3 Тақырып. Қазіргі замандағы дүниежүзілік азаматтық-құқықтық жүйелері

1. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығының дүниежүзілік құқықтық жүйелеріндегі орны.

2. Роман-германдық құқықтық жүйесінің ерекшелігі

1. Қазақстан Республикасының азаматтық құқығының дүниежүзілік құқықтық жүйелеріндегі орны.

Шетел мемлекеттерінің азаматтық құқықтық ережелерінің жалпы сипаттамасына келе тұра бүгінгі деңгейде ТМД мемлекеттері де біріне бірі шет ел екендігін ескеру қажет. Алайда бұл бірлестіктің көпшілік мемлекеттері қолданудағы Азаматтық кодекстерін ТМД-ға арналып жазылған бірыңғай Үлгілі Азаматтық кодекске негіздеген (Модельный Гражданский кодекс СНГ).

Францияның Азаматтық кодексінде (Наполеон кодексі) жалпы бөлім жоқ. Ресей Федерациясының Азаматтық кодексі үш бөлімнен тұрады, бірінші бөлімі – жалпы бөлім. Швейцарияда Азаматтық кодекспен қатар Міндеттемелер тұралы заң қабылданған. Бірталай мемлекеттерде Азаматтық кодекспен қатар Сауда кодекстер пайдаланады. Жапония 1898 ж. Германияның Азаматтық заңдар жинағының үлгісімен өз кодексін қабылдаған. Алайда өткен 100 жыл ішінде оған көптеген өзгерістер енгізілгеннен кейін Жапония Азаматтық кодексінің мазмұны ағылшын-американдық заңнамаларына ауысып кеткен. АҚШ және Ұлыбританияда құқық жүйесінің негізгі қайнар көзі – сот прецеденттері. Өткен кезеңнен аталмыш мемлекеттердің заңнамаларынан тек қана АҚШтың Бірыңғай сауда кодексін атауға болатын. Соңғы кездерде ағылшын-американдық құқық жүйесін қолдайтын мемлекеттер де әртүрлі салаларды реттейтін заңдар қабылдайтын болды.

Саудалық құқық азаматтық құқықпен қатар белгіленген. Ол үшін кейбір мемлекеттерде арнаулы Сауда кодекстер бар, және де арнаулы саудалық соттар, сауда мәмілелерін арнаулы тіркеу бекітілген, ал жоғарғы оқу орындарында арнаулы саудалық құқық пәндері оқытылады.

Азаматтық құқықпен саудалық құқықтың бірдей қолдануы «дуализм» деп аталады. Соңғы кезде Азаматтық кодекстерге саудалық (кәсіпкерлік) құқықтың көптеген нормалары енгізіле бастады; мұндай ағымды кейбір мамандар дуализмді жою деп санайды. Мысалы, Швейцарияда 1911 жылы, Италияда – 1942 жылы Азаматтық және Сауда кодекстері біріктірілген,.

Діни және әдет-ғұрыптық құқықтық жүйеге сүйенетін мемлекеттерде өз ерекшеліктері бар.

Бұл мемлекеттердің көбінде діни ережелер жергілікті әдеттермен және Еуропадан көшіріп алған құқықтық нормалармен қатар әлі де қолданылады, бірақта қазіргі заманда діни ережелердің қолдану шебі көбінде тек қана отбасылық, мұрагерлік .салаларына жайылады.

2. Роман-германдық құқықтық жүйесінің ерекшелігі.

Заңнамалардың құрамы: Франция Азаматтық кодексі (ФАК): кіріспе титулы, 1-ші кітап – жеке тұлғалар тұралы; 2-ші кітап – заттық мүліктік құқық; 3-ші кітап – мұрагерлік құқық, міндеттемелік құқық және талап қою мерзімі. ФАК келесі мемлекеттердің заң жүйесіне үлгі болған: Испания, Италия, Португалия, Нидерланды, Бельгия, Еуропаның басқа мемлекеттері, АҚШ-тың Луизиана штатына мен Канаданың Квебек провинциясына, Латын Америка мемлекеттеріне, ал Бельгия мен Португалия арқылы – олардың Азия мен Африкадағы бұрынғы колонияларына. ФАК нормалары Осман империясының әйгілі Маджалла кодексіне де енгізіліп, одан араб елдеріне жайылған. 200 жылдың ішінде ФАК ережелеріне көптеген өзгерістер мен қосымшалар енгізілген.

Францияның Сауда кодексі 4 кітаптан тұрады: сауда тұралы жалпы ережелер, теңіз саудасы тұралы, төлем дәрменсіздігі тұралы, саудалық дауларды шешу тұралы.

Германия азаматтық заңдар жинағы (ГАЗЖ) 1896 ж. қабылданып, 1900 ж. күшіне енгізілген. Ол кіріспе заңынан және бес кітаптан құралады: жалпы бөлім, міндеттемелік құқық, заттық құқық, отбасылық құқық, мұрагерлік құқық. ГАЗЖ Австрия, Швейцария, Жапония, Бразилия азаматтық заңнамаларына әсер еткен. ГАЗЖ мазмұны да бірталай өзгертіліп, толықтырылған.

Германияның сауда тұралы заңдар жинағы 1897 ж. қабылданып, 1900 жылдан күшіне енгізілген. Ол 4 кітаптан тұрады: Саудагерлер; саудагерлік серіктестіктер; саудагерлік мәмілелер; теңіз құқығы.

1990 жылдары Федеративтік Германия мен Демократиялық Германия республикалары бірігуі біраз мәселелер тұғызған, себебі ДГР-ның Азаматтық кодексі ерекшеліктерімен танылатын. Бүгінгі күнде Германия кодексі осы екі мемлекеттің ең тиімді ережелерін заңнамаға енгізген.

Ағылшын елдері континенттік құқықты «статуттық құқық» деп атайтын. XIV ғасырда роман елдері Ұлыбритания аралын басып алып, өздерінің заңдарын орната бастады. Бірақ ағылшын соттары оған қарсылық білдіріп, ол заңдарды қолданбай, тәуелсіз сот шешімдерін қабылдайтын болды. Содан бері ағылшын соттары құқық шығару органдарына айналып, преценденттік құқық пайда болды. Жыл сайын Ұлыбританияның құқықтық жүйесіне 2000 сот шешімі, 300 жаңа құқық жинақтары, 80 статуттар қосылады.

Сот прецеденті бұл мемлекеттің құқық саласында басты қайнар көз болғанымен соңғы уақытта ағылшын-саксон құқық жүйесіне де заңдар өз орнын алуда. Мәселен, 1970 жылдардан бастап Ұлыбританияда төмендегідей статуттық (жазбаша) заңдар қабылданған: сату тұралы, талап қою мерзімі тұралы, мүлік пен қызметтер тұралы, жалдау төлемі тұралы, патенттер тұралы, компаниялар тұралы ж.т.б.

АҚШ құқықтық жүйесі – ол конституциялық, статуттық және жалпы (прецеденттік) құқықтың бірлестігі.Статуттық құқықтың маңызы ұлғайып барады. Барлық штаттар кәсіпкерлік тұралы, корпорациялар тұралы, серіктестіктер тұралы заңдар қабылдаған. Жалпы құқық тек қана келтірген зиянды өтеу тұралы жағдайларда қолдануда.

Діни құқықтық жүйелері санында мұсылмандық жүйе ең кең пайдаланатын болып табылады. Оның басты қайнар көзі – доктрина (ілім), яғни мұсылман заңгерлерінің орта ғасырларда жазған Құранды талғау тұралы кітаптары. Мысалы, Құранда сауда-саттық тұралы мәліметтер өте аз, сондықтан бұл тұралы ережелер діни заңгерлермен жазылған.

Мұсылман құқығында шағын сауда бизнесі қалыптасқан, бұл жағдайға Құранның ережелері әсер еткен. Меншік тұралы Құранда ешкандай мәліметтер болмаған. Осы орайда ислам дінін қолдайтын мемлекеттерде соңғы жылдары банк қызметі кең тарап, жоғары деңгейде қолдануда. Бұл жағдайды Құран ережелеріне сай келтіретін талғам бар.

4 Тақырып. Азаматтық құқықтық қатынастар

1. Азаматтық құқықтық қатынастардың түсінігі, түрлері және мазмұны.

2. Азаматтық құқықтық қатынастың субъектілері және объектілері.

3. Азаматтық құқықтық қатынастардың пайда болу негіздері деп танылатын заңдылық фактілер.

1. Азаматтық құқықтық қатынастардың түсінігі, түрлері және мазмұны.

Азаматтық құқық қатынастар -ол азаматтық құқық нормаларымен реттелген қоғамдық қатынастар. Азаматтық құқық қатынастарының түрлеріне мүліктік және өзіндік мүліктік емес, абсолюттік және қатысты, заттық және міндеттемелік қатынастар жатады. Азаматтық құқық қатынастарының элементтері – ол азаматтық құқық қатынастарының тараптары, мазмұны, субъектілері мен объектілері болады. Азаматтық құқық қатынастарының мазмұны оның субъектілерінің субъективтік құқықтары мен міндеттерінен тұрады. Және де олардың құқықтары мен міндеттері өзара тығыз байланысты болады. Субъективтік құқықтар мен міндеттер қатысушылардың ерікті әрекеттері арқылы жүзеге асырылады.

Құқықтық катынастар дегеніміз — бул адамдардың кукыктармен және міндеттермен өзара байланыстылыгы. Азаматтык-кукыктык катынастарға катысушылардың субъективтік кукыктары мен субъективтік міндеттер! оның мазмунын курайды. Субъективт1к кұкык дегеніміз кукык берілген адамның байкалатын мінез-кулкының занды жолмен камтамасыз етілген шарасы. Ол кукык берілген адамньң белгілі дэрежеде өзінше әрекет ету (өзінше дурыс әрекет ету кукыгы) мумкіндігінен немесе міндетті адамнан белгілі 6ip әрекеттер жасауды (бөгде әрекеттер кукыгы — талап ету кукыгы) талап ету мумкіндігінен көрінеді. Мәселен, автордьң шыгармасын жариялау кукығы, оған кол суғылмау кукыгы онын өз әрекеттер1мен жузеге асырылуы мумкін. Kepiciншe, жалга беруш1нің ез мулкін жалга беру шартында керсетілген мерз1м еткен сон, кайтару жөніндег! кукыгын міндетт1 адамның тиісті эрекеттер жасауынсыз жузеге асыру мумкін емес.

Кукыктык катынастардыц мазмунын курайтын элементтер — субъективтік кукыктар - өзіндік және берілетін субъективтік кукыктарга бөлінуі мумкін.

Иелерімен тыгыз байланысты кукыктар өзіндік кукыктар деп аталады (мысалы, белгіл1 6ip ақпараттың өнертапкышы аталу кукығы), осыған орай, барлык баска өкілеттіліктерді берілетін кукыктар деп атауға болады

Субъективтік міндет дегеніміз — міндетт1 адамның байкалуға тиісті мінез-кулкының занды жолмен камтамасыз етілген шарасы. Азаматтык-кукықтық, катынастардын мазмунын курайтын субъективтік кукыктар мен оның катысушыларының м1ндеттер1 өзара тыгыз байланысты, Әp6ip субъективт1к кукыктың ти1ст1 міндет1 бар және кepiciншe. Кұқықтык катынастардын 6ip тарабындагы субъективт1к кукыктың міндетт1 адамнан белгіл1 6ip әрекеттерд1 жасауды талап етуге келес1 тараптың осындай әрекеттер жасауга багытталган субъективтік міндет1 сай келеді. Демек, кукык берілген адамның белгілі 6ip әрекеттер жасау жөніндегі субъективтік кукыгына кукыктык катынастардын, келес1 катысушысының бұл кукыкты жүзеге асыруга кедергі жасамау, оны бузбау міндет1 сәйкес келед1

2. Азаматтық құқықтық қатынастың субъектілері және объектілері.

Азаматтык-құқыктык катынастарга катысушы тулгалар олардың субъектілері больш табылады. Азаматгык,-кұқықтық, катынастар субъектілерінің аукымы АК-ң 2-тарауында айкындалған. Азаматтық құқық қатынастарының қатысушылары (субъектілері): құқылы жақ (несие берүші) пен міндетті жақ (борышкер) болып бөлінеді. Азаматтық құқық қатынастарының негізгі белгісі - қатысушыларының құқықтық теңдігі болады.

Жеке индивидтерд1 жеке тұлғалар деп атайды. «Жеке тұлғалар" угымы Казакстан Республикасының азаматтарын, шетелд1ктерд1 және азаматтыгы жок. адамдарды камтиды. Басым көпшілік жагдайда азаматтык-кукыктык катынастардың субъектілері Казакстан Республикасының азаматтары болады, сондыктан кукыктык нормаларда, әдетте, азаматтар жөнінде сөз болады. Бул осындай нормалардың кагидалары тек Казакстан Республикасының азаматтарына таралады дегенін білдірмейді.

Егер олардың занды тулға мәртебесі болса, адамдар куратын ужымдык құрылымдар (уйымдар) азаматтык кукык субъектілері болып танылады. Уйымдардың филиалдары мен өкілдіктері азаматтык кукыктың субъектілері бола алмайды, өйткен1 олар занды тулгалар болып танылмайды (АК-ң 43-бабы).

Жеке және занды тулгалармен катар, азаматтык-кукыктык катынастардыц катысушылары мемлекет пен әкімшілік-аумақтық бөліністер (облыстар, аудандар, калалар және т.б.) болуы мумкін, булар азаматтык-кукыктык катынастарда осы катынастардыц өзге де катысушыларымен тен негіздерде әрекет етед1 (АК-ң 111, 112-баптары). Мемлекет пен әкімшілік-аумактык боліністер занды тулгалар больш табылмайды, алайда занды тулгалардыц азаматгык-кукыктык қатынастарга катысуын аныктайтын нормалар буларга да колданылады (заң актілерінде көзделген жагдайлардан баска реттерде).

Азаматтық құқық қатынастарының объектісі - бұл қатынастардың пайда болуына себеп болатын, және субъектілерінің әрекеттері бағытталатын нысана (нәрселер) болып танылады. Азаматтық құқық пәніне байланысты, бұл құқық саласының объектісі мүліктік (материалдық) және мүліктік емес (материалдық емес) өзіндік құқықтар мен игіліктер болады. Объектілердің негізгі түрлері ҚР АК 115 бабында аталған. Кұқықтық қатынастардың объектілері жөнінде заң әдебиеттерінде әр түрлі көзқарастар бар.