Сан есім (Имя числительное)

Заттың санын, мөлшерін, ретін білдіретін сөз табын сан есім деп атайды.

Имя числительное – это часть речи, обозначающее число, количество и порядок следования предметов и отвечающее на вопросы қанша? неше? нешеу? (сколько?), нешінші (который по счету?).

Сан есім лексика-грамматикалық мағынасына қарай 6 топқа бөлінеді. Олар:

• Топтау сан есімдер (Группирующие);

• Реттік сан есімдер (Порядковые);

• Жинақтық сан есімдер (Собирательные);

• Есептік сан есімдер (Количественные);

• Болжалдық сан есімдер (Приблизительные);

• Бөлшектік сан есімдер (Дробные).

Топтау сан есімдерзаттың мөлшерін топтап көрсетеді. Бір санның қайталануы арқылы жасалады. Бірінші компоненті есептік сан есім болады да, екінші компонентіне шығыс септігінің жалғауының жалғануы арқылы жасалады. Мысалы: он-оннан (по десять), жиырма-жиырмадан (по двадцать), бес-бестен (по пять). Нешеден? қаншадан? (по сколько?) деген сұрақтарға жауап береді.

Реттік сан есімдер есептік сандарға -ыншы, -інші, -ншы, -нші жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалынады да нешінші? қай? (который?) деген сұрақтарға жауап береді. М.: Сен қай жылы тудың? Мен бір мың тоғыз жүз сексен төрт-інші жылы тудым.

Жинақтық сан есімдер бірден жетіге дейінгі есептік сан есімдерге -ау, -еу жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады (біреу, екеу, үшеу, төртеу, бесеу, алтау, жетеу). Нешеу? деген сұраққа жауап береді. М.: Атадан алтау, анадан төртеу, жалғыздық көрер жерім жоқ (Абай).

211-тапсырма. Мәтінді мұқият оқып, мазмұнын меңгеріңіздер. Сан есімдерді сөзбен жазып, олардың түрлерін ажыратыңыздар.

М. Дулатов 1906 жылы Петербургке барып қайтады. Бұл сапарынан ол саяси күрескер ғана емес, шабытты ақын болып оралады. 1907 жылы Петербургте «Серке» газетінде шыққан «Жастарға» деген өлеңінде қазақ халқының басындағы қиын жағдайдың анық себептерін саралап, отарлық саясатты әшкерелейді. 1909 жылы Петербургте шыққан «Оян, қазақ!» атты өлеңдер жинағы патша әкімшілігінің қуғындауына ұшырайды. 1913 жылы ол Байтұрсыновпен бірге «Қазақ» газетін шығарып, басылымның бұдан кейінгі жұмысына белсене араласады. 1920 жылы Ташкентке келіп, сондағы «Ақ жол» газетінде қызмет атқарады. 1922 жылы жазықсыз қамауға алынады. Түрмеден шыққан соң, 1922-1926 жылдары Орынбордағы ағарту институтында оқытушы болады. 1928 жылдың аяғында бір топ қазақ зиялыларымен бірге қамауға алынады да, 10 жылға сотталып, 1935 жылы тұтқында қайтыс болады.

212-тапсырма. Сан есімдерді үш бағанаға бөліп: Бірінші бағанаға реттік сан есім жасап, екінші бағанаға рим цифры арқылы, үшінші бағанаға топтау сан есім жасап, сөйлемдер құрастырыңыздар.

Ү л г і :

Исатай Тайманов бір мың жеті жүз тоқсан бір+інші жылы туған.

Майқы би XII-XIII ғасырлар аралығында өмір сүрген.

«Үшінші» артық деген ойынды ойнау үшін балалар екі-екі+ден сапқа тұра қалды.

40, 80, 35, 47, 15, 17, 8,6, 19, 1938, 1941, 2, 3, 7, 18, 21, 22

213-тапсырма. Төмендегі реттік сан есімдермен сөйлемдер құрастырыңыздар.

Ү л г і : М. Дулатовтың бір мың тоғыз жүз он үш+інші жылы Орынборда «Азамат», ал бір мың тоғыз жүз он бес+інші жылы «Терме» атты өлеңдері басылып шықты.

1991, 1997, 11, 1, 1945, 2000, 2030, 63, 58, 20.

214-тапсырма. М. Дулатовтың халқын надандық, қараңғылық ұйқысынан ояту үшін жазған, сол кезеңдегі бүкіл елді дүр сілкіндіріп, патриоттық жалыны лапылдап тұрған атақты «Оян, қазақ!» өлеңін жаттап, мағынасын түсіндіріңіздер.

О я н, қ а з а қ !

Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер басты, Мен біткен ойпақ жерге аласа ағаш,

Өткізбей қараңғыда бекер жасты. Емеспін жемісі көп тамаша ағаш.

Жер кетті, дін нашарлап, хал һарам боп, Қалғанша жарты жаңқам мен сенікі,

Қазағым, енді жату жарамас-ты. Пайдалан, шаруаңа жараса, алаш!

Алыстан алаш десе, аттанамын,

Қазақты қазақ десе, мақтанамын.

Болғанда әкем – қазақ, шешем – қазақ,

Мен неге қазақтықтан сақтанамын,

215-тапсырма. Мақал-мәтелдерден жинақтық сан есімдердің астын сызып, олардың мағынасын түсіндіріңіздер.

1. Алтау ала болса, 2. Көмбенің иесі екеу: 3.Би екеу болса, дау төртеу

Ауыздағы кетеді. Біреуі – көреген, 4.Ағайынды алтау болса,

Төртеу түгел болса, Біреуі – көрген. Адам тимейді.

Төбедегі кетеді. 5. Біреуден екеу жақсы.

* * * * *

Алтаумын деме, жетеуге жолығасың

Жетеумін деме, сегізге жолығасың.

216-тапсырма. Есептік сан есімдерден жинақтық сан есімдер жасап, олармен сөйлемдер құрастырыңыздар. Емлесін түсіндіріңіздер.

Ү л г і : екі: екі+еу; екеу. 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7.

217-тапсырма. Сан есімдермен алдымен сөз тіркестерін, одан соң олармен сөйлемдер құрастырыңыздар.

Оннан, бір-бірден, алпыс бестен, отыз бірден, қырық-елуден, екі-үштен, жүз-жүзден, он бес-жиырмадан, алты-алтыдан, алпыс-жетпістен.

218-тапсырма. Төмендегі мақалдың мағынасын түсініп, жасалу жолдарын түсіндіріңіздер.

Жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар.

219-тапсырма. Көп нүктелердің орнына тиісті жинақтық сан есімдерді қосып жазыңыздар.

.............біреу сеп, Екі батыр егессе,

Тамға тіреу сеп. ...............бірі өлер.

* * * * *

Бір күн молда ........... алып қалды. ............ де жылап отырмыз. Үйге күн батарда ғана жіберді (Б. Майлин).

Атадан ................, Жалғыздық көрер

Анадан ................., жерім жоқ (Абай)

Сөйлемдерді толықтыруға керекті сан есімдер: Біреуге, екеуінің, екеумізді, алтау, төртеу.

220-тапсырма. Әр бағандағы сөздерді мағынасына қарай іріктеп, сөздерді тиісті орындарына қойып, сөйлемдер құрастырыңыздар. Сан есімдерге назар аударыңыздар.

байлық денсаулық	бірінші үшінші	байлық екінші	байлық он саулық	ақ жаулық
Бір үйдегі	Жаман жау	бір мың	жаудан	тыстағы
жарады	бес ешкі	жер	ысқырығы	айдағаны
жылдық	мың күйеу	жылдық	жүз	құда
екеу	мал	бас	болмай екеу	болмайды
тіл	бас	жарады	Тас	жармаса

221-тапсырма. Сан есім мағынасына қарай нешеге бөлінеді? Дұрыс жауабын көрсетіңіздер.

а) 4; ә) 7; б) 9; в) 6; г) 3

222-тапсырма. М. Дулатовтың «Оян, қазақ!» өлеңіндегі қараңғылықтан ояту ұранына үндес жатқан С. Торайғыровтың «Шәкірт ойы» өлеңінің мазмұнын өз ойларыңызбен толықтырып, түсіндіріңіздер.

Қараңғы қазақ көгіне Күн болмағанда, кім болам?

Өрмелеп шығып, күн болам. Мұздаған елдің жүрегін

Қараңғылықтың кегіне Жылытуға мен кірермін.

(С. Торайғыров)

223-тапсырма. Реттік, топтау, жинақтау сан есімдер жасайтын жұрнақтарды тиісті торлардың ішіне жазыңыздар.