Кәсіпкерлік және кәсіпорын

Кәсіпкерлік кең тарағанда қоғамның өмірі нарық экономикасына сәйкес формаларда жүріп отырады. Кәсіпкерлік - бұл коммерциялық табысқа жетуді көздейтін іс-әрекет, ал кәсіпкер - кәсіпорнын иемденетін адам немесе иемденушінің атынан кәсіпорынның жұмыстарын басқаратын өкілетті менеджер.

Ірі өндірісте меншікті иемденуші мен кәсіпкер бір-бірінен ажыратылады. Олардың қызметтерінің бөлінуінің негізіңде капитал функциядан капитал меншіктің бөлініп шығуы туады.

Кәсіпкерлік шаруашылық іс-әрекеттің белгілі түрінен тұрады. Жаңашылдық, ресурстарды тиімді пайдалану, тәуелділікке бел байлаушылық, технологиялық процестерді қолдап пайдаланудағы икемділік пен тапқырлық- осы және т.б. кәсіпкерлікті сипаттайды. Кәсіпкерлік өндірістік, коммерциялық-делдалдық, сауда-саттық, инновациялык, консультативтік іс-әрекеттерді және құнды қағаздармен жүргізілетін операцияларды қамтиды.

Нарық экономикасында шаруашылық жүргізудің кәсіпкерлік іс-әрекеті тиімді және белсенді жүріп отыруы үшін белгілі шарттар қажет:

• еркін тауар өндірушілердің шаруашылық әрекеттерінің толық еркіндігінің болуы;

• меншіктің барлық түрлерінің тең қүқықтығы жағдайында, экономикалық әрекеттің нәтижесіне толық жауапкершіліктің болуы;

• игіліктер мен қызметтер өндірісін ынталандыратын фактор ретінде өндірушілердің бәсекелестігінің болуы;

• нарықта бағаның еркін белгіленуі;

• экономиканың ашықтығы, оның бүкіләлемдік шаруашылық жүйесімен интеграцияда болуы, сыртқы экономикалық операциялар жүргізуге кәсіпкердің құқы болуы.

Кәсіпкерлердің әдетте іс-әрекет формаларын тандауда, жалдамалы еңбек негізінде өндірушілерді өндіріске тартуында кең мүмкіндіктері болады.

Қоғамдық өндіріс әр түрлі ұйымдастыру-құқықтық құрылымдық буындардан тұратын, күрделі интеграцияланған жүйе болып табылады. Қоғамдық өндіріс шеңберінде кәсіпкерлік әрекеттің негізгі бірлігі - оның кәсіпорны. Ол меншіктің әр түрлі формаларының негізінде құрылады: жеке, мемлекеттік, арендалық, ұжымдық және шындық болмыста фирма, концерн, шаруашылық ассоциациясы, акционерлік компания, фермерлік отбасылық шаруашылық, т.б. түрде болады.

Кәсіпорын микродәрежеде шаруашылықты ұйымдастыру әрекетінің көп тараған бірлігі. Өндірістің көлеміне қарай олар кіші (шағын), орта, аса ірі кәсіпорын болып бөлінеді. Оның көлемі шығарылатын өнімнің шамасымен ғана байланысты болмайды, ол кәсіпорнының нарықтағы үлес салмағымен бәсекелестік ортаға бейімделуімен байланысты болады.

Кәсіпкерліктің ұйымдастыру-құқықтық формасы деп қандай кәсіпорынды алсақ та, оны нақты тауар мен қызметтерді жасауға бағытталған өндірістік-техникалық тұтастық деп және экономикалық ынталары пайда мен жеке табысты көздеген адамдар ұжымы деп қарау керек.

Барлық өндіріс факторларын пайдаланудың нәтижесі кәсіпорынның табысын құрайды.

2–тапсырма. Мына сөздерді жазып алыңыздар.

кәсіпкерлік - предпринимательство

коммерциялық табысқа жету – добиться к коммерческому успеху

іс-әрекет - деятельность

иемдену – присвоить, овладеть

иемденушінің атынан – от имени владельца

өкілетті менеджер – уполномоченный менеджер

ірі өндіріс – крупное производство

меншік – владение, имущество

жаңашылдық - новизна

ресурстарды тиімді пайдалану – рациональное использования ресурсов

тәуелділікке бел байлаушылық - рискнуть

икемділік пен тапқырлық

• способность и изобретательность

3–тапсырма. Төменде берілген сөздер мен сөз тіркестерін пайдаланып әрқайсысыңыз 3-4 сөйлем құрастырыңыздар.

Нарық, табыс, іс-әрекет, кәсіпкер, кәсіпорын, өндіріс, шаруашылық, жаңашылдық, ресурстар, тиімді пайдалану, тәуелділік, икемділік, тапқырлық, өндірістік, коммерциялық-делдалдық, сауда-саттық, инновациялык, консультативтік іс-әрекеттер, құнды қағаздар.

4–тапсырма. Мына сөз тіркестері мәтінде кездесті ме?

Шаруашылық жүргізу/ кәсіпкерлік іс-әрекет/ тауар өндірушілер/ шаруашылық әрекеттерінің толық еркіндігі/ экономикалық әрекет/ толық жауапкершілік/ ынталандырушы фактор/ еркін баға /ашық экономика / шаруашылық жүйесі/ сыртқы экономикалық операциялар.

5–тапсырма. Сұрақтарға жауап беріңіздер.

1.Кәсіпкерлік деген не? Ал кәсіпкер деген кім? 2. Ірі өндірісте меншікті иемденуші мен кәсіпкер бір-бірінен қалай ажыратылады? 3. Кәсіпкерлік шаруашылық неден тұрады? Кәсіпкерлікті сипаттап беріңіздер. 4.Кәсіпкерлік қандай іс-әрекеттерді және қандай операцияларды қамтиды?

6-тапсырма. Тірек сөздерді пайдалана отырып, сөйлемді толықтырыңыздар.

1.Бұл кәсіпорын меншіктің ... формасы негізінде құрылған. 2. Кәсіпорын өндірістің көлеміне қарай ... болып табылады. 3. Кәсірорнынның көлемі шығарылатын ... шамасымен ғана байланысты емес. 4. Кәсіпорнының нарықтағы үлес салмағы ... ортаға бейімделуімен байланысты болып отыр. 5. Кәсіпорынның ... барлық өндіріс факторларын пайдаланудың нәтижесінде құралады.

Тірек сөздер: бәсекелестік; орта кәсіпорын; өнімінің; табысы; акционерлік компания.

7-тапсырма. Жақшаны ашыңыздар.

Қоғамдық (производство) күрделі интеграцияланған жүйе. Меншіктің (разные) формалары бар: жеке, (государсвенный), арендалық, (коллективный) және (в реальной жизни) фирма, концерн, шаруашылық ассоциациясы, акционерлік компания, фермерлік отбасылық шаруашылық, т.б. Микродәрежеде шаруашылықты ұйымдастыру әрекетінің көп тараған (единица) - кәсіпорын. (по объему прозводства) кәсіпорындар кіші (шағын), орта, аса ірі кәсіпорын болып бөлінеді.

8-тапсырма. Сөйлемді аяқтаңыздар.

1.Нарық экономикасында кәсіпкерлік ... . 2. Шаруашылық іс-әрекеті тиімді және белсенді жүріп ... .3. Нарықта баға еркін ... . 4. Сыртқы экономикалық операциялар жүргізуге кәсіпкердің ... .

9–тапсырма. Аударыңыздар.

1. На всех этапах развития экономики основным звеном является предприятие. 2. Именно на предприятии осуществляется производст­во продукции, происходит непосредственная связь работника со средствами производства. 3. Предприятие самостоятельно осуществляет свою деятельность, распоряжается выпускаемой продукцией, получаемой прибылью, оставшейся в его распоряже­нии после уплаты налогов и других обязательных платежей. 4. В условиях рыночных отношений ключевой фигурой выступает предприниматель. 5. Статус предпринимателя приобретается посредством государственной регистрации предприятия. 6. Субъек­том предпринимательской деятельности может быть как отдельный гражданин, так и объединение граждан.

Әдістемелік ұсыныстар: Тыңдау дағдысын жаттықтырыңыздар.

Ұсынылатын әдебиеттер: 2.Нег.[123], 2.Нег.[37-38] 7.Нег [11-14] 15. Нег. [79-88] 16 Нег.[152-155]

Бақылау сұрақтары:

1. Нарық экономикасында шаруашылық жүргізу үшін қандай шарттар қажет?

2. Қоғамдық өндіріс қандай жүйе болып табылады?

3. Қоғамдық өндіріс шеңберінде кәсіпкерлік әрекеттің негізгі бірлігіне не жатады?

4. Кәсіпорын түрлерін атаңыз.

5. Кәсіпорын өндірістің көлеміне қарай қандай болып бөлінеді?

6. Кәсіпорынның табысы деген не?

2-модуль МЕНШІК ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖҮЙЕ

3-апта. 7-тәжірибелік сабақ

1-тапсырма. Мәтінді мұқият оқып, аударыңыздар және мазмұндаңыздар.