Есімдік (Жіктеу, белгісіздік)

Есімдіктер – есім сөздердің (зат есімнің, сан есімнің, сын есімнің) орнына жүретін сөз табы. Мағынасына қарай есімдік 7 топқа бөлінеді:

Жіктеу есімдіктері (Личные местоимения): мен, сен, сіз, ол, біз, сендер, сіздер, олар.

Белгісіздік есімдіктері (Неопределенные местоимения). Белгісіздік есімдіктері дегеніміз заттар мен құбылыстардың мағыналарын нақты түрде білдірмей, белгісіз мәнде айтылатын сөздер: әркім, әрқайсы, әлдекім, әлденеше, біреу, кейбіреу, қайсыбір, бірдеме т.б.

335-тапсырма. Жіктеу есімдіктерінің астын сызып, оларды септеңіздер.

Әрбір минералдық затты табиғи түрінде пайдаланатын болса, онда ол пайдалы қазынды деп аталады. Рудада металл таза күйінде өте сирек кездеседі, көбінесе ол химиялы қоспа түрінде болады. Біздің ел көптеген көмір және түсті металл запастарының иесі. Менің пәннің барлық бөлімдеріндегі кен терминологияларын толық меңгергім келеді. Сенің шахта алаңдарын ашу және дайындау технологиялық үлгілерінің әртүрлі тәсілдерінің тиімді жақтарын зерттеуің қажет.

336-тапсырма. Өлеңді мәнерлеп оқып, жіктеу есімдіктерінің қай септікте тұрғанын айтыңыздар.

Бауырлар

Менің жерім мына жер – сенің жерің, Менің көлім мына көл – сенің көңілің,

Жарасып тұр сол жерге келулерің. Сенің арқаң көңілге семіргенім.

Осы алқапта сенің де малың жатыр, Жоғалмасын, ағайын, жоғалмасын,

Жайқалып тұр шабылмай егіндерің. Жетем деген сол көлге сенімдерің.

Мына өзен менікі, ел күніге,

Сүйінеді ұрпақтың ерлігіне.

Қимай кеткен сол суды аталарың

Бетін жуып соңғы рет мөлдіріне.

(Т.Молдағалиев)

337-тапсырма. Мен, сен, біз жіктеу есімдіктерін үлгіде көрсетілгендей етіп септеңіздер.

А. ол сендер 1. ....................................................................

І. оның сендердің 2. ....................................................................

Б. оған сендерге 3. ....................................................................

Т. оны сендерді 4. .....................................................................

Ж. онда сендерде 5. .....................................................................

Ш. одан сендерден 6. .....................................................................

К. онымен сендермен 7. .....................................................................

338-тапсырма. Есімдіктерді тауып (жіктеу және белгісіздік), оларды түрлеріне қарай ажыратыңыздар.

Біздің университет бүгінде 75-тен астам мамандық бойынша инженер мамандарын дайындайды. Мен студентпін. Сен де болашақта тау-кен инженері боласың. Әрбір адамның өмірде өз таңдауы бар. Біреу маркшейдер болғанды қалайды, ал кейбіреулер мұнай-газ инженері болсам деп армандайды. Қалай болғанда да біз қазақстандықтармыз. Қазақстан – біздің Отанымыз. Олар біздің елімізге келіп-кетіп жүретін қонақтар. Әрқайсысының ойында әлденеше сұрау бар. Біз болып, сіз болып Отанымыз Қазақстанның гүлденуіне үлесімізді қосайық, ағайын!

339-тапсырма. Инженер сөзі белгісіздік есімдіктерінің қайсысымен мағыналық сөз тіркесін жасай алады? Сөз тіркестерін көрсетілген жолдарға толтырыңыздар.

ешқашан 1. .............................................................

біреу 2. .............................................................

кейбіреу 3..............................................................

кейбір 4. .............................................................

қайсыбір 5..............................................................

Инженер әрбір 6..............................................................

әркім 7. .............................................................

әрне 8. .............................................................

әлдекім 9. .............................................................

әлдеқашан 10. ..........................................................

340-тапсырма. Өлеңнің мағынасын түсініп, жаттаңыздар. Өлеңдегі есімдіктердің астын сызып, олардың түрлерін ажыратыңыздар.

А, Құдай, жасты-жасқа пар қылғаның,

Біреуді жоқ, біреуді бар қылғаның.

Астына алтын, күміс тақты беріп,

Біреуді жұрт билеген хан қылғаның.

Біреуге мал мен бақты үйіп беріп,

Ақылсыз, екі аяқты мал қылғаның ...

Біреуге Аплотондай білім беріп,

Мінер ат, ішер асқа зар қылғаның ...

(С.Торайғыров)

341-тапсырма. Сөйлемдерден белгісіздік есімдіктерін табыңыздар.

Біреуден алсаң аманат, берсең жақсы саламат. Әй, Қазыжан-ай, кейбіреуді ризық айдайды, кейбіреуді ажал айдайды, шырағым, - дейді Шоқан. Қайсыбірін айтайын, балаларымның бәрі он саусағынан бал тамған шебер. Ешкімнің жазығы жоқ, ешкім бұған кінәлі емес. Сол малдың артынан үш-төрт қуғыншы шығады. Төле далаға шығып, бірнеше адамдарды көрді. Өзің білмесең, білгендерден үйрен.

342-тапсырма. Төмендегі сөз және тіркестерін пайдаланып, сөйлемдер құрастырыңыздар.

Біреуге дауыс көтеру, әлдебір жолдау жұмыстары, кейбіреулер құрастырады, бірдеме айту, қайсыбір геологтар, әлдеқайда тиімді, әлденеше көру, әрбір маман, біреу, қайсыбір, әркім, әрдайым, әрқашан, бірдеңе.

343-тапсырма. Сөйлемдерден белгісіздік есімдіктерін тауып, белгісіздік есімдіктеріне жататын сөздерді атаңыздар.

Кейбір мамандар Қ.И.Сәтбаевтың артына қалдырған үш мұрасы ретінде Жезқазғанды, Ғылым Академиясын, Геологиялық институтты атайды, ал кейбіреулер бұл санды тоғызға жеткізеді. Тау жыныстары деп тұрақты құрылымы мен құрамдары бар бір немесе бірнеше минералдардан түзіліп, өзіндік жаралуымен жер қабыршығын құрайтын табиғи минералдық агрегаттарды атайды. Әркімнің өмірде өз таңдауы болады. Біреу маркшейдер болғанды қалайды, ал кейбіреулер мұнай-газ инженері болсам деп армандайды.

344-тапсырма. Өлең жолдарындағы жіктеу есімдіктерінің астын сызып, олардың жақтарын ажыратыңыздар.

Біз надан боп өсірдік Біз болмасақ, сіз барсыз,

Иектегі сақалды. Үміт еткен достарым,

«Өнер – жігіт көркі», -деп Сіздерге бердім батамды.

Ескермедік мақалды. (Ы.Алтынсарин)

* * * * *

... Сенсің – жан ләззаты, ... Сен – жаралы жолбарыс ең,

Сенсің – тән шәрбаты. Мен – киіктің лағы ем.

(Абай)

345-тапсырма. Өлеңдерден белгісіздік есімдіктерін табыңыздар. Өлеңдердің мағынасын түсініп, жаттаңыздар.

Жігіттің шешендігін дауда сына, Қазақта қасқыр да көп, түлкі де көп,

Мақтаған қыран құсты ауда сына. Алайда жіп тақпаймыз ешкімге дөп.

Қарын тоқта әркім-ақ үйде батыр, Сөз жүгіртіп, шағыстырған қасекеңдер,

Жігітті батырсынған жауда сына. Түлкіге қалып жатыр күлкі де боп.

(Ақан сері) (С.Дөнентаев)

346-тапсырма. Көп нүктелердің орнына белгісіздік есімдіктерін тиісті орындарына қойып жазыңыздар.

Сырым үндемейді, ................ алысқа қарайды. Мына .............. кім? Халық ............... нәрсені түсінеді. ................. өз әнін шырқайды. Әкем менен ................ ойлануды талап етеді.

Тірек сөздер: біреу, әрбір, әлдеқайда, әрқайсысы, әрқашан.

(Мағжан Жұмабаев)

10-апта. 30-тәжірибелік сабақ

Грамматика: Сілтеу, сұрау есімдіктері.

347-тапсырма. Ә.Қастеев атындағы Мемлекеттік өнер мұражайының қалыптасу кезеңдері туралы мәтінді мұқият оқып, мағынасын түсініп, мазмұндаңыздар.