KLEMENTYNA SOŁONOWICZ-OLBRYCHSKA: Nad Danielem trzeba było czuwać nieustannie, bo wprawdzie potrafił się cieszyć, ale gdy mu się coś nie udało, popadał w ogromne przygnębienie. Cieszyło mnie, że wszystko, co robił, czynił z wielką wytrwałością. Był trudnym chłopcem, bardzo upartym i zawsze musiał mieć to, czego chciał, a chciał ciągle innych rzeczy. Dopiero po roli Papkina nie trzeba było go pocieszać.

Profesor Cichoń postanowił wystawić Zemstę. Miałem być Papkinem. Pewnie gdybym wiedział, jak ogromnie to trudna rola do grania (nawet w profesjonalnym teatrze), nigdy bym się nie zgodził. Ale wtedy znałem tylko tekst sztuki, więc z wielką radością, bez kompleksów i obciążeń, zacząłem błaznować – czyli udawać Papkina. Nie błaznować! Grałem go właśnie poważnie, wierzyłem w to, co mówię, i może dlatego efekt był bardzo zabawny. Kilka lat później, kiedy zagrałem Gucia w Ślubach panieńskich, jeden ze znanych warszawskich polonistów, prof. Berezowski, powiedział mi:

– Owszem, jest pan niezłym Guciem w teatrze u Hanuszkiewicza, ale bardziej mi się pan podobał jako Papkin w przedstawieniu licealnym.

Inscenizacja rzeczywiście musiała być dobra, bo młodzież z warszawskich szkół bawiła się świetnie.Tę Zemstę zagraliśmy co najmniej dziesięć razy na deskach Teatru Buffo dla uczniów liceów. Za każdym razem był komplet i owacje. Czułem się wspaniale, jak prawdziwy aktor. Kiedy w kilka lat potem kłaniałem się publiczności po Hamlecie, doznałem déjá vu

– już raz to przeżyłem... Gdzie? Po Zemście w Buffo, oczywiście!

Scenografię do naszej licealnej Zemsty zrobił Maciek Englert, późniejszy student Akademii Sztuk Pięknych i szkoły teatralnej, dziś bardzo znany reżyser. Grał też jednego z murarzy. Klarę odtwarzała Ewa Złotowska, ale jej głos nie kojarzył się jeszcze z „Pszczółką Mają”. Mogła mieć wtedy czternaście lat, była filigranową dziewczynką o cieniutkim głosie i dużych zdolnościach do ról charakterystycznych. Była to moja pierwsza i jedna z wielu partnerek, z którą nie miałem romansu.

SAMOTNOŚĆ ŚREDNIODYSTANSOWCA

Wciąż nie byłem zdecydowany, czy zostać gwiazdą filmową, czy mistrzem olimpijskim. Kiedyś na plaży grałem w piłkę i przypadkiem wypatrzył mnie asystent znanego w Warszawie trenera Zaręby. Stwierdził, że mam doskonałą naturalną koordynację ruchów i powinienem zacząć biegać wyczynowo. Trafiłem do „Lotnika”. Już po paru sprawdzianach Zaręba zaczął ze mną indywidualne treningi; prowadził mnie jak konia wyścigowego. W tym czasie

– miałem może z 16 lat – biegałem 800 metrów w czasie niewiele ponad dwie minuty. Czułem w sobie tę łatwość biegania. Najbardziej mnie zdumiewało, że koledzy, z którymi na setkę przegrywałem o kilka metrów, na ostatniej prostej drugiego okrążenia zostają w tyle. Trener tłumaczył, że prędkość finiszowa na średnich dystansach to zupełnie co innego niż prędkość w sprincie. Na mecie wyprzedzałem rywali o 20 metrów.

Miałem swoich sportowych idoli. Do dziś ich mam. Teraz wprawdzie moje szansę na mistrzostwo olimpijskie poważnie się zmniejszyły, ale wciąż jestem kibicem i wciąż utożsamiam się z najlepszymi. Jako nastolatek podziwiałem Edmunda Piątkowskiego, mistrza świata w rzucie dyskiem. Z jego powodu zadebiutowałem zresztą jako dziennikarz...

W „Świecie Młodych” z 3 lipca 1959 roku ukazał się artykuł zatytułowany „Gram w badmintona z Edmundem Piątkowskim”, podpisany „Daniel Olbrychski, Klasa VIII, Warszawa”:

„(...) Otóż pewnego razu wracając ze szkoły, ujrzałem tego dyskobola, którego zdjęcia są ostatnio w gazetach. Nie namyślając się, czy to wypada, czy nie, podbiegłem do niego i pogratulowałem rezultatu. Możecie sobie wyobrazić, jak ucieszyłem się, że Piątkowski stanął i wdał się ze mną w rozmowę. I tak jakoś umówiliśmy się na wspólną grę w badmintona”.

14

Zaprzyjaźniliśmy się, podpatrywałem jego treningi, byłem bardzo dumny z tej znajomości. Andrzej Badeński. Jakże go podziwiałem! Biegał sposobem sprinterskim, inaczej niż ja, z zadłużeniem tlenowym. Patrząc na niego, lepiej rozumiałem słowa Zaręby, że sport to praca i cierpienie. Gdy biegał w eliminacjach na olimpiadzie w Meksyku, na wysokości kilku tysięcy metrów, gdzie powietrze jest rozrzedzone, po każdym biegu mdlał z wysiłku. Ale wyprzedzał wszystkich... Rywale przybiegali 15 metrów za nim i przez kilkanaście metrów hamowali. A Badeński dobiegał do mety i padał na bieżnię. W biegu tracił cały swój naturalny akumulator. Wiem, że bał się każdego startu i związanego z tym cierpienia. Kilka miesięcy temu w Pradze poznałem wreszcie bliżej legendarnego Emila Zatopka. Przegadaliśmy, prześpiewaliśmy i

przepiliśmy całą noc... Zapytałem go, dlaczego podczas biegu wykrzywiał twarz.

– Bo cierpiałem – odpowiedział.

To było widać. Ten grymas, ten wysiłek i to cierpienie. Zatopek nigdy nie biegał czarująco, nie płynął w powietrzu, lecz po prostu cierpiał.

REZONER MICHNIK

W 1956 roku pierwszy raz zderzyłem się z polityką. Pamiętam euforię październikową. Ojciec bardzo się ożywiał, opowiadając o Gomułce.

– To tęga głowa – mówił.

Tak jak moi rówieśnicy, koniecznie chciałem być spałowany. Lazłem więc wszędzie, gdzie coś się działo. Potem dopiero dowiedziałem się, że demonstracje, w których uczestniczyłem, dotyczyły właśnie likwidowanego tygodnika „Po prostu”. Pamiętam grupki chuliganów (bez cudzysłowu), które podbiegały do oddziałów milicji, krzycząc i rzucając kamieniami. Gonitwy, ucieczki i dreszcz emocji z nimi związany. Ale nie zostałem spałowany, choć niektórym moim kolegom się udało, bo podeszli bliżej. Dumni pokazywali siniaki. A ja po prostu szybciej biegałem...

W „Batorym”, mimo politycznego ochłodzenia, panowały stosunki bardzo wolnomyślicielskie – jak na owe czasy. Wiedziałem, że dzieci dostojników partyjnych, w tym Adaś Michnik, zbierały się w jakieś kluby dyskusyjne. Mnie to nie interesowało, nie miałem zresztą żadnej okazji wkręcenia się w to środowisko. Bliżej poznałem jedynie Małgosię Januszko, córkę wojewody olsztyńskiego. Bywałem nawet u państwa Januszków w domu. Niezwykle kulturalna, miła rodzina. Parę razy jadłem tam obiad.

TELEWIZYJNY PAN

Zajęcia w kółku Małgorzewskiego sprawiały mi przyjemność. Mówienie wierszy, próby, a przede wszystkim przebywanie w tej grupie ludzi. Szczególnie rozpalały moją wyobraźnię opowieści pana Józefa o przedwojennym teatrze. Już matka przygotowała mnie do tej swoistej lekcji historii: znała Osterwę, pomyślnie zdała do szkoły teatralnej, a potem, już jako dziennikarka, chodziła regularnie do Reduty. Ale Małgorzewski był jeszcze bliżej Leszczyńskiego, Osterwy, Węgrzyna i innych. Znał ich, pił z nimi, razem z nimi przeżywał sukcesy i porażki... I umiał o tym tak pięknie opowiadać. Arcyciekawe gawędy z mnóstwem anegdot...

Tak że ten nie istniejący świat stał się moim niedościgłym pragnieniem, najpiękniejszym marzeniem. Mama umiejętnie podgrzewała te tęsknoty: pod choinkę dostawałem biografie słyn-

15

nych polskich aktorów. Nie mogłem się oderwać od tych książek – wyobraźnię miałem wręcz naelektryzoawaną...

Nic zatem dziwnego, że byłem gotów spróbować aktorstwa innego niż amatorskie recytowanie wierszyków. Gdy Darek Eliasiuk(?), jeden z licealnych kolegów, powiedział, że w telewizji ogłoszono konkurs dla młodzieży, wiedziałem już, co zrobię. Miał to być nabór do telewizyjnego Młodzieżowego Studia Teatralnego, prowadzonego przez Andrzeja Konica.

ANDRZEJ KONIC: Na przełomie lat 1959 i 1960 zacząłem prowadzić w telewizji dwie audycje z młodzieżą i dla młodzieży, ale – jak się potem okazało – nie tylko dla młodzieży. Były to: Młodzieżowe Studio Poetyckie i Kabaret Młodzieżowy – dwa programy półgodzinne, każdy raz w miesiącu. Kilkanaście dziewcząt i chłopców w wieku 15-17 lat, zdolni wybitnie lub wręcz utalentowani, wykonało przez dwa lata ponad 20 programów. Nauczyli się kochać poezję lub pokochali ją jeszcze bardziej, nauczyli się też obdarzać uśmiechem i piosenką telewidzów – nie tylko swoich rówieśników. Spośród kikuset kandydatów starannie wybrało ich jury: Rysia Hanin, kierownicy literaccy Jan Zalewski i Andrzej Mandalian, kierownik muzyczny (dziś znany biznesmen, impresario i poseł na Sejm) Jan Zyłber, kompozytorzy Jan Ptaszyn-Wróblewski i Edward Pałłasz, a także ja – szef i reżyser całości. A nasi wybrańcy... Niektórzy odeszli z branży, inni rozwinęli się wspaniale i do dziś błyszczą na scenie i ekranie. Znanym i wybitnym dziennikarzem został Krzysztof Dorosz, dziś gwiazda i jeden z liderów Sekcji Polskiej BBC. I inni... Panie: Magdalena Zawadzka, Jolanta Zykun, Irena Kareł, Małgorzata Włodarska, Agnieszka Fitkau-Perepeczko. Panowie: Jan Englert, Marek Perepeczko, Witold Dębicki... I Daniel Olbrychski, rzecz jasna.

Darek, który od podstawówki był nadwornym szkolnym recytatorem, miał wspaniałą dykcję, sporą wiedzę filologiczną, powiedział do mnie:

– Idziemy.

Poszliśmy. Nie lubiłem i do dziś nie lubię takich kompetycji. Mimo że czasami i obecnie biorę udział w próbnych zdjęciach, zawsze w mniejszym czy większym stopniu mnie paraliżują. Odczuwam jakieś dławiące wrażenie, uniemożliwiające prawdziwe rozluźnienie. Aktor musi być pewny siebie, a taka podejrzliwość, która zwykle towarzyszy różnym konkursom, deprymuje mnie i – bywa – zupełnie rozkłada.

Żeby osłodzić sobie gorycz ewentualnej porażki, założyłem się z Eliasiukiem – nie pamiętam już o co, ale pewnie o coś dla mnie bardzo cennego. Darek twierdził, że się dostanę, ja – przeciwnie. Tę samą metodę stosowałem i później, na przykład po zdjęciach próbnych do Popiołów założyłem się ze Zbyszkiem Cynkutisem o kolację. Pomyślałem, że jeśli nie trafię do obsady, będę miał przynajmniej kolację, a jeśli trafię – cóż kolacja!

Przegrałem zakład. Dostałem się do TV, a on – który nasz udział w całej tej zabawie wymyślił – nie. Dostałem się od razu i do studia poetyckiego, i do kabaretu.

ANDRZEJ KONIC: Przyszedł na eliminacje. Musiało to być wczesną jesienią 1960 roku. Siedzieliśmy w grupie sfrustrowanych jurorów, zmęczeni kilkoma godzinami ciężkiej pracy – aż tu wchodzi taki śmieszny, rudy blondynek. Długie, prawie białe rzęsy, czerwieni się jak dziewczyna, trochę piegowaty, oscylujący między głęboką zadumą i straszną powagą, a naiwnym i rozbrajającym uśmiechem. W ręku małe organki. Coś tam sobie przygrywa. Nie pamiętam, co śpiewał ani mówił. Wiem jedno – już wtedy zrobił na mnie piorunujące wrażenie. Do dziś nie wiem, ile w tamtym jego zachowaniu było kreowanej kokieterii „pod jury”, a ile czystej naturalności. Jeżeli nawet dominowała jakaś „kreacyjność” (a nie wolno zapominać, ile jest w Danielu dbałości o formę!), to tym większy komplement dla jego talentu.

Mówiłem chyba „Pięćdziesięciu” Broniewskiego, pamiętam, że ktoś z jury mi przerwał. Sądziłem, że to źle... Przyszedłem z organkami, nie mam absolutnego słuchu ani doskonałej pamięci muzycznej, a nie chciałem zacząć zbyt nisko czy wysoko...

–Czy będzie pan grał? – słyszę.

–Nie, muszę tylko podać sobie ton.

–Dmuchnąłem i zaśpiewałem „Frère Jacques”.

16

ANDRZEJ KONIC: Po eliminacjach miałem w zwyczaju rozmawiać kilka minut z każdym z „wybrańców”. Powiedziałem, żeby zaczekali. Na to Daniel, bardzo nieśmiało:

–Czy to będzie długo trwało? Bo mama czeka na wiadomość i denerwuje się... Powiedziałem, że z pokoju obok może zatelefonować i uspokoić mamę. Uśmiechnął się szeroko i domyślnie, przejechał pasażyk na organkach, stuknął nimi w udo i zakomunikował:

–U nas nie ma telefonu. Ale mama się ucieszy. Dziękuję. Zaczekam. – Ukłonił się ładnie, zakręcił na pięcie i wyszedł.

A Rysia Hanin:

–Ale spryciurek! Janek Zalewski:

–No, no, talencik.

Janek Zyłber tylko szarpnął brodę i potwierdził:

–No, no... Edek Pałłasz:

–Słuch absolutny.

Po jakiejś godzinie wyszedłem po „wybrańców”, ale Daniela wśród nich nie było. Porozmawiałem z każdym, w sumie kilkanaście rozmówek. Daniela nadal nie było. Byłem trochę zły, trochę rozczarowany. Zacząłem rozmawiać z ostatnim obecnym – wysokim, dobrze zbudowanym młodzieńcem, Markiem Perepeczko. Nagle wpada Daniel, czerwony z wysiłku, zdyszany.

–Co z tobą, gdzie byłeś?

–Wpadłem do domu, niedaleko, przy Nowogrodzkiej. Byłem strasznie głodny, zjadłem obiad. Mama się ucieszyła. Dobrze biegam.

–Jak się nazywasz, bo już nie pamiętam?

–Daniel Olbrychski.

I wtedy wypowiedziałem kilka proroczych – jak się okazało – słów:

– Olbrychski... Olbromski... Rafał...

Naprawdę. Marek Perepeczko świadkiem!

Ania Prucnal była w studiu Konica już wcześniej. Perepeczko chyba też. Gdy zdawałem, Jan Englert studiował już w szkole teatralnej. Małgosia Włodarska – bardzo zdolna i dość eksploatowana w studiu. Ale później może za bardzo rozpieścili ją profesorowie ze szkoły, nastawiali ją na wszystkie główne role wielkiego repertuaru. W szkole zawsze jest bardzo miło, aż za miło w stosunku do późniejszego brutalnego życia aktora... Hanuszkiewicz kiedyś powiedział:

– Nie pozwalajcie w szkole nazywać się dziećmi, bo potem tatusiów i mamuś nie będzie. Będzie tylko straszliwe lanie po głowach.

Konic bywał raptusem, ale rzadko w stosunku do nas, młodych aktorów. Umiał opieprzyć na czym świat stoi maszynistkę czy asystentkę – i natychmiast słodko zagadać do aktora. Wiedział, że temu przed kamerą nie wolno się denerwować. I naprawdę serio nas uczył, potem już jako starszy kolega, a nie belfer. Może nie par excellence aktorstwa, ale bycia sobą – poprzez teksty, które mieliśmy mówić. Żeby to było od nas i o nas. Żadnego udawania, broń Boże naśladowania go... Miał dla nas czas. W szkole teatralnej nie ma takiego komfortu: jest wielu studentów i profesorowie o silnych osobowościach. Nic dziwnego, że potem w przedstawieniu dyplomowym po scenie chodzi pięciu Świderskich, czterech Łapickich, ze dwie Maje Komorowskie...

ANDRZEJ KONIC: Kiedy Daniel już nieco okrzepł i miał za sobą parę występów w TV, zaproponowałem mu tytułową rolę w Kubie według „Archipelagu ludzi odzyskanych” Igora Newerlego. Sam postanowiłem zagrać Autora – głównego partnera Kuby. Partnerowali nam profesjonaliści – m. in. Rysia Hanin, a główną rolę dziewczęcą przepysznie zagrała, także debiutująca, Magda Zawadzka.

Ta robota była dla mnie cudowna. Daniel – wspaniałym, chłonnym, zdyscyplinowanym partnerem, nigdy nie znużonym. Świetny w swojej roli. To trwające półtorej godziny przedstawienie graliśmy „na żywo”, a po kilku miesiącach powtórzyliśmy je – z jeszcze większym sukcesem.

Podczas przygotowań do Kuby Daniel zachowywał się jak profesjonalista. Pierwsze dwie próby kamerowe – już w studiu, w dekoracjach i kostiumach – przebiegły wzorowo. I oto nadszedł dzień trzeciej próby, próby generalnej oraz emisji spektaklu „na żywo”. Od rana wszyscy byliśmy na swoich miejscach. Napięcie. Nie ma tylko Daniela. Pięć minut, dziesięć, piętnaście... Każda minuta próby kamerowej na wagę złota. Po 20 minutach czekania asystent zaofiarował się, że pójdzie po Daniela do domu. Doradził mi, żebym zaczął pracę od jakiejś sceny bez udziału Daniela. Nie było takiej sceny! Sam pobiegłem do niego do domu. Okazało się, że chłopiec

17