Жай шырай (Положительная степень)

Жай шырай формасы шырайлардың басқа түрлерін мағына жағынан да, форма жағынан да салғастыратын негізгі форма болып саналады.

Мысалы: әдемі, жақсы, ақ, көк.

Салыстырмалы шырай (Сравнительная степень)

Салыстырмалы шырай дегеніміз бір заттың сынына екінші бір заттың сынын салыстырып, сол салыстырылатын түстердің я белгілерінің бір-бірінен сәл артық екенін білдіретін шырайдың түрі.

Салыстырмалы шырай тудыратын жұрнақтар:

1. -рақ, -рек, -ырақ, -ірек: көгірек, бойшаңырақ, жұмсағырақ, сәндірек.

2. -лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу: кішілеу, ақшылдау, үлкендеу, сараңдау.

3. -қыл, -ғыл, -қылт, -ғылт, -тым, -шыл, -шіл, -қай, -аң: бозғыл, сұрғылт, көкшіл, қоңырқай, ақшыл.

311-тапсырма. Сын есімдерді қазақ тіліне аударып, оларға- лау, - леу, - дау,- деу,

-тау, -теу жұрнақтарын тиісті сөздерге қосып жазып, салыстырмалы шырай жасаңыздар.

Холодный, открытый, грязный, ровный, красный, желтый, зеленный, белый, теплый, горячий, длинный, вкусный, сложный.

312-тапсырма. Мәтіндегі жай және салыстырмалы шырайларды тауып, олардың емлесін түсіндіріңіздер.

Ү л г і: Ол барлық уақытта да қиын+дау кезеңдерге тап болып отырды, бірақ проблемаларды қашанда дұрыс шешумен айналысты.

313-тапсырма. Сөйлемдерден салыстырмалы шырайларды тауып, олардың жасалу жолдарын түсіндіріңіздер.

Қараойға қарағанда Сұлутөбе бойшаңырақ. Ниетқабылдың отша жанған сәл кішілеу қара көзі тесіле қарады. Өзгелерінен гөрі сергектеу Ыбыраш түскі ұйқыдан жеңіл оянды. Жігітттің бетіне ажар кіріп, ақшылдау жүзі алқызылдана бастады. Дымқыл шалғынның арасында, бозғылт тұманның ішінде барлаушы бала да көрінбейді.

314-тапсырма. Сын есімдерді қазақ тіліне аударып, оларға -рақ, -рек , -ырақ,

-ірек жұрнақтарын тиісті сөздерге жалғау арқылы салыстырмалы шырай жасаңыздар.

Ү л г і: Үлкен – үлкен+ірек; қатты – қатты+рақ.

Большой, маленький, прямой, кривой, пожилой, молодой, широкий, далекий, худой, короткий, высокий, гоячий, холодный, твердый, мягкий.

315-тапсырма. Берілген сөйлемдердегі шырайлардың астын сызып, олардың түрлерін ажыратыңыздар.

Менің әріптесім сенен биігірек. Меніңше, мына жігіт жалқаулау сияқты. Жанаттың көзі Қарашаштың көзінен үлкендеу. Мен кезекте жастау әйелден кейін тұрдым. Марат Айдостан аласалау екен. Осы шешім дұрысырақ па деймін.

316-тапсырма. Төмендегі жай шырайлардан салыстырмалы шырай жасап, олармен сөйлемдер құрастырыңыздар.ъ

Жас адам, ақа қағаз, ұзын қарындаш, жақсы бала, тәрбиелі оқушы, ұзын бойлы жігіт, қызық кітап, дәмді тамақ, ескі киім, қалың дәптер, ыстық су, ашық аспан, ақ қағаз.

317-тапсырма. Зат есімдерді мағыналық жағынан сын есімдермен тіркестіріп, сөз тіркестерін құрастырыңыздар.

Кітапхана, оқу орны, қала, өлке, мәселе, қыз, киім, дәрігер, студент, қалам.

318-тапсырма. Сын есімнің шырай категориясының түрлерін ( жай, салыстырмалы) ажыратып, оларды екі бағанаға бөліп жазыңыздар.

Дәмдірек, ұзындау, сарғыш, жеңілірек, аласа, көкшіл, тез, сұрғылт, жас, көгілдір, ақшылтым, қалың, әдемі, сұр, жасылдау, ащы, тәтті, қызық, қиынырақ, оңайлау, кең, биік, қымбат, арзан.

319-тапсырма. Өлеңді мәнерлеп оқып, мағынасын түсініп, тіл туралы не айтылғанын әңгімелеп беріңіздер. Жай шырайлардан салыстырмалы шырай жасаңыздар.

Алтын күннен бағасыз бір белгі боп, Таза терең, өткір, күшті кең тілім.

Нұрлы жұлдыз, бабам тілі, сен қалдың Тарап кеткен балаларыңды бауырыңа,

Жарық көрмей жатсаң да ұзақ кең тілім. Ақ қолыңмен тарта аларсың, сен тілім!

(Мағжан Жұмабаев)

10-апта. 28-тәжірибелік сабақ

Грамматика: Сын есімнің күшейтпелі және асырмалы шырайлары.

320-тапсырма. Қазақ халқының музыкалық мұралары мен дәстүрлері туралы тарихи деректермен танысып, мәтінді мазмұндаңыздар.