Көсемше (Деепричастие)

Тиянақсыз тұлғада келіп, көмекші етістіктермен тіркесу арқылы күрделі етістік тудыратын етістіктің түрін көсемше деп атайды.

Деепричастие, как и причастие относится к глагольным формам. Оно обозначает второстепенные действия и служит признаком другого действия. Деепричастие отвечает на вопросы қайтіп? (каким образом? ), не істеп отыр? (что делает? ), не істеді? (что сделал? ), не істегелі жатыр? (что собирается делать? ) и т. д.

Көсемшенің жасалу жолдары:

1. Ауыспалы шақ көсемше ( Деепричастие переходного времени ): -а, -е, -й (келме+й, сана+й, көр+е, айт+а, сыз+а, бер+е, біл+е, оқыма+й).

2. Өткен шақ көсемше ( Деепричастие прошедшего времени ): -ып, -іп, -п (көр+іп, кел+іп, оқ+ып, ойла+п, бар+ып, ал+ып, қал+ып, сөйле+п).

3. Келер шақ көсемше (Деепричастие будущего времени): -қалы, -келі, -ғалы, -гелі (бітір+гелі, ұнат+қалы, бар+ғалы, білдір+гелі, сөйлес+келі, кет+келі, айт+қалы)

262-тапсырма. Төмендегі етістіктерден көсемше жасап, оларды үш бағанаға бөліп жазыңыздар. Бірінші бағанаға ауыспалы шақ көсемше, екінші бағанаға өткен шақ көсемше,үшінші бағанаға келер шақ көсемше тұлғасында жазыңыздар.

Ү л г і :

Өткен шақ көсемше	Ауыспалы шақ көсемше	Келер шақ көсемше
Зертте+п+ті, атқар+ып+пын, кел+іп+сің, сұра+п+сыз.	Оқыма+й+ды, күт+е+ді, мақұлда+й+ды, айт+а+ды.	Айналыс+қалы, жарияла+ғалы, кет+келі, көтер+гелі.

Болу, көшу, күресу, суреттеу, жаттау, үйрету, табылу, даму, әңгімелеу, қазу, араласу, бастау, қолдау, кездесу, ашу, баяндау, түсіндіру, санау.

263-тапсырма. Көсемшелерді етістіктермен тіркестіріп, күрделі етістіктер жасаңыздар.

Ү л г і :

Жабу Жүру Қатысу Түсу Сынау Көрсету Қону Шегіну Сөйлеу Бару

жап+қалы жүр+гелі қатыс+қалы түс+іп сына+п көрсет+келі қон+ғалы шегін+е сөйле+й бар+а

1. Жап+қалы жатыр. 2. Жүр+гелі отыр. 3. Қатыс+ып жүр. 4. Түс+іп келеді. 5. Сына+п көреді. 6. Көрсет+келі барады. 7. Қон+ғалы кетті. 8. Шегін+е тоқтады. 9. Сөйле+й кірді. 10. Бар+а шешеді.

Қарағалы, жинап, жасай, жүре, атай, тапсырып, көрсетіп, бітіре, тағайындалғалы, көшпелі, ұсына, қабылдап, қайтара, өзгергелі, жөндегелі.

264-тапсырма. Сөйлемдердегі көсемше тұлғасында тұрған сөздердің астын сызып, олардың қай шақта тұрғанын ажыратыңыздар.

М. Әуезов 1922 жылы күзде Орынбордағы ірі мемлекеттік лауазымды қызметін тастап, Орта Азиялық Түркістан университетіне (Ташкент қаласы) ерікті тыңдаушы болып кіреді де, «Шолпан» журналында қызмет істей бастайды. Ташкентте бірнеше әңгімесі басылады.

1923 жылдың қазан айында М. Әуезов Ленинград мемлекеттік университетінің филология бөлімшесіне оқуға түседі. Орыс географиялық қоғамының Шығыс-Сібір бөлімшесінің мүшесі ретінде М. Әуезов Семей секциясы Кеңесінің құрамына кіреді.

1925 жылы жаз айында М. Әуезов Жетісу ауылдарын аралайтын экспедицияға шығып, қазақ халқының ән-фольклор шығармашылығының үлгілерін жинайды.

265-тапсырма. Көп нүктенің орнына көсемшенің тиісті жұрнақтарын қосып жазыңыздар.

1990 жылы М. Әуезов Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің халық депутаты бол...

сайлан... , онда Кеңес Президиуымының мүшесі бол...ды. «Абай жолы» романының бірінші томы 1952 жылы, екінші томы 1954 жылы басыл... , шығ...ды. Роман жазамын деген ойымда жоқ, шәкірт кезімде атам Әуездің әңгімелерін тапжылма... , ұзақ тыңдайтын едім. Әйгерім небір жайларды әңгімеле... беретін. Материал жина... жүр... , мен Абайдың достарымен әңгімелес... көрдім. Оның бойындағы ең абзал қасиеттің жиынтығы бол... табыл...ды. 1918 жылы М. Әуезов пен Ж. Аймауытов Семейде «Абай» журналын шығар...ды.

266-тапсырма. Мақал-мәтелдердегі, өлең жолдарындағы көсемше жасап тұрған жұрнақтардың астын сызып, олардың жасалу жолдарын түсіндіріңіздер.

Ақылды кісі азбайды, Ақылды адам арын қорғайды,

Асыл бұйым тозбайды. Сараң адам малын қорғайды.

* * * * *

Сауатсыздың сөзіне сүрініп құлайсың.

* * * * *

Қазақ қазақ болғалы, Ел болудан қалғаны.

Өз алдына ел болып, Бұхарадан келген тайқазан

Оңаша бір қонғалы, Бәрі адыра болғаны...

Хандығынан айырылса –

267-тапсырма. Мәтіндегі көсемше тұлғалы баяндауыштардың астын сызыңыздар.

Қазақстан 2010 жылы Еуропадағы Қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымына төрағалық етеді. Жер планетасының болашағын қамтамасыз ету үшін Қазақстанның ұйымдастыру қабілеті жетеді. Осы саладағы біздің «Еуропадағы жол» бағдарламасы үлкен қызығушылық туғызып отыр. Бұл бағдарламадағы басты мақсат – еліміздегі реформаның бәрін еуропалық стандартқа сай жүргізу болып табылады. Ұлтаралық келісім мен татулықтың Қазақстандық үлгісін әлемдік кеңістікке ұсыну да назардан тыс қалмайды. Әсіресе, құқықтық салада заңмен өмір сүру деңгейі кейбір тұстарда төмендеп жатады. Мемлекеттің мықтылығы өз заңын құрметтей білетін ұлтжандылығымен өлшенеді.

268-тапсырма. Жақшаны ашып, жақша ішіндегі етістіктерді көсемшеге айналдырыңыздар.

Абай соншалықты рақаттанып (сүйсіну) күлді (М. Әуезов). Біз Жәнібек Кәрменовтың әнін (тыңдау) отырмыз. Кәмиланы (көрмеу) үш ай өтті. Бүгін бәрі де киіз үйлерін (жығу), жылы үйлеріне кіріп жатты. Мақсат менімен (сөйлесу) келіпті. Қамар мамасының мойнына (құшақтау), өзінің қуанышын айтты. Алматы апорты Жетісу өңірінің төл жемісі (болу) есептелінеді. Жетісудың алма бағын ерте ғасырлардағы саяхатшылар мифтік Эдем бағына (теңеу). Алматының апорты Қазақстанның символы (болу) келгені ақиқат. Қазіргі таңда апорт ағаштарының азаюына байланысты көкейкесті мәселелер (көтерілу) де біраз жылдар болды.

8-апта. 23-тәжірибелік сабақ

Грамматика: Есімше. Есімшенің жасалуы.

269-тапсырма. Қ. Сәтбаевтың жүргізген ғылыми-зерттеу жұмыстарынан, өмірі мен қызметінен мәлімет алып, мәтінді мазмұндаңыздар.