- •I бөлім. Экономикалық теорияның пайда болуы мен дамуы
- •Мазмұны
- •Меркантилизм
- •Маржинализм
- •Неоклассикалық
- •Институционализм
- •Экономикалық теория құрылымы
- •Экономика бөлінуі
- •Экономикалық теория мақсаттары
- •Өндірістік мүмкіндіктер қисығы
- •Жекешелендірудің негізгі мақсаттары:
- •Жекешелендірудің жағымсыз салдары
- •Кәсіпкерлік
- •Кәсіпкерліктің негізгі түрлерінің артықшылықтары мен кемшіліктері
- •Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлікті қолдайтын Заңдар
- •Табиғи өндіріс сипаттамалары
- •Тауар өндірісінің пайда болу себептері
- •Тауар шаруашылығына тән қасиеттер
- •Тауардың бірнеше анықтамасы бар.
- •Ақша жүйесінің элементтері
- •Баға масштабы
- •Эмиссиялық жүйе
- •Ақша айналымының жылдамдығы
- •Айналымдағы ақша мөлшері
- •Жеке меншік
- •Нарықтық экономика
- •Мемлекеттің кірісуі шектеулі
- •Командалық-әкімшіліктік экономикаға өтудің алғы шарттары
- •Нарықтық экономикаға өту кезінде елдердің топтастырылуы
- •Нарықтық экономикаға өту жолдары
- •«Шок терапиясының»
- •«Шок терапиясынан» шығу үшін қажетті шаралар
- •Нарықтық жүйенің сипатталуы:
- •Нарықтық жүйенің негізделуі
- •Нарықтың бірнеше анықтамасы бар:
- •Нарықтың негізгі белгілері
- •Нарықтар жүйесі
- •Еңбектің қоғамдық бөлінуі Өндіруші дербестігі, еркіндік Экономикалық оқшаулану
- •Нарықтың әлеуметтік институттары
- •Нарық құрылымының жіктелуі
- •Салалар бойынша
- •Сатылымдар сипаттамасы бойынша
- •Фирмалар түрлері
- •Фирма мүліктерінің түрлері
- •Фирмалардың құқықтық мәртебесі бойынша бөлінуі:
- •Нарықтық экономика жағдайындағы мемлекет ролі
- •Пайдалылықты максимизациялау ережесі
- •Талғамсыздық қисығы
- •Бюджеттік сызыққа әсер ететін факторлар
- •Сұраныс графиктерінің түрлері
- •Тепе-теңдік нүктесі үшін мыналар тән:
- •III бөлім. Жеке ұдайы өндіріс мәні мен заңдылықтары
- •Капитал айналымдылығы мен айналымы
- •Капитал айналымының саны
- •Құрал-жабдық -- 59,6 %
- •Негізгі және айналымдағы капиталды тиімді қолдану көрсеткіштері
- •Мамандандыруды қолданып, басқарушылық шығындарды қысқарту мүмкіндігі,
- •Аграрлық қатынастар
- •Бәсекелестік және монополия
- •Бағалардағы басымдылық – жетекші компания өз бағаларын белгілейді, басқалары соған ілеседі.
- •Жіө құнына есептелмейді:
- •Номинал жіө
- •Іұеж. Нарықтық шаруашылық субъектілері
- •Нарықтық экономикада операциялар номенклатурасының бөлінуі:
- •Есепке алуда қолданылатын шоттар:
- •Негізгі шоттар:
- •Активтер - бұл
- •Пассив – бұл кәсіпорынның басқа жеке және заңды тұлғалар алдындағы берешегі.
- •Кейнсиандық теория әдіснамасы
- •Ад қисығының ығысуына (оңға немесе солға) әсер ететін бағадан тыс факторлар
- •Аs жиынтық ұсыныс өсуінің салдары
- •Ад жиынтық сұраныстың учаскілерде
- •Тұтыну және қор жинау графиктері
- •200 В шығыны табыстан басым болады (қарыздар), оң жағында – оң қор жинаулар.
- •Халық тұтынуы - экономиканы анықтайтын басты
- •Оукен заңы
- •Филипс қисығы
- •Инфляцияны өлшеу
- •Инфляцияға қарсы саясат
- •Қр инфляция деңгейі
- •Экономикалық цикл кезеңдері және олардың сипаттары
- •Дағдарысқа қарсы саясат
- •Мемлекетпен ұсынылатын циклге қарсы реттеу
- •Циклдің негізгі түрлері
- •Дағдарыстан шығу екі жолмен жүзеге асырылуы мүмкін
- •Созылмалы депрессия себептері деп мыналарды атайды:
- •Экономикалық өсу тиімділігі
- •Экономикалық өсу сапасы
- •Экономикалық өсудің тікелей факторлары
- •Экономикалық өсудің жанама факторлары
- •Экономикалық өсу үлгілері
- •Неоклассикалықүлгісі
- •Кейнсиандық үлгі
- •Кобб – Дуглас үлгісі
- •Қр экономика өсуінің ауқымды мәселелері
- •Грэ тәсілдері, әдістері, құралдары
- •Ақша жүйесі және оның элементтері
- •Ақша жүйесінің элементтері
- •Несиелік-банк жүйесі
- •Ынталандырушы – экономикадағы ақша айналымын жылдамдату арқасында экономикалық процестерді жылдамдату.
- •Несие беру сипаты бойынша - банктік,
- •Несие жүйесі – бұл несие беру нысандары мен әдістерінің несиелік қатынастарының жиынтығы
- •Несие институттары
- •Банк жүйесі
- •Қр ұлттық банкі
- •Орталық (ұлттық) банк қызметі
- •Қаржы – қаржы жүйесі
- •Қаржы жүйесінің құрылымы
- •Мемлекеттік қаржылар
- •Мемлекеттік бюджет
- •Мемлекеттік несие
- •Мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржылары
- •Салық салудың негізгі қағидалары (а.Смит) қазіргі уақытқа дейін өз мәнін жоғалтқан жоқ
- •Лаффер қисығы
- •Салық элементтері
- •Қр салық түрлері
- •Мемлекеттің қаржы саясатының екі аспектісі бар:
- •Қазынагерлік саясат түрлері
- •Нарықтық экономикадағы табыстар
- •Еңбек табысының шамасы
- •Әлеуметтік қорғау қағидалары
- •Нысандары - сағаттық,
- •Түрлері - номинал,
- •Еңбекақы мөлшерлемелерін саралау критерийлері
- •Табыстарды бөлудегі теңсіздік дәрежесі
- •Джинни коэффициентімен (индексімен) анықталады
- •Халықаралық сауданың негізгі сипаттамалары
Халықаралық сауданың негізгі сипаттамалары
көлемі,
құрылымы,
өзара тәуелділігі,
өндіріс деңгейі.
Халықаралық сауда көлемінің көрсеткіштері:
сыртқы сауда айналымы = экспорт + импорт;
сауда балансы (сауда балансының сальдосы) = тауарлардың экспорты мен импортының айырмашылығы.
Активті сальдо – табыс сомасының экспорттан импортқа басым болуы.
Пассивті сальдо – импортқа жұмсалатын шығындар сомасының экспорттан түсетін табыс сомасынан басым болуы.
Экспорттік квота – бұл экспорт шектеулі болған жағдайдағы экспорттауға рұқсат берілген тауар мөлшері.
Экспорттік потенциал – бұл берілген ел дүниежүзілік нарықта өз экономикасына зиян келтірмей сата алатын өнім үлесі.
Халықаралық сауда тиімділігі (пайдалық) екі тұрғыдан бағаланады:
Абсолют артықшылықтар теориясы: мемлекет белгілі бір тауарды төмен өндірістік шығындармен өндірсе, басқа мемлекетке қарағанда осы тауарды шығаруда абсолют артықшылықтарға ие болады (климаттық, географиялық, технологиялық және т.б.).
Cалыстырмалы артықшылықтар теориясы (Д. Рикардо).
Егер мемлекеттің барлық өнім түрлерін өндіруде шығындары төмен болса не олар мүлдем болмаса, онда өндіріс пен сауданы мамандандырудың салыстырмалы артықшылықтары әрекет ете бастайды.
Егер елдер арасындағы шығындар қатынасының айырмашылықтарына көңіл аударсақ, онда ел өзінің потенциалды әрекеттесуіне қарағанда тауарды төмен балама шығындармен өндіруге қабілетті болса, тауар өндіруде салыстырмалы артықшылықтарға ие болады.
Салыстырмалы артықшылықтар қағидасы. Егер әр тауар балама шығындары төмен болатын елде өндірілсе, сонда ғана өнімді шығарудың жиынтық көлемі ең үлкен дәрежеде болады.
Тауарлар саудасы,
Қызметтер саудасы.
Сауда шектеулері келесі нысандарда көрінеді:
Импорттық баждар (тарифтер),
Тарифтік емес тосқауылдар.
Протекционизм (ішкі нарықты шет ел тауарларынан қорғау және импортты шектеу):
шеттен әкелуге баждар енгізу,
белгілі тауарлар саудасына мемлекеттік монополия орнату,
импорт және экспорт квоталары,
айыппұлдық тосқауылдар,
ұлттық экономикаға жәрдем қаражат бөлу саясаты,
демпинг.
Фритредерлік (еркін сауда саясаты).
Капиталды шығару – экспорт – пайдалырақ орналастыру мен қолдану мақсатымен капиталдың басқа елдерге шығарылуы.
Жұмыс күшінің халықаралық қоныс аударуы – еңбекке қабілетті халықтың ұлттық шекарадан тыс орын ауыстыруы.
Қоныс аудару сальдосы – шет елге кеткен адамдар саны (эмигранттар) мен берілген елге шет елден келген адамдар саны (иммигранттар) арасындағы айырмашылық.
Қоныс аударудың экономикалық себептері:
төмен мамандандырылған жұмыс күшіне сұраныстың төмендеуі және ұсыныстың өсуі;
дамыған елдерде жоғары мамандандырылған мамандарға сұраныстың өсуі;
еңбекақыдағы мемлекетаралық айырмашылық.
ҚР 1989 ж. санақ мәліметтеріне сәйкес барлық халық – 16,2 млн. адам.
1999 ж. санақ мәліметтеріне сәйкес барлық халық – 14,9 млн. адам.
2005 ж. санақ мәліметтеріне сәйкес барлық халық – 15,1 млн. адам.
Қайта құру жылдары әр түрлі себептермен Қазақстан Республикасынан 2,5 млн. адамнан астамы шет елге қоныс аударды, ал Қазақстан Республикасына 1,3 млн. адам қоныс аударды.
Валюта жүйесі – бұл валюталар, оларды қолданудың ережелері мен нормалары, төлем құралы ретінде ауыстыру мен пайдалану жиынтығы. ҚР валюталық қатынастар «Валюталық реттеу туралы» Заңымен реттеледі (24.12. 1996 ж. және 30.01.2001 ж. № 154 заңға толықтырумен)
Алтын стандарт (1879 – 1934 жж.):
ақша бірлігін белгілі алтынмен қаржыландыруды бекіту,
алтын қорлары мен ішкі ақша ұсынысы арасындағы қатаң ара қатынасты қолдап отыру,
алтынның еркін экспорты, импорты.
Бреттон – Вуд жүйесі (1944 - 1971 жж.):
ХВҚ – халықаралық валюта қорын ұйымдастыру,
ұлттық валютаны алтынмен (доллармен) қаржыландыруды бекіту,
ұлттық валюта бағамын басқа валюталарға қатысты өзгеріссіз сақтау міндеттемесі.
Басқарылатын құбылмалы валюта бағамдары жүйесі 1976 жылдан:
валюта бағамдары еркін құбылуы керек,
орталық банк валюта нарығында алып-сатар операциялары нәтижесінде пайда болған валюта бағамдарын тегістеу үшін валюта итервенцияларын өткізуге міндетті.
Валюталық бағам – бұл басқа валюталар ақша бірліктерімен бейнеленген берілген валюта бірлігінің бағасы.
Тіркелген бағамдар, әр ел өз ақша бірлігін алтынмен (доллармен) қаржыландырылуын бекітеді, осы арқылы өз валютасы және басқа ел валютасы арасындағы айырбастау бағамы анықталады. Ұлттық валютаның тіркелген бағамын қолдап отыру мақсатымен мемлекет өз шет ел валюта қорларын немесе алтынды сату-сатып алуды пайдаланады.
Еркін құбылмалы бағам – сұраныс және ұсыныс негізінде анықталады және мемлекеттің өз валютасы бағасына қандай да болмасын әсер етуіне жол бермейді. Валюта бағамдарының еркін құбылуы тапшылық пен төлем баланстарының активтерін автоматтық түрде түзетіп отырады.
Басқарылатын құбылмалы валюта бағамдары жүйесі. Валюта бағамдарының қысқа мерзімді және маңызды құбылуларын тегістеп отыру үшін әр түрлі елдердің орталық банктері ашық нарықтарда шет ел валютасын сатуын және сатып алуын көздейді.
Валюта интервенциясы – бұл шет ел валютасын сату-сатып алу.
Ел резиденттері мен басқа мемлекеттер резиденттері арасындағы барлық мәмілелер елдің төлем балансында сипатталады.
Ағымдағы операциялар шоты –тауарлар мен қызметтер экспорты және импортымен байланысты шет ел валютасының барлық түсімдері мен шығындарын, сондай-ақ, елдің әлемнің басқа мемлекеттеріне таза трансферттік төлемдерін тіркейді.
Капитал қозғалысының шоты – жыл бойы материалдық және қаржы активтерін сату-сатып алумен байланысты капитал ағымын сипаттайды. Ағымдағы операциялар және капитал қозғалысы бойынша балансы сәйкес келмейтін төлем балансын реттеу үшін шет ел валютасының ресми қорлары пайдаланылады.
Экспорт операцияларын сипаттайтын төлем балансының баптары, несие деп есептелінеді, өйткені шет ел валютасының түсімдерін «еңбекпен табылуын» білдіреді; импорт операцияларын сипаттайтын баптар дебет деп есептелінеді, өйткені шет ел валютасының шығындалуын білдіреді.
Өндірісті интернационализациялау негізі халықаралық бөліну – жеке мемлекеттердің белігілі бір тауарды өндіруге мамандандырылуы.
Объективті (табиғи–климаттық, тарихи және т.б.),
Субъективті (саяси),
Бәсекелестік,
Халықаралық мамандандыру және кооперациялау.
Салааралық,
Салаішілік,
Пәндік,
Бөлшектелген,
Технологиялық.
Жалпы нарық,
Еркін сауда аймақтары,
Қызметті үйлестіру,
Одақтар.
Лизензияларды, «ноу-хау», техникалық тәжірибені беру, сату,
Технологиялық білімдер ұсыну,
Өнеркәсіптік және техникалық әрекеттестік,
Инжинирингтік қызмет көрсету,
Инвестициялық әрекеттестік, өндірістік және ғылыми-техникалық кооперациялау шегіндегі технологияларды беру,
Технополистер құру.