Үстеу. Үстеудің түрлері

Үстеу. Іс-әрекет қимылдың түрлі белгісін, мезгілін, мекенін, себебін, мақсатын, тағы да басқа сипатын білдіретін сөздердің лексика-грамматикалық тобын үстеу деп атайды.

Үстеу (Наречие) – это часть речи, которая обозначает признак действия и его состояние, признак и степень качества, признак предмета, а также различные обстоятельства при которых совершается действие. Үстеу мағынасына қарай (по значению) 8 түрге бөлінеді.

408-тапсырма. Сөйлемдерді қазақ тіліне аударып, үстеулердің түрлерін ажыратыңыздар.

Я намереваюсь поехать летом в деревню. Ержан очень хорошо усвоил материалы урока. Азамат никогда не опаздывает на занятия. Столько овощей и фруктов на базаре. Надо положить яйца в тесто по одному.

409-тапсырма. Төмендегі әр бағанадағы сөздерді мағынасына қарай іріктеп, тиісті орын тәртібі бойынша қойып, мағыналарының дұрыс сақталуына назар аударып, сөйлемдер құрастырыңыздар.

1. қол қойылды	мемлекеттер	туралы келісімге	тәуелсіз	достастығын құру
2. ТМД-ның құрылуы	қол қойылды	«Алматы Декларациясына»	жөніндегі	1991 жылы 21 желтоқсанда
3. БҰҰ-ның толық	болды	1992 жылы 2 наурызда	мүшесі	Қазақстан
4. кездесуі болды	Алматыда сыртқы	басшыларының бірінші	1999 жылы 14 қыркүйекте	саяси мекемелерінің
5. қабылданған Декларация	ерекше маңызды	кездесудегі	орын алады	қазіргі заман тарихында

Сын-бейне үстеулері (Наречия образа и способа действия)

Қимылдың жүзеге асу амалын білдіреді. Сұрақтары: қалай? (как?), қалайша? (каким образом?), қайтіп? (каким способом?). Әрең, ақырын, жылдам, тез, сөйтіп, емін-еркін, дереу, шапшаң, кенет, тікелей, бірге, зорға, аздап, қолма-қол, көзбе-көз, жедел.

Мезгіл үстеулері (Наречия времени)

Қимылдың мезгілін білдіреді. Сұрақтары: қашан? (когда?), қашаннан бері? (с каких пор?).

Бүгін, былтыр, күндіз, кеше, ертең, қазір, кешке, таңертең, биыл, анда-санда, күні бойы, қыстыгүні, ала жаздай, оқта-текте.

Күшейткіш үстеулері (Наречия усилительные)

Қимылдың белгісі мен сапасын тым күшейтіп, не солғындатып көрсетеді. Сұрақтары: қалай? (как?), қандай? (какой?). Әбден, тым, ең, ылғи, мүлдем, нағыз, орасан, айрықша, небір, тіпті, керемет.

410-тапсырма. Төмендегі сөздердің ішінен күшейтпелі үстеулерді тауып, оларды бөлек бағанаға бөліп жазыңыздар.

Қалам, оқиға, жаратылыс, зорға, әрең, дереу, жылдам, орасан, жоғары, шарасыздан, ілгері, өте, барлау, іздестіру, қасақана, тым, алыс, жақын, нағыз, мүлдем, оң жақ, әдейі, тіпті, керемет, айрықша, әбден, ұзақ, бірден.

411-тапсырма. Берілген мезгіл үстеулерін қатыстырып, сөйлемдер құрастырыңыздар.

Ертең, анда-санда, бүрсігүні, таңертең, күні бойы, ала жаздай, қазір, ежелден, ертесіне, кеше, биыл, былтыр.

412-тапсырма. Көп нүктелердің орнына тиісті мезгіл үстеулерін қойып, сөйлемдерді толықтырыңыздар.

....................... олардың жатақханасына барып, өзара әңгімелесерміз. Қасен менің басыма ........................ келмеген ойды әкеп салды. ......................... оның сауда айналымы губерниялық тұтынушылар корпорациясынан асып кетті деген. ......................... шықсаң, алдыңнан күн шығады, ........................ шықсаң, алдыңнан түн шығады. ......................... Абайдың жасы он үшке толған еді. Жаңбыр әлі жауған жоқ, тек ............................ аздап сіркіреп тұр. ............................ ол жақ жылы. ............................. бұрқ еткен бүлікшілікті сол сәтте басып тастамасаң, .......................... ол өрттей лаулап етек алып кетеді.

Сөйлемдерді толықтыруға керекті үстеулер: Бүгін, бұрын, былтырлары, таңертең, кешке, жаздыгүні, оқта-текте, биыл, ертемен, күні бойы.

413-тапсырма. Тәуелсіздік шежіресінің жалғасын меңгеріп, есте сақтаңыздар.

Тәуелсіздік шежіресі (жалғасы). 1999 жыл, 23 ақпан. «Егемен Қазақстан», «Ана тілі», «Жас Алаш», «Спорт», «Жетісу», «Алматы ақшамы» газеттері бірігіп, «Қарадомалақ – 2000» бастамасын көтерді. Онда демографияны жақсарту жайында айтылған.

1999 жыл, 25 ақпан. Тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш халық санағы басталды.

1999 жыл, 5 сәуір. Премьер-министр Н.Балғымбаев «ҚР Үкіметі мен Ұлттық банкінің теңгенің айырбас бағамына алдағы уақыттағы саясаты» туралы мәлімдеме жасады.

1999 жыл, 9 сәуір. Түрікменстанның астанасы Ашхабад қаласында Орта Азияның бес мемлекеті – Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Түрікменстан елдерінің басшылары бас қосып, басқа да мәселелермен бірге Арал теңізінің аянышты жайын қозғады. Осыған байланысты Арал теңізі мен оның маңайында қоныстанған халықтарды сауықтыру жөніндегі «Ашхабад деклорациясы» қабылданды.

1999 жыл, 7 мамыр. Сталин мен компартияның «сценариі» бойынша, Рейхстагқа орыс Егоров пен грузин Кантариялардан бұрын барып ту тіккен қазақ Рахымжан Қошқарбаев есімін Мәскеу 54 жыл бойы елемей келген болатын. Енді тәуелсіздігіміздің арқасында Р.Қошқарбаевқа жоғарғы ерекшелік белгісі – «Халық қаһарманы» атағын беру туралы Н.Назарбаевтың Жарлығы шықты.

414-тапсырма. Берілген сын-бейне үстеулерінің мағынасын түсіндіріңіздер.

Тез қимылдады, шапшаң сөйледі, әрең қозғалды, қолма-қол құрастырды, көзбе-көз беттесті, дереу жауап қатты, бірден келді, емін-еркін жүр, кенеттен тоқтады.

415-тапсырма. Сын-бейне үстеулерін тіркескен етістіктермен бірге теріп жазыңыздар.

Жай соққандай сарт етіп, әлденесі сынды да, конвейер кенет тоқтап қалды. Аққасқаны Қасен мен Бейсенбай зорға дегенде айырып алды. Аққасқа көлденең келіп, көксеректі құлақ шекеден ала түсті. Абай бір кезде оқыстан әжесінің басын құшақтап алып, сыбырлай күбірлеп, бірнәрсені шұбырта жөнелді. Осы ойынан ол тез айныды. Өйткені ол қандай жағдай болмасын, өзінше баға беретін адам. Әжесі мен немерелері әрең ажырасты. Парасат әдетінше Мәдиге қарады да, бірақ ойына бірдеңе түскендей жұмсара қойған жоқ.

416-тапсырма. Сын-бейне, мезгіл, күшейткіш үстеулерін қатыстырып, «Мемлекет тағдыры – жастардың қолында» тақырыбына мәтін құрастырыңыздар.

417-тапсырма. Төмендегі үстеулердің ішінен сын-бейне үстеулерін теріп жазып, олармен сөйлемдер құрастырыңыздар.

Дәлме-дәл, бекерге, әдейілеп, шапшаң, мүлдем, дереу, қыстыгүні, соншалық, недәуір, бірден, анағұрлым, зорға, жылдам, онша, жедел.

418-тапсырма. Көрсетілген торларға сын-бейне, күшейткіш, мезгіл үстеулеріне жататын сөздерді тиісті орындарына жазыңыздар.

419-тапсырма. Күшейткіш үстеулерді тауып, олардың сын-бейне белгісін немесе іс-әрекетке күшейтпелі мағына беріп тұрғанын ажыратып, түсіндіріңіздер.

Ұлытаудың етегіне бау-бақшасымен кең жайыла орналасқан кілең аласа үйлі қала. Қасқыр сөйте-сөйте жақындай береді де, жылқының нақ алдына келіп ойнайды да, кенеттен тамағына шабады. Бұндай жағдайда аса сақ болмаса болмайды. Мылтықпен атқаннан кейін, қасқырдың сілесі әбден қатты. Қазақстанның бүгінгі келбеті өте қатты өзгерген. Бұнда жаз айында жер беті жасыл бояумен көмкерілген түске еніп, ал алтын күзде төңіректің бәрі сары жамылып, нағыз ырыс аймағына айналады. Топтанып алған қасқырлар тайдың жағын сындырғаны болмаса, ешбірін жығып, емін-еркін жей алған жоқ. Асан екеуіміз ақырын әңгімелесіп келеміз. Әрең дегенде ауылдың шетіне келіп тоқтадық. Олар дереу бізді көріп, бет-бетімен үйге тарқаса бастады.

420-тапсырма. Берілген күшейткіш үстеулерін қатыстырып, сөйлемдер құрастырыңыздар.

Аса, орасан, керемет, тіпті, тым, айрықша, кілең, өңкей, нағыз, әбден.

421-тапсырма. Сын-бейне, күшейткіш, мезгіл үстеулерін пайдалана отырып, «Әжелер – отбасының алтын діңгегі» тақырыбына әңгіме құрастырыңыздар.

Анда-санда, күні бойы, таңсәріде, түгел, осылай, жедел, тез, бетпе-бет, тікелей, мейлінше, нық, дәл, тіпті, керемет, нағыз, ең, орасан.

12-апта. 35-тәжірибелік сабақ

Грамматика: Мекен, мақсат, себеп-салдар үстеулері.

422-тапсырма. Тәуелсіз Қазақстандағы орнатылған монументтердің мазмұнымен танысып, мағынасын түсініп, өз білетіндеріңізбен толықтырып, мазмұндаңыздар.