мұнайшының, инженер мен диқаншы, құрылысшы мен ғарышкердің бейнелері арқылы мемлекеттің қуатын көрсетуге ұмтылған.

Шығыс жағында орналасқан «Болашақ» бедер-бейнесі – тәуелсіз елде өсіп, өз тағдырларын өздері жасап, ғылымда, мәдениетте, спортта үлкен жетістіктерге жетіп келе жатқан қазақстандық жастардың көңілді шақтары нақышталған.

Композиция идеясының негізгі түйіні – «Мыңжылдық» аллеясының бастапқы нүктесіне қоладан құйылып орнатылған «Бірлік» көп бейнелі мүсіндік тобында жасалған. Мұнда – ауызбірлікті сақтай отырып, өз тәуелсіздіктерін қорғап қалуға, уақыттың қиын-қыстау кезеңдерін жеңуге дайын батыл да, рухани мықты халықтың шаттанған күйі көрсетілген.

Сөздік:

бейне – облик; образ; отображение; символ; тип

айбынды – величавый; величественный; бравый; внушительный; храбрый

айбынды ер – бравый мужчина

сарбаз – воин; боец; солдат

қаһармандық – героизм; героический; подвиг, отвага

жасампаздық – созидательность; изобретательность; живучесть

433-тапсырма. Мәтінге сұрақ-жауап (сұхбат) құрастырып, оны рөлге бөліп оқыңыздар.

– Монументтің орталық барельефі қалай аталады және одан кімнің бейнесін көруге

болады?

• Орталық барельеф – «Халық және Президент» деп аталады. Онда Қазақстанның Тұңғыш Президенті Н.Назарбаев пен оның сыртындағы халықтың бейнесі көрінеді.

434-тапсырма. Сөздерді мағыналарына қарай іріктеп, сәйкестендіріп, сөз тіркестерін көрсетілген жолдарға толтырыңыздар.

1. сырттан 2. амалсыздан 3. көзбе-көз 4. әдейі 5. өте 6. аз-аздап 7. ертемен 8. керемет 9. асыға 10. бекерге

а) істеді ә) қызық б) алды в) кетеді г) әдемі ғ) сөйледі д) алды е) айтыппын ж) сөйлесті з) келді

1. ...................................... 2. ...................................... 3. ...................................... 4. ...................................... 5. ...................................... 6. ...................................... 7. ...................................... 8. ...................................... 9. ...................................... 10. .....................................

435-тапсырма. Себеп-салдар үстеулерімен сөйлемдер құрастырыңыздар.

Лажсыздан, бекерге, тектен-текке, амалсыздан, босқа, текке, шарасыздан, құр босқа, жоққа, әншейін.

436-тапсырма. Өлең жолдарынан үстеулерді тауып, олардың түрлерін ажыратыңыздар.

Тілекті бүгін хақтың берген күні,

Көл дария көздің жасын көрген күні,

Талайдың тіршіліктен қол сермеген,

Қайғысын тас-талқан ғып бөлген күні.

Жолында Ырғыз, Шалқар, Жаманқала,

Жоғары біз жатайық жолын алып,

Қостанай, Атбасар мен Ақмешіттің ...

Біреудің шөбін ұрлап қара басқыр!

Соншама не көрді екен, құдай ұрған?

Білмеді не айтарын жазған ұры,

Ұялып, текке қарап тұрды құры.

437-тапсырма. Қазақтың біртуар ұлы, халық жанашыры Мұхтар Шахановтың Желтоқсан көтерілісіндегі ұлтжандылығынан сыр шертейік. Сонау 1986 жылдағы ызғарлы күндер туралы әңгімелеп беріңіздер.