Көмекші есімдер (Служебные имена)

Көмекші есімдер негізгі есімдермен ілік септігі арқылы байланысып, заттардың кеңістіктегі орналасу қатынастарын көрсетеді. Олар: үсті, асты, алды, арты, жаны, қасы, сырты, іші, арасы, ортасы, т.б. Негізгі есімдер ілік септігінде, көмекші есімдер тәуелдік жалғауында келеді.

Служебные имена,сочетаясь с именем существительным в родительном падеже (ілік септік), образуют словосочетания,которые показывают пространственные отношения предметов. При этом служебные имена употребляются только в притяжательной форме (тәуелдік жалғау) третьего лица и принимают падежные окончания. Например:

Арасы – между; промежуток.Үйдің арасы (между домами).

Асты – под; низ. Үстелдің асты (под столом).

Үсті –над; верх. Жәшіктің үсті (над ящиком).

Алды–перед; передняя часть. Үйдің алды (перед домом).

Арты–за; задняя часть. Үйдің арты (за домом).

Жаны –рядом; возле. Үйдің жаны (рядом с домом).

Қасы – возле; около. Үйдің қасы (возле дома).

Іші – в; внутри. Үйдің іші (внутри дома).

Сырты – вне; за; снаружи; наружная часть. Үйдің сырты (вне дома).

Басы – верх. Ағаштың басы (верх дерева).

Түбі – у; низ. Ағаштың түбі (низ дерева).

Ортасы – центр; посередине. Көшенің ортасы (посередине улицы).

Қарама-қарсы – напротив. Үйге қарама-қарсы (напротив дома).

Мысалдар: Үйдің іші таза (внутри комнаты (в комнате) чисто. Үйдің жанында жеңіл машина тұр (около дома стоит легковая машина). Үстелдің үстінде қалам, журнал жатыр (на столе лежат ручка и журнал). Терезенің алдында үстел тұр (перед окном стоит стол).

... тапсырма. Көп нүктенің орнына етістіктің сөз тудырушы жұрнақтарын қойып, туынды етістіктердің жасалу жолдарын түсіндіріңіздер.

Жастарды балалықты тас...п, білім алыңдар, дүниенің кілті білімде, оқу керек, надандықпен күресу керек, - деп сендіреді. Абай. Пайдалы қазбаларды із....у, бар...у, суретке түсіру т.б. салалардағы инженер-геологтар. Кен қоры мен сапасы анық...лады. Оларды ашып, халық игілігіне жұм...у, негзігі міндеттердің бірі. Бұлар белгі..ген соң ғана арнайы тәсілмен кен қазыла бас...йды.

Керекті жұрнақтар: -та, -ла, -де, -та, -са, -ле.

54-тапсырма. Кестеде көрсетілген Абылай ханның өмірінің барлық сәттерінде үлгі-өнеге бола білген көсемдердің есімдерін есте сақтаңыздар.

55-тапсырма. Төмендегі көмекші есімдермен сөйлемдер құрастырыңыздар.

Сырты (вне, снаружи), қасы (возле, около), үсті (над), қарама-қарсы (напротив), жаны (рядом, возле)

56-тапсырма. Көмекші есімдерге берілген сөз және сөз тіркестерін тәуелдік формада септеңіздер.

Ү л г і : Арасы, арасының, арасына, арасын, арасында, арасынан, арасымен. Үйімнің сырты, үйімнің сыртының, үйімнің сыртына, үйімнің сыртын, үйімнің сыртында, үйімнің сыртынан, үйімнің сыртымен.

Іші, түбі, ортасы, алды, университеттің маңайы, көшенің бойы, судың жағасы, ескерткіштің тұсы, аялдаманың алды, халықтың ортасы.

57-тапсырма. Көп нүктенің орнына көмекші есімдерді қосып жазыңыздар.

Ұзақ жолаушылап, қырғыз ............ таяу бір асудан асқан ол орманға еніп кетті. ............. қалпақ, ................ қой жүнді шекпен, аяғында саптама етік. Бір мезгілде тап ............., шоқ ағаштың .............. қатты айғай естілді. Ағаш ............. бір жігіт шыға келді. .............. қазақтар, қырғыздар көп. Иса қалың халықтың .............., күрестің бел ............. жүрген.

* * * * *

Жау ............ жұдырық,

Жарақтыға жау жолықпас (мақал).

Сөйлемдерді толықтыруға керекті көмекші есімдер: сыртына, басында, жанында, ішінде, арасынан, ішінде, ішінде, ортасында, артынан.

58-тапсырма. Сөздердің екінші дұрыс сыңарларын тауып, сөз тіркестерін құрастырыңыздар.

1. қаланың 2. зиялы 3. көлдің 4. көшенің 5. шеткі 6. үйдің 7. терезенің 8. үлкен 9. құдықтың 10. ауылдың 11. үстелдің

а) тұсы ә) іші б) алды в) дәрісхана г) басы ғ) сырты д) қауым е) үсті ж) ортасы з) маңы й) жағасы

Ү л г і : Қаланың маңы. 1................................................ 2................................................ 3................................................ 4................................................ 5................................................ 6................................................ 7................................................ 8................................................ 9................................................ 10................................................

59-тапсырма. Мәтінді орыс тіліне аударып, көмекші есімдерді табыңыздар.

Ораз Жандосов үлкен төбенің үстіне шықты. Ол аттан түсті. Төбенің үсті теп-тегіс, шөбі қалың. Неше түрлі гүлдер жайнап тұр. Аспанда торғайлар ұшып жүр. Аспанда бұлт жоқ, ашық. Ораз бала кезінде осы төбенің үстінде талай рет ойнаған. Туған жерім қандай әдемі! Ораз Жандосов – большевик, революционер.

* * * * *

Қазақ тілі кабинеті үлкен, жарық. Кабинеттің ортасында ұзын үстел тұр. Үстелдің үстінде кітаптар, газет-журналдар жатыр. Кабинеттің ішінде, оң жақта үш шкаф тұр. Онда қазақ тіл, шет тілдері оқулықтары бар. Екі терезенің арасында кішкене үстел тұр.

60-тапсырма. Сөйлемдердегі көмекші есімдердің астын сызыңыздар.

Алғашқы жүрісінен айырылған қос жирен қайта қарқынға мініп, менің қасыма да жетіп қалды. Мен де қарсы алдынан қолымды бұлғап, жол үстіне атып шықтым. Екпіндей жеткен қос ат ішін тартып, осқырынып тұра қалды. Еті қызған аттар жол бойымен тоқтамай, желіп келеді. Ішіне құм толтырылған жастықшаны алып тастады (С. Жүнісов). От жағылмаған бөлменің іші салқын екен. Алаша үстінде ойнап отырған Болаттың нәзік саусақтары қызарып кетіпті.

* * * * *

Жергілікті адамдар бұл төңіректің маңында сол жылдары Исадан басқа атағы жайылған Байзақовты естіген емеспіз деседі. Иса – қайраткер, қашан да қалың халықтың ішінде, күрестің бел ортасында жүрген. Жиырмасыншы жылдардың ішінде телеграммаға қол қоюшылардың ішінде Байзақов деген фамилия да кездеседі. Алғаш оның басына келгені – «Аңшы ма немесе тыңшы ма?» деген үрейлі күдік. Ақбөпеш-ау, үйдің іші азынап кетіпті ғой! Ақбөпеш оны жер үйдегі пештің үстіне қойды.

61-тапсырма. Сөз және сөз тіркестерін пайдаланып, негізгі және туынды етістіктерге негізделген сөйлемдер құрастырыңыздар.

Ү л г і: Абылай өз жанынан тамаша күйлер шығарып, Шоқан айтқандай, сол заманның эпикалық қарымдағы ерлік істерін күй тілінде бейне+ле+ді (бейнелей білді).

Билігін жүргізді, көсемі бола білді, қажет екенін терең түсінді, мүддеге бағындыра білді, таң қалдырып, мәдениетіне жүйрік болды, күлер шығарып, жеңіс туын желбіретуі, сақталып отыру, қорғаушы, бағалайды, алып шығады, сынынан өтуі, Абылайды іздеп барады.

62-тапсырма. Әр бағанадағы сөздерді орын тәртібі бойынша тиісті орындарына қойып, сөйлемдердің мағынасының дұрыс сақталуына назар аударып, сөйлемдер құрастырыңыздар.

№	1	2	3	4	5
1	шықты	арасынан	батырлар	нағыз	халық
2	ретінде	белгілі	тарихта	ол дарынды	күйші
3	қосып	біріктірді	күшін	үш жүздің	басын
4	алды	Абылай	жоңғарлардан	қайтарып	жерлерді
5	білді	ұлттық	қазақтар	тәуелсіздігін	сақтай

63-тапсырма. Болымды етістіктерден болымсыз, туынды етістіктер жасаңыздар.

Ү л г і :

Жоғары: жоғары+ла (үстеуден етістік жасалып тұр); жоғарыла+ма (болымсыз етістік).

Жаға: жаға+ла (зат есімнен етістік жасалып тұр); жағала+ма (болымсыз түрі).

Тіл: тіл+ші; бас; бас+тық (зат есімнен зат есім жасалынып тұр); тілші емес, бастық емес (болымсыз түрі).

Жаңа: жаңа+лық (сын есімнен зат есім жасалынып тұр); жаңалық жоқ (болымсыз түр).

Болымды етістіктер	Туынды етістіктер	Болымсыз етістіктер	Жалғанатын жұрнақтар
1. заман 2. әдебиет 3. екі 4. көп 5. сурет 6. қорытынды 7. қыс 8. түн 9. жеңіл 10. төмен	.................................. .................................. .................................. .................................. .................................. .................................. .................................. .................................. .................................. ..................................	.................................... .................................... .................................... .................................... .................................... .................................... .................................... .................................... .................................... ....................................	е ла те дас ші де та лік шілік

64-тапсырма. Сөйлемдердегі көмекші есімдердің астын сызыңыздар.

Жақсы ән, жарқын сөз, көңілді күлкі түннің жарым ортасы ауғанша толастамай, қалықтады да тұрды. Бір мезгілде қасына Абай келді. Маңайында жауын алдындағы майда қоңыр жел баяу соғып тұрды. Жастар тобы оны алты қырдың астына дейін шығарып салды. Сыртын көріп ішінен түңілме. Ол қанша артта қалса да, ойы, пікірі алда. Сырттан аяз, іштен жылан шарпиды. Құнанбайдың мықты жері Тобықты іші болса, әлсіз жері де осы Тобықты ішінде. Ой артынан ой туар, желге мінсең, жеткізбес. Құдық басында, кешкі ауыл сыртында, от басында Абай сөздерін бұларға оқытып отыратын Дәркенбай және көптеген кәрі-жас бар.

2-апта. 5-тәжірибелік сабақ

Грамматика: Жіктік, септік жалғаулары.

65-тапсырма. Тарихтағы ірі тұлға, қолбасшы – Әбілқайыр хан туралы мәліметтерді мұқият оқып, мағынасын түсініп, мазмұндаңыздар.