Күшейтпелі шырай (Усилительная степень)

Күшейтпелі шырай дегеніміз – заттың бастапқы сындық сапасын күшейте түсетін шырай. Мысалы: жап-жақсы, жап-жарық, үп-үлкен, сап-сары т.б.

Асырмалы шырай (Превосходная степень)

Асырмалы шырай заттың сынын не асыра көтеріп, не тұқырта төмендетіп көрсетеді. Бұл шырай сын есімнің алдынан келіп, күшейткіш демеуліктердің тіркесуі арқылы жасалады. Мысалы: тіпті аласа, орасан зор, тым кішкене, өте жақсы, аса үлкен, ең қадірлі, өте төмен т.б.

Превосходная степеньвыражает большую или меньшую меру признака предмете, но без сравнения. Она образуется с помощью усилительных наречий.

Усилительная степеньуказывает на высшую степень признака в одном предмете в сравнении с другим предметом. Он образуется с помощью усилительного слога.

325-тапсырма. Берілген күшейтпелі, асырмалы шырайларды қатыстырып, қысқаша мәтін құрастырыңыздар.

Кіп-кішкентай, ең жақсы, тым әлсіз, өте қызық, қап-қатты, орасан зор, ап-аласа, әп-әдемі, тым биік, өте жинақы, аса ұғымтал, аса ұқыпты, тап-таза, аса белсенді, түп-түзу, өте сезімтал.

326-тапсырма. Сөйлемдерден асырмалы шырайларды тауып, олардың емлесін түсіндіріңіздер.

Бұл аңызда көне музыкалық аспап – жетіген туралы айтылады, аспап – жақындары өліп, өмір оты өшіп, бастарынан бақ кетіп, күн мен ай тұтылып, дүниесі қара түнекке айналған орасан зор қайғыдан кейін туған. Бұндай тым ауыр қайғы-қасіретке қарсы тұрудың жалғыз жолы – көздің жасын төге отырып жеті тіршіліктің символы – жеті ішекті аспап тудыру болды. Қазақ музыкасының ерекше байлығын бір кезде аса көрнекті музыка зерттеушісі Б.Асафьев жоғары бағалаған. Ән, күй, термемен үн қоса жүретін қазақтың музыкасы адам өмірімен, оның тіршілігімен өте тығыз байланысты. Күй мен әнді нақышына келтіріп орындайтын күйшілер мен әншілердің ауылға келуі өнердің нағыз мерекесі болып табылады.

327-тапсырма. Сын есімдерді асырмалы, күшейтпелі шырайларда жіктеңіздер.

Ү л г і:

І. Мен сұп-сұлумын, тым ақылдымын, өте ұқыптымын, кіп-кішкентаймын.

ІІ. Сен әп-әдемісің, нағыз ғалымсың, өте белсендісің, аса абыройлысың.

Сіз өте әдептісіз, тым дарындысыз, жап-жақсысыз, сұп-сұрсыз.

ІІІ. Ол сап-сары, топ-толық, жап-жас, өте өжет.

Сүйкімді, тәуір, жинақы, сыпайы, жасық, өнерлі, ұмытшақ, шыдамды, білгіш, еңбекқор, келбетті.

328-тапсырма. Мақал-мәтелдермен танысып, сын есімдердің қай шырайда тұрғанын анықтаңыздар. Мақал-мәтелдерді жаттап алыңыздар.

Ең ащы да – тіл, ең тәтті де – тіл Жақсы келін – қызыңдай,

Ең жұмсақ та – тіл, ең қатты да – тіл. Жақсы күйеу – ұлыңдай.

Язык – и горек, и сладок. Хорошая невестка, как дочь родная,

Он – и тверд, и мягок. Хороший зять, как сын родной.

Әдепті бала – арлы бала,

Әдепсіз бала – сорлы бала.

Воспитанность ребенка – его счастье,

Невоспитанность – его же несчастье.

329-тапсырма. Көп нүктелердің орнына асырмалы шырай жасайтын күшейткіш үстеулерді (аса, өте, нағыз, ең) тиісті орындарына қойып, қосып жазыңыздар.

Күйшілер мен әншілерді қадірлі қонақ етіп күтіп, ал кететін уақытта ................ бағалы сыйлықтар беріп отырған. Ақын барлық уақытта өзін домбырамен сүйемелдеп отырады, ал ол құрастырған өлең ............... әдемі, әсем, ырғақты болады. ............... шешен болу үшін, сөзге ғана шебер болу жеткіліксіз. Қазыбек үш жүздің ішіндегі ................ қиын, ............... күрделі мәселелердің басы-қасында жүрген биі болған. А. Байтұрсыновтың орны ерекше екені белгілі, оның теориялық деңгейінің .............. жоғары болғанын көреміз.

330-тапсырма. Сын есімнің шырайларын (жай, салыстырмалы, күшейтпелі, асырмалы) төрт торға бөліп жазыңыздар.

331-тапсырма. Өлең жолдарындағы шырайлардың астын сызыңыздар. Өлеңдерді жаттап алыңыздар.

Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы, Сұрама оның бәрін бүгін менен,

Қиыннан қиыстырар ер данасы. Тіршілік болса тағы айтып берем.

Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп, Ақанның ең аяулы әңгімесі –

Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы. Тек бүгін танысалық «Құлагермен»

(Абай) (І.Жансүгіров)

Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы,

Аласы аз, қара көзі нұр жайнайды.

Жіңішке қара қасы сызып қойған,

Бір жанға ұқсатамын туған айды.

Маңдайдан тура түскен қыр мұрынды,

Ақша жүз, алқызыл бет тіл байлайды.

(Абай)

10-апта. 29-тәжірибелік сабақ

Грамматика: Есімдік. Жіктеу, белгісіздік есімдіктері.

332-тапсырма. Абай атындағы Қазақ мемлекеттік Академиялық опера және балет театрының ашылу тарихымен танысып, мәлімет алып, мазмұндаңыздар.