Есімше, оның жасалу жолдары

1. Есімшенің жұрнақтарын тауып, олардың жасалу жолдарын түсіндіріңіздер.

Ат айналып қазығын табар, ер айналып елін табар. Келген дәулет – кеткен бейнет. Еңбек ерлікке жеткізер, ерлік – елдікке жеткізер. Қолы қимылдағанның аузы қимылдар.

2. Төмендегі сөз тіркестерімен сөйлемдер құрастырыңыздар.

Оқыған адам, тыңдайтын студент, қалаға бармақ, ертегілер айтпақ, ризашылығын білдіретін, сызу сызбақ, жарысқа қатысқан.

3. Үлгіде көрсетілгендей, сөйлемдерді есімше формасында қайта құрастырып, есімшенің жұрнақтарын ажыратыңыздар.

Ү л г і: Журналист жаңа бір лепті сезді. Жаңа бір лепті сезген журналист. Жастардың санасында өзгерістер жүріп жатыр. Олар өсе келе, ел үмітін ақтайды. Қазір Марат шетелде оқып жатыр. Шетелдік инвестиция Қазақстан үшін шешуші күшке айналды.

4. Жақшаның ішіндегі етістіктерден есімшенің түрлерін (өткен шақ, ауыспалы шақ, болжалды келер шақ, мақсатты келер шақ) жасаңыздар.

Ү л г і: Мен оны (көру). Мен оны көр+ген+мін. Мен оны көр+ер+мін. Мен оны көр+етін+мін. Мен оны көр+мек+пін. Сания бұл кітапты (оқу). Жаңбыр (жауу). Марат жұмысты тез (істеу). Мен саған бір кітап (көрсету). Концерт сағат онда (аяқталу). Мен онымен (танысу). Пойыз сағат үште (келу).

5. Есімшелерден болымсыз есімше жасаңыздар. Ү л г і: Бар+ма+ған+мын (өткен шақ), бар+ма+с+пын (келер шақ), бар+атын емес+пін (ауыспалы шақ).

Келген, айтқан, сұрау, тыңдаған, сөйлескен, отыр.

6. Мақал-мәтелдерді жаттап, олардың мағынасын түсіндіріңіздер. Есімшенің жұрнақтарын ажыратыңыздар.

Көрмес түйені де көрмес. Толған ел – тарихын таспен жазады. Тозған ел – тарихын жаспен жазады. Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ. Атасынан ақыл алса, тентек ұл да жөнделер. Денсаулықты сақтап, байытатын – қимыл- қозғалыс. Нәрсенің сыртына қызықпа, асылы ішінде болар.

7. Төмендегі сөздерге берілген жұрнақтарды қосып жазып, есімше жасаңыздар.

а) -қан, -кен, -ған, -ген. Отыру, теру, жинау, жеу, тігу. ә) -атын, -етін, -йтын, -йтін. Айдау, сүйреу, тасу, кесу, қалу. б) -ар, -ер, -р. Сезу, оқу, жинау, қазу, жүгіру. в) -мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек. Бару, келу, айту, шешу, тойлау, сезу, сызу.

274-тапсырма. Есімшелерден болымсыз есімше жасаңыздар.

Ү л г і : Кенді игеру; кенді игер+ген; кенді игер+ме+ген (игерген жоқ). Тұжырым айту; тұжырым айт+қан; тұжырым айт+па+ған (айт+қан жоқ). Жобасына тоқталу; жобасына тоқтал+атын; жобасына тоқтал+ған емес; жобасына тоқтал+ма+йтын;

Ұйымдастырылған, зеттейтін, барлайтын, анықтар, шешім қабылдамақ, мәлімет алар, жұмысын жүргізбек, еңбекті талқылар, дайындық жүргізген, маңызын айтқан.

275-тапсырма. Өлең жолдарынан есімше жасап тұрған жұрнақтарды тауып, олардың жасалу жолдарын түсіндіріңіздер.

Бұл бір сөз қасірет айтып хатқа жазған, Оқ тиіп, он үшінде ой түсіріп,

Қалмаған түк қасиет қазақ азған. Бітпейтін жүрегімде бар бір жарам.

Байға мал, оқыған шен мақсат боп, Алданып жегеніме оны ұмытсам,

Ойлайтын жұрттың қамын адам азған. Болғандай жегенімнің бәрі қарам

* * * * *

...Тек жүрсе, тоқ жүрмекті ...Біз жанбасақ лапылдап

Қиын деме білмекті. Аспан қалай ашылмақ.

* * * * *

Қинамайды абақтыға жапқаны,

Қиын емес дарға асқаны, атқаны. Тән көмілер, көмілмес еткен ісім,

Маған ауыр осылардың бәрінен Ойлайтындар мен емес бір күнгісін...

Өз ауылымның иттері үріп, қапқаны.

* * * * *

Оюын ойып, орындап қойып, Қиыннан қиып, қиырдан жиып,

Түр салғандай өрнекке. Құрап сөзді термекке...

276-тапсырма. Берілген етістіктерден (өткен шақ, ауыспалы шақ, мақсатты келер шақ, болжалды келер шақ) есімше жасаңыздар.

Ү л г і : Өндіру; өндір+ген (өткен шақ); өндір+етін (ауыспалы); өндір+мек (мақсатты); өндір+ер (болжалды).

Белгілеу, жалғастыру, бұрғылау, қазу, басқару, қадағалау, жеткізу, салу, анықтау.

277-тапсырма. Есімшелерді оңаша және ортақ түрде тәуелдеңіздер.

Ү л г і : Оңаша, I жақ: Менің түсіндір+ер+ім. Ортақ, I жақ: Біздің түсіндір+ер+іміз.

Қолданатын, жобалар, ақылдаспақ, жеткен, тіркелер, енгізген, орналастырмақ, арнар.

278-тапсырма. Төмендегі есімшелерді септеңіздер.

Айтқан, білетін, салған, ойлайтын, жүргізетін, баяндайтын.

279-тапсырма. Сөйлемдердегі есімшелердің сөйлемнің қай мүшесі болып тұрғанын анықтаңыздар.

1942 жылы Қ. Сәтбаев Жезқазғанға арналған ғылыми еңбегі үшін геология-минералогия ғылымының докторы атағына ие болған. Сол жылы «Жезқазған ауданының кен орындары» атты ғылыми еңбегі үшін мемлекеттік сыйлық берілген. Соғыс кезіндегі ауыр жылдарда ғалым өзінің бар күш-жігерін Отанды фашизмнен қорғау ісіне арнаған. Басқа да жұмыстарымен қатар, Жездідегі марганец қазба байлығын да ашқан.

280-тапсырма. Үлкен Жезқазғанның құрылысы жөнінен қысқаша мәлімет алып, мәтіндегі есімшелердің жасалу жолдарын түсіндіріңіздер.

Үкен Жезқазған құрылысын бастауға, оны ұлғайтуға қарсы болған ұйымдардың бірі – түсті металдар Бас басқармасы (Главцветмет) болатын. Басты себеп ретінде Жезқазғанды Одақтың көлеміндегі магистральмен байланыстыратын темір жолдың жоқтығын алға тартқан. 1931 жылы бұл мәселе бойынша техникалық-экономикалық дайындық жұмыстарын жүргізіп, Үлкен Жезқазған құрылысы үшін ең тиімді жобаны салынып жатқан Қарағанды-Балқаш темір жолына қосу деп шешкен болатын. Темір жол құрылысы 1936 жылдан қалмай басталып, 1938 жылы алғашқы жұмыстары басталатын болған. Бұл жоспар Үлкен Жезқазған құрылысын кең көлемде жүргізуге толық мүмкіндік беретін еді. Үлкен Жезқазған 9 жыл бойы қалыптасқан, негізін жергілікті қазақтар құрайтын 3 мыңға жуық маман жұмысшы кадрлары бар Қарсақбай комбинатының базасында салынбақ еді.

281-тапсырма. Өлеңді оқып, есімшелерді тауып, олардың қай шақта тұрғанын айтып беріңіздер.

Қарғадан қарға туар қарқылдаған, Бәрінен тыныш ұйқтап жатқандар көп,

Жақсыдан жақсы туар жарқылдаған. Ұмтылып, талап ойлап талпынбаған.

Дегендер: «Мен жақсымын» толып жатыр, Бос босаң жасық туған боз бала көп,

Пайдасы өз басынан артылмаған... Киіздей шала басып қарпылмаған...

(Базар жырау)

282-тапсырма. Көп нүктенің орнына есімшенің тиісті жұрнақтарын қосып жазыңыздар.

Құлақтан кіріп, бойды ал..., Алтау бол..., бес бол...,

Жақсы ән мен тәтті күй. Ішінде абаданы бір бол... .

Көңілге түрлі ой сал... Абаданынан айырылса,

Әнді сүйсең, менше сүй. Олардың әрбіреуі

Әрбір итке жем бол... .

8-апта. 24-тәжірибелік сабақ.

Аралық бақылау жұмысы.

9-апта. 25-тәжірибелік сабақ

Грамматика: Етіс категориясы. Негізгі, өздік, өзгелік етістер.

283-тапсырма. Д. А. Қонаевтың Қазақстан экономикасы мен мәдениетін өркендету жолындағы жасаған еңбектерін өз білетіндеріңізбен толықтырып, мәтінді мазмұндаңыздар.