23. Знешняя палітыка Рэчы Паспалітай.

Беларусь у складзе РП не магла весці самастойную знешнюю палітыку, але насельніцтва нашай краіны заўсёды адчувала на сваіх плячах вынікі войнаў, якія ішлі на тэрыторі Беларусі.

Своеасаблівай спадчынай ад ВКЛ РП атрымала Лівонскую вайну. Яна пачалася за Лівонію (Ліфляндыю ці Інфлянты – такую агульную назву насіла канфедэрацыя пяці княстваў, якія знаходзіліся на тэрыторыі сённяшніх Латвіі і Эстоніі). Гэтую тэрыторыю Масква аб'явіла сваёй гістарычнай спадчынай і ў 1588 годзе пачала за яе вайну. ВКЛ згодна пагаднення аб саюзе з імі ў 1557 годзе стала на абарону гэтых княстваў ад агрэсара. Тады Іван 4 (Жахлівы) накіраваў свае асноўныя сілы на тэрыторыю Беларусі. Пачатак вайны для ВКЛ быў вельмі неспрыяльны, бо колькасць царскага войска ў некалькі разоў была большай, чым войска ВКЛ, і маскоўскія палкі даволі хутка ўклініліся ў глыб тэрыторыі Беларусі. Яны спустошылі Мсціслаўшчыну і Віцебшчыну, захапілі Полацк і другія гарады паўночнай часткі нашай краіны. Яны былі разрабаваны царскімі ратнікамі. Абозы з загружаным золатам, срэбрам і іншымі каштоўнасцямі пацягнуліся да Масквы. Была раскрадзена старажытнейшая бібліятэка Беларусі, што знаходзілася ў Сафійскім саборы. Разам з нарабаваным скарбам пад вартай гналіся шматлікія гурты палонных беларусаў.

Да 1564 года Расія страціла шмат сіл, і баявыя дзеянні на тэрыторыі Беларусі сталі ісці з пераменным поспехам. Сілы ВКЛ былі таксама вычарпаны, што стала асноўнай прычынай заключэння ў 1569 годзе ўніі з польскай дзяржавай. У выніку Лівонская вайна стала ўжо прадметам зацікаўленасці Польшчы. Новы кароль РП, венгр па нацыянальнасці Стэфан Баторый (Сцяпан Батура па беларуску) праявіўся як таленавіты палітык і палкаводзец. З дапамогай Ватыкана ён сабраў моцнае войска і пачаў контрнаступленне, вызваляючы ад маскоўскіх войск беларускія гарады. У 1582 гозе з Масквою было заключана 10-гадовае перамір'е. Закончылася 25-гадовая вайна, у выніку якой уся паўночна-ўсходняя частка беларусі была зруйнавана і спустошана, а вакол Полацка на 50 вёрст абязлюдзела мясцовасць. Расія з гэтай вайны нічога не выйграла.

У пачатку 17 ст. РП пачала праводзіць актыўную рускую палітыку, выкарыстоўваючы бязладдзе ў кіруючых колах Расіі. Гэты час увайшоў у гісторыю як смута. Польскія і Літоўскія феадалы ставілі мэтай пашырыць свой уплыў і ўладу на ўсходзе, вярнуць захопленыя Масквой землі (Смаленск і інш.), а Ватыкан – дабіцца ўніі з рускай праваслаўнай царквой. Яны абласкалі самазванца манаха Грыгорыя Атрэп'ева, што выдаваў сябе за сына цара Івана Жахлівага Дзмітрыя. Ён атрымаў назву Лжэдзмітрыя. Гэтага самазванца ажанілі з польскай шляхцянкай Марынай Мнішак і ў 1605 годзе пасадзілі на маскоўскі царскі трон. Але хутка яго маскоўцы зверглі. Тады паявіўся другі Лжэдзмітрый, які дабіваўся пасады цара ўжо з дапамогаю войск РП, але поспеху не меў. У 1609 годзе пачынаецца інтэрвенцыя за царскі прастол. З 1610 па 1612 год польскі гарнізон знаходзіўся ў Маскве, і рускім царом лічыўся сын караля РП каралевіч Уладзіслаў. Войскі Польшчы і Літвы пад кіраўніцтвам Яна Сапегі гаспадарнічалі ў многіх гарадах Расіі.

Аб'яднанымі сіламі рускага апалчэння пад кірўніцтвам Мініна і Пажарскага ў 1612 годзе войскі інтэрвентаў былі выціснуты з тэрыторыі Расіі. Такім чынам эпапея "смутнага" часу закончылася для Расіі ўдала, а для РП безвынікова, і толькі пазней у 1618 годзе былі вернуты ёй Чарнігаўская і Смаленская землі Беларусі.

Шасцігадовая грамадзянская вайна (1648-1654 гг.) вельмі аслабіла РП. Маскоўскія ўлады рашылі выкарыстаць гэта, каб прабіцца да Балтыйскага мора і расшырыць тэрыторыю Маскоўскага царства за кошт беларускіх зямель, аб'яўляючы іх сваёй гістарычнай спадчынай. Маскве спрыяла таксама далучэнне Ўкраіны, што дазваляла з дапамогай казакоў Б.Хмяльніцкага абараніць паўднёвы фланг ад набегаў крымскіх татараў. У прапагандысцкіх мэтах вайна супраць РП абвяшчалася як абарона праваслаўных веруючых Літвы ад уціску каталікоў і ўніятаў, як захаванне праваслаўных каштоўнасцей. Згодна плану вайны супраць РП меркавалася выкарыстаць 80-тысячную армію і 20 тыс. казакоў Залатарэнкі. Польска-літоўскія войскі ў Беларусі налічвалі 20 тысяч наёмнікаў і 10 тысяч апалчэння мясцовай шляхты.

У ліпені 1654 года руская армія перайшла мяжу РП. У жорсткіх баях да восені большасць гарадоў усходне-паўночнай часткі былі захоплены, некаторыя спалены. Пасля трох з паловаю месяцаў аблогі з-за здрады ваяводы Абуховіча паў Смаленск. Пасля зімовага зацішша ў баявых дзеяннях з вясны 1655 года маскоўскія войскі зноў пачалі наступленне і да лета была акупіравана ўся тэрыторыя Беларусі, у тым ліку і сталіца ВКЛ Вільня. Цар Аляксей Міхайлавіч у знак перамогі нават прыняў тытул самадзержца "Всея Вялікія і Малыя і Белыя Русі".

Цяжкія паражэнні польска-літоўскіх войск на Беларусі спакусілі Швецыю на лёгкую здабычу – захапіць узбярэжжа Прыбалтыкі і польскае памор'е. Швецкія войскі хутка занялі паўночную частку Літвы, Познань, Кракаў і Варшаву. РП апынулася на мяжы палітычнай катастрофы, але і Расія вельмі напалохалася ўзмацненнем Швецыі і стварэннем ёю манапольнага панавання на Балтыцы. З РП было заключана перамір'е і пачалася расійска-швецкая трохгадовая вайна.

Вясною 1660 года РП заключыла мір са Швецыяй, што дало магчымасць сканцэнтрыраваць польска-літоўскія сілы на вызваленне Беларусі. На бяду для Расіі ў 1657 годзе памёр Б.Хмяльніцкі і новы гетман Іван Выгоўскі схіліўся на бок Польшчы. Новы казацкі палкоўнік І.Нячай, прызначаны замест Залатарэнкі, фактычна пачаў антымаскоўскую дзейнасць. Спрыяла для перамогі над расійскім войскам і тое, што насельніцтва Беларусі, якое ў першы перыяд вайны прыхільна адносілася да маскоўскіх ваяроў як адзінаверцаў, быццам маскоўцы будуць спрыяць вызваленню ад феадальнага прыгнёту, на практыцы пераканаліся, што нічога добрага яны не нясуць беларускаму народу. Наадварот, усюды, дзе размяшчаліся расійскія палкі, тварыўся гвалт і рабаўніцтва, нават у адносінах да адзінаверцаў. Многія тысячы беларусаў уганяліся ў палон, з якіх у Маскве і ў іншых гарадах з'явіліся цэлыя пасёлкі і слабодкі. Па гэтай прычыне насельніцтва Беларусі стала актыўна абараняцца ад марадзёраў, і ў многіх месцах сталі паяўляцца ўзброеныя атрады тыпа партызанскіх. А жыхары Магілёва перабілі 7-тысячны расійскі гарнізон і адчынілі вароты горада.У хуткім часе ўсходнія граніцы ВКЛ былі вернуты, і ў 1667 годзе ў вёсцы Андрусава быў заключаны мір паміж Расіяй і РП на 13,5 гадоў. Беларусь, акрамя Смаленшчыны, заставалася ў межах РП.

Цяжкая 13-гадовая вайна 1654-1667 гг. у савецкай гістарычнай літаратуры трактуецца як нацыянальна-вызваленчая, накіраваная супраць польскіх паноў і за ўз'яднанне з Расіяй. Гэта проста прарасійскі імперскі ідэалагічны міф, які яшчэ і сёння паўтараюць некаторыя беларускія гісторыкі. Вайну пачала Расія, у асноўным яе войскі спусташалі наш край, так што для Беларусі гэта стала нацыянальнай катастрофай. Насельніцтва зменшылася на 52% чалавек, аб'ём гандлю і рамеснай вытворчасці знізіўся да 40% ад даваеннага, а ў сельскай гаспадарцы каля палавіны ворных зямель некаму была апрацоўваць. Разам з падзеннем даверу да Масквы беларускі народ разачараваўся і ў праваслаўнай царкве, якая ўвесь час была на баку Расіі. Таму насельніцтва Беларусі стала пераходзіць ва ўніяцтва ў масавым парадку.

Мір на беларускай зямлі трымаўся 35 гадоў, сталі адраджацца гарады і мястэчкі, але ў самым пачатку 18 ст. пачалася новая "Паўночная вайна" (1700-1721 гг.) паміж Швецыяй і кааліцыяй у складзе Расіі, Саксоніі, Даніі пад назвай "Паўночны саюз", адсюль і назва вайны. Расія зноў імкнулася "прабіць акно ў Еўропу", адваяваўшы ў Швецыі выхад у Балтыйскае мора.

Паўночная вайна пачалася няўдала для Расіі і яе саюзнікаў. Швецыя на чале з карлём Карлам ХІІ хутка разбіла войскі Даніі і Саксоніі, Пётр І пацярпеў жорсткае паражэнне пад Нарвай. У пачатку 1702 года Беларусь стала арэнай баявых дзеянняў. Швецкая і руская арміі разбуралі, нішчылі гарады, вёскі, самаўласна перайшлі на забеспячэнне беларускага народа, тварылі гвалт, учынялі грабяжы. Значна ўзмацняла цяжкае становішча народа і тое, што вярхі грамадства ВКЛ раскалоліся на 2 лагеры. Адзін лагер быў прыхільнікам Пятра І на чале з магнатамі Агінскім, Вішневецкім, Радзівілам. Імі была створана Сандамірская канфедэрацыя (аб'яднанне) у падтрымку караля РП Аўгуста ІІ. Другія арыентаваліся на Швецыю і Карла ХІІ. Яны выбралі з дапамогай шведаў новага караля Станіславага Ляшчынскага.

Карл ХІІ вымушаны быў пакінуць тэрыторыю Беларусі, бо ўжо не было чаго рабаваць і падаўся на "хлебную" Украіну. Там стаў чакаць дапамогі, але яе не атрымаў. У верасні 1708 года каля вёскі Лясная (ля Слаўгарада) руская армія разбіла корпус шведаў, што ішоў да Карла ХІІ. Пётр І назваў гэту перамогу "матерью полтавской победы". Генеральная бітва адбылася пад Палтавай у чэрвені 1709 года, дзе шведская армія была поўнасцю разгромлена. Пасля гэтага расійскія войскі разам з сандамірскімі канфедэратамі прагналі шведаў і іх прыхільнікаў з Беларусі.

Паўночная вайна за перыяд з 1702 да 1710 года зноў зруйнавала жыццё на Беларусі, быў знашчаны Полацкі храм святой Сафіі (узарваны), а колькасць насельніцтва зменшылася на 32%. ВКЛ у сваім гаспадарчым жыцці было адкінута на дзесяткі гадоў назад. Расія набыла рашаючы ўплыў на РП, у тым ліку і на ВКЛ. Дзейнасць іх дзяржаўных інстытутаў папала пад кантроль Масквы.Усё гэта падрыхтавала ўмовы для будучых раздзелаў РП.