Қаныш Сәтбаев – ғалым-геолог

(1899-1964)

Қаныш Сәтбаев – қазақ халқының ұлы перзенті, көрнекті ғалым-геолг, қазақтың алғашқы кен инженері, Қазақ КСР ҒА-ның тұңғыш Президенті, академигі, қоғам қайраткері, қазақстандық металлогения мектебінің негізін қалаушы. Туған жері – бұрынғы Семей губерниясының Павлодар уезіндегі Ақкелін болысы (қазіргі Павлодар облысының Баянауыл ауданы).

Қаныш Имантайұлының азамат болып қалыптасуына Абай, Шоқан, Ы. Алтынсарин, С. Торайғыровтардың үлгілі өмірі мен еңбектері әсерін тигізді.

Қ. Сәтбаев 1926 жылы Томск технологиялық институтын үздік аяқтап, тау-кен инженер-геологы деген мамандық бойынша диплом алған алғашқы қазақ болды. Институтты бітіргеннен кейін ол «Атбасцветмет» тіресінің геология бөлімін басқаруға жіберіледі. Бұл тіреске Жезқазған мыс кең орындарын, Байқоңыр көмірін зерттеу және Қарсақбай мыс зауытының құрылысын жалғастыру міндеттеледі.

1929 жылы трест Қарсақбайға көшірілгеннен бастап, Қ. Сәтбаев комбинаттың геологиялық-барлау бөлімінің геологы, бастығы болып, 1941 жылдың шілде айына дейін сонда тынымсыз еңбек етті. «Үлкен Жезқазған» деп аталатын алып мыс комбинатының дүниеге келуі, мысты өлкенің жан-жақты зерттеліп, оның мол байлығының игеріле бастауы Қ.Сәтбаевтың есімімен тығыз байланысты.

Қ. Сәтбаев Жезқазған кен орнында мыс қорының мол екендігін анықтайды. Ол геологиялық-барлау жұмыстарымен ғана шектелмей, геология ғылымының барлық саласы бойынша жұмыс жүргізді. Жаңа технологияны пайдалана отырып, сан-салалы геологиялық қызмет жүйесінің негізін қалады. Қ. Сәтбаев кен инженер-геологы ретінде тау-кен жұмысын да жақсы білетін, әртүрлі кен қазбаларын зерттеген, жер жүзіндегі мыс алқаптарындағы кеніштердің геологиясымен бірге, кен қазу технологиясын терең талдаған оқымысты. Жезқазғанда мыстан басқа 20 түрлі элементтер, оның ішінде рений, осмий және платина кездесетінін де көрсетіп берді.

Ғалымның есебінше, көне замандардан бастап Жезқазған жерінен бір миллион тоннадай мыс кені алынған көрінеді. Мысты өңір Жезқазған жерінде ғасырлар бойына тұнып жатқан мол қазына байлығы адамзатқа сонау көне заманнан белгілі болған. Зерттеушілердің пікірінше, көне қола дәуірінің өзінде-ақ адамдар осы өңірде мыс кенін өндірген. Қаныш Имантайұлы 1932 жылы 48000 мерт тереңдіктегі 1,5 шаршы шақырым жерде ғана 2 млн. тонна мыс қорының жатқанын, оның Одақ көлеміндегі экономикалық ең тиімді, әрі ең үлкен кен орны екенін дәлелдеген болатын. Ағылшындардың бар-жоғы 60 мың тонна ғана мыс бар деген жорамалы жоққа шықты. Оған қоса сол кездің өзінде-ақ ол Жезқазған кен орнының орталық бөлігінен басқа, жүзге тарта кен шөккен қыртыстардың барын, шашыранды кен ошақтарының көптігін, Бетпақдалада, Жаман-Айбатта және Сымтаста да мыс кені кездесетінін атап көрсетті.

1946 жылы маусым айында Қазақстан ҒА-сы құрылып, Қ. Сәтбаев оның алғашқы Президенті болып сайланды. Осы жылы қазан айында ол КСРО ҒА-ның толық мүшесі дәрежесіне жетті. Шығыс республикалары ғалымдарының арасынан шыққан тұңғыш академик атанды. Бұл ғылымның биік шыңына жеткендігінің белгісі еді.

Ғалымның өмір жолының шырқау шыңы – металлогениялық қазба кен орындарының болжамын жасаудың жан-жақты тәсілін табу, әдісін көрсету болып табылады. Қ. Сәтбаев зерттеу еңбектерінің нәтижесінде, Қазақстандағы металлогения ғылымының атасы атанды. Ол жасаған металлогениялық талдау әдістемесі және кен орындарын болжау теориясы жөніндегі қағидалары геология ғылымына, әсіресе металлогения ғылымын өркендетуге ерекше септігін тигізді. Орталық Қазақстанның металлогениялық болжам картасы әлемдегі теңдессіз ғылыми еңбек ретінде тарихқа енді. Осы еңбектері арқылы ғалымның аты жер жүзіне әйгілі болды.

Сөздік:

кеніш – карьер; рудник; клад; сокровище; залежь

алқап – долина; низменность; окрестность; полоса; вокруг; лощина

шөгу – осадок; оседание

кен орны – месторождение; прииск

кен қазбасы – горная выработка

жер қыртысы – пласт почвы; земная кора; слой земли

кен ошағы – месторождение; рудник

шашыранды – брызги

талдау – анализ; подбор; разбор; анализировать

270-тапсырма. Мәтіннің мазмұны бойынша берілген сұрақтарға жауап беріңіздер.

1. Қ. Сәтбаев кім, ол қай жерде дүниеге келген? 2. Оның қалыптасуына кімдердің ықпалы болды? 3. Қаныш Имантайұлы қай оқу орнын бітірді? 4. Оның мамандығы кім? 5. Ол институтты бітіргеннен кейін қандай қызмет атқарды? 6. Үлкен Жезқазған және Сәтбаев дегенді қалай түсіндіресіздер? 7. Сәтбаев ғылымның қандай салалары бойынша зерттеу жұмыстарын жүргізді? 8. Мысты өңір Жезқазғанда мыс кені қай уақыттан бастап өндірілген? 9. Қаныш Имантайұлы Жезқазғандағы мыс қорына байланысты нені дәлелдеді? 10. Ғалымның өмір жолының шырқау шыңы ретінде оның ғылымдағы қай жетістіктерін айтасыздар? 11. Ол қай еңбегі арқылы жер жүзіне әйгілі болды?

271-тапсырма. Мәтіннен алынған сөз және сөз тіркестерін пайдаланып, сөйлемдер құрастырыңыздар.

Мысты алқап, кен қазу технологиясы, Жезқазған өңірі, геологиялық-барлау, мол байлық, инженер-геолог, жаңа технология, тау-кен, экономикалық тиімді, жорамал, мыс кені, болжау теориясы, геология ғылымы, металлогения картасы.

272-тапсырма. Мәтіндегі есімше тұлғалы сөздердің астын сызып, оларды тіркескен сөздерімен бірге теріп жазыңыздар.

273-тапсырма. Сөйлемдерден есімше тұлғалы сөздерді тауып, олардың қай шақта тұрғанын ажыратыңыздар.

Жезқазған мысын өндірістік жолмен игеретіндіктері туралы алғашқы талпыныс орыс капитализмінің алпауыттары Н. Ушаков пен А. Рязановтардың есімдерімен байланысты. Олар мыс өңірінің бай кен орындарын өздеріне қаратып, иеліктеріне алған. Бірақ XX ғасырдың басына дейін өлкеде мыс өндіру дамыған жоқ. Тек, 1906 жылы Лондонда құрылған ағылшын-француз «Атбасар мыс кеніші» акционерлік қоғамының қолына көшкеннен кейін Жезқазған мысын игерудің алғашқы қадамдары басталған. Он жылдың ішінде (1907-1917) ағылшындар алғашқы шахталарды қазып, Қарсақбай мыс зауытын салған болатын. Олардың балқытуға дайындаған мыс кенінің көлемі 37500 тонна болды, оның көлемін болашақта одан да жоғары көрсеткіштерге арттырмақ жоспарланды. Әрине, бұл мол байлықты игерудің алғашқы бастамасы болатын. Ол байлықты зерттеудің болашағын көрсету – Қ. Сәтбаев пен оның шәкірттерінің үлесіне тиген болатын. «Атбасартүстіметалл» тресінің геологтары мыс қорының 1 млн. тоннаға жуық, ал кеннің жалпы көлемі 1162800 т. болатынын дәлелдеді.