2О тақырып. Меншік құқығына және өзге де заттық құқықтарға ие болу және оларды тоқтату.

1. Меншік құқығына және өзге де заттық құқықтарға ие болу негіздері.

2. Меншік құқығының және өзге де заттық құқықтардың тоқтатылуы.

1 сұрақ. Меншік құқығына және өзге де заттық құқықтарға ие болу негіздері

Заңда заттық құқықтарды иелікке алудың негіздері (тәсілдері) бекітіледі, олар азаматтық құқық теориясында - алғашқы және туынды болып бөлінеді. Қазақстандық азаматтық заңнамада меншікті иелену мен тоқтату құқығы ҚР АК-ң 13 және 14 тарауларымен реттеледі. Аталған тараулардағы иелену мен тоқтату құқығы негіздері толық болып табылмайды. Егер экономикалық тұрғыдан қарастыратын болсақ, меншік қатынастарының белгілі бір тұлғаларының материалдық игіліктерге ие болуы жағдайы ретінде пайда болуы, ақырында мұның өзі басты негіз – табиғаттан алынған материалдық игіліктердің қорытындысы - өндіруші еңбек туындайды.

Қазіргі цивилистік әдебиетте меншік құқығының пайда болу негізін пайда болуы тәсілі деп те атайды. Бастапқы тәсілдерге - меншік құқығының бірінші ретте немесе бұрынғы иесінің еркінсіз туындаған жағдайлар жатады. Туынды тәсілдерге бұрынғы меншік иесінің еркімен және иелікке алушының келісімімен меншік құқығының туындаған тәсілдері аталады. Ғалымдар арасында әлі күнге дейін меншік құқығының туындауына әкелдіретін негіздерін таңдаулы бір топқа жатқызу өлшемдері туралы дау өшпейді: ерік өлшемі ме, немесе мирасқорлық өлшемі ме? Меншік құқығының туындауына әкелдіретін нақтылы негіздері және олардың әрқайсысының сипаттамасы ҚР АК 13 Тарауында келтіріледі: жаңадан жасалған мүлікке (оның ішінде қозғалмайтын мүлікке) меншік құқығына ие болу, өзіне тиесілі емес материалдарды өңдеу арқылы меншік құқығын алу, қараусыз жануарларды меншік құқығына алу, ұзақ уақыт пайдалануына қарай меншік құқығына ие болу (иелену мерзімі), жинауға не аулауға арналған көпшілік қолды заттарды меншікке айналдыру, иесіз заттарға меншік құқығын алу, сатып алу, айырбастау, сыйға тарту шарттар негізінде меншік құқығына ие болу, табылған затқа (олжаға) меншік құқығын алу, көмбеге меншік құқығына ие болу, өз бетімен салған құрылысқа меншік құқығын алу және т. б. Бұл сипаттағы жаңа институттар - жекешелендірү, ұзақ уақыт иеленү болады.

Шарт бойынша мүлік алушының меншік құқығы пайда болатын кезді анықтау өте маңызды болады (ҚР АК 238 б.), өйткені осы мезгілден бастап меншіктің жаңа иесіне барлық қауіптер мен оны күтіп устау ауыртпалығы да көшеді. Жалпы ереже бойынша, шарт арқылы мүлік алушының меншік құқығы зат берілген кезден бастап пайда болады. Егер мүлікті иеліктен айыру тұралы шарт емелекеттік тіркеуге немесе нотариалдық куаландыруға жататын болса, алушының меншік құқығы тіркелген немесе нотариус куаландырған кезден басталады.

Заттардың кездейсоқ жойылуы немесе бүлінуі қаупі, егер заң құжаттарында немесе шартта өзгеше белгіленбесе меншік иесінің құзырында болады (ҚР АК, 190 бап). Меншiк құқығына ие болу негiздерi алғашқы және туынды негіздерге бөлінеді.

Меншiк құқығына ие болу негiздерi АК-ң 235 бабында көзделген.

1. Егер шартта немесе заңдарда өзгеше көзделмесе, жаңа затқа меншiк құқығы оны дайындаған немесе жасаған тұлғаға тиедi.

Мүліктi пайдалану нәтижесiнде алын¬ан жемiстерге, өнімге, табысқа меншiк құқы¬ы Азаматтық Кодекстiң 123-бабына сәйкес алынады.

2. Меншiк иесi бар мүлікке меншiк құқығына басқа адам сатып алу-сату, айырбастау, сый¬а тарту немесе осы мүліктi иелiктен айыру туралы өзге мәміленiң негiзiнде ие болуы мүмкiн. 

Азамат қайтыс бол¬ан ретте о¬ан тиесiлi мүлікке меншiк құқы¬ы өсиетке немесе заң¬а сәйкес мұрагерлiк бойынша басқа адамдар¬а көшеді. 

Заңды тұл¬а қайта ұйымдастырыл¬ан ретте о¬ан тиесiлi мүлікке меншiк құқы¬ы қайта құрыл¬ан заңды тұл¬аның құқықты мирасқорларына - заңды тұл¬алар¬а көшеді (осы Кодекстiң 46-бабы). 

Меншiк иесiнiң мүлкiн меншiк иесiнiң еркiнен тыс басқа тұл¬а¬а беруге осы Кодексте көзделгеннен басқа реттерде жол берiлмейдi. 

3. Осы Кодексте көзделген реттер мен тәртіп бойынша тұл¬а меншiк иесi жоқ мүлікке, меншiк иесi белгiсiз мүлікке, не меншiк иесi бас тартқан немесе өзге негiздер бойынша ол меншiк құқы¬ын жо¬алтқан мүлікке меншiк құқы¬ын алуы мүмкiн.

4. Тұтыну (тұр¬ын үй, тұр¬ын үй-құрылыс, саяжай, гараж немесе өзге) кооперативiнiң мүшелерi, жарна жинақтау¬а құқы¬ы бар, пәтер, саяжай, гараж және кооператив осы адамдардың пайдалануына берген өзге де үй-жай үшін өзiнiң үлестiк жарнасын толық төлеген басқа да адамдар атал¬ан мүліктiң меншiк құқы¬ына ие болады.