Qus haqqında ertek (Ertek)

Bir bar eken, bir joq eken. Bir elde, bir patshalıqta bir bala bolǵan. Ol sonıńday sulıw - kózlerinen gáwharday nur shashırap turǵan. Biraqta balanıń hesh bir dostı bolmaptı. Nelikten de balalar onıń menen doslasıwdı xosh kórmeydi. Buǵan balanıń qattı ızası kelip, dos izlew ushın el aralap ketedi.

Anda-mında baradı. Bala hesh jerden dos tappaydı. “Dos bolayıq” dep jalınǵan balaları:

-Sen jalqawsań, sıpayı sulıwsań,-dep ermekleydi. Bala buǵan ashıwlanıp, olpı-solpı kiyinip, tuwılǵan awılınan rawana boladı. Bir bayterektiń qasına jaqınlay bergende, onı ájayıp qus toqtatıp:

-Háy bala, sen dos izlep júrseń be?-dep soraydı.

-Awa…

-Olay bolsa, ekewimiz dos bolayıq. Biraq, men seniń aldıńa bir neshe shártler qoyaman. Sonı orınlawıń kerek,-deydi qus.

Bala birden quwanıp ketedi. Dárhal onıń menen dos bolıwǵa bel baylaydı.

Dos bolsań, shártlerińniń bárin ayt, orınlayman,-deydi.

Birinshiden,-deydi qus: - maǵan shertegińniń tóbesinen jaqsılap uya soǵıp bereseń. Ekinshiden, mudamı bir-birewimizge ǵamxor bolayıq.

Bala kelisedi. Sóytip qustı úyine alıp qaytadı.

Balanıń úlken baǵı bar edi. Onda túrli-túrli gúller hám miyweler ósedi. Miyweleri shiyrin. Mine, usı miywelerdi jep bala ház etip júrer eken. Qońsı balalardıń kózin qızdırıp, olarǵa nárse jegizbeydi eken. Usını túsingendey jaqın jerdegi qurtlardıń hámmesi balanıń baǵına hújim jasaptı. Baǵdıń shaqaları kem-kem quwray baslaptı. Bala tereń oyǵa shúmipti. Aqırı hesh nárseniń esabın tappay:

-Endi ne islewim kerek?-dep qus dostına oylasıptı.

-Qorıqpa, dostım,-dep jubatadı qus, - men ózim járdem etemen.

Haqıyqatında da, qus solay etedi. Qanatınan bir dana párdi julıp aladı da balaǵa “má tutandır” deydi.

Demniń arasında tıp-tınıq aspandı, quslar qaplap ketedi. Olar bári baǵqa kelip, bir zamattıń arasında qurtlardı nabıt etedi.

Aradan kóp waqıt ótpey-aq balanıń baǵı qaytadan jasaradı. Endi balanıń kewli kóterińki. Talabı qıdırıw boladı.

Kúnlerdiń kúninde qus qattı awıradı. Palapanlarına azıq ákelip beriwge de halı kelmeydi. Palapanlar bolsa azannan keshke deyin uyasında shırıldap turadı. Biraq bala buǵan heshbir járdem bermeydi.

Qustıń jılan degen ata dushpanı bar edi. Mine, usı payıt jılanǵa oń tústi. Sóytip kúnde qustıń bir palapanın ákete beretuǵındı shıǵardı. Bala bunı sezse de járdem bermeydi. Qaytama basqa jaqqa qashıp ketedi. Aqır ayaǵında qustıń palapanları jılanǵa jem bolıp, ol uyasında jalǵız ózi qaladı. Awır qayǵıǵa duwshar bolǵan ana qus buǵan shıdamay balaǵa ókpelep, alıs jaqlarǵa ushıp ketedi.

Jıllar ótedi. Biraq sol ketisten qus qaytıp kelmeydi. Balanıń baǵı zimistanlıqqa aylanadı. Miyweler tawsılıp, aǵashlar quwrap qaladı. (Ertek, 370 sóz).

Bayan jobası:

1. Balanıń dos izlewi.

2. Qustıń shártleri hám onıń menen doslasıwı.

3. Balanıń baǵına qurtlardıń túsiwi.

4. Qustıń balaǵa islegen járdemi.

5. Qustıń awırıp qalıwı.

6. Balanıń qus dostına járdem bermewi.

7. Qustıń palapanlarınan ayrılıwı.

8. Baǵdıń zimistanǵa aylanıwı.

Jaslar hawazı-94. Avtorlar jámááti. (Gúrrińler hám novellalar). Nókis, “Qaraqalpaqstan”, 1995. 13-14-betler. Meńlibay Ábilov “Bes bahası” gúrriń.

“Bes” bahası

(Gúrriń)

“Ana tili” sabaǵı bolıp atır edi. Áynektiń qasında tórtinshi partada otırǵan Aynur jańa temanı túsindirip atırǵan ustazınıń hár bir sózin barlıq intası menen tıńlap otır. Bir máháli ol sırtqa kóz taslap edi, jol ústinde oynap júrgen kishkene balanı kórip qaldı. Mektep qasınan qalaǵa qaray jol ótetuǵın edi. Eki-úsh jasqa shamalas kishkene bala ayaqların qalt-qalt basıp jol úsinde júr. Mektepke jaqın jerde asfalt jol bar edi, eger asfaltqa shıǵıp ketse jol menen júrip atırǵan ızǵıǵan avtomashinalardıń birewi qaǵıp ketse ne qıladı? Apası qayaqlarda júr eken? Aynur ishinen gúbirlenip otır. Bir waqıtta bala jol shetindegi jıńǵıllardıń arasına kirip kórinbey ketti.

Aynur endi qolın kóterip múǵallimge jol ústindegi balanı aytayın dep otır edi. “Aynur, ornıńnan tur”-degen ustazınıń dawısın esitip selk ete qaldı.

-Balalar, jańa tema ótilip atırǵanda Aynur dalaǵa, jol ústine qarap otır. Biz onı sabaqtı jaqsı oqıydı, tártipli dep júrsek sabaq waqtında sırtqa qarap otırıwdı bul da úyrenip alıptı,-dedi múǵallim oqıwshılarǵa qarap.

Aynur áynekten sırtqa qaradı da:

-Múǵallim, anaw jol ústinde kishkene bala oynap júr edi. Házir ǵana qalıń jıńǵıllıqtıń arasına kirip ketti. Qalıń jıńǵıldıń arjaǵında tereń kanal bar. Eger qattı kiyatırǵan mashina bolsa, tasasınan bala jolǵa shıǵa kelse balanı basıp ketiwi de múmkin. Mine, usılardı aytayın dep alań bolıp otır edim.

Múǵallim áynekke jalt qaradı. Uzaqtan shańǵıtıp kiyatırǵan bir avtomashina kórindi. Múǵallim shıdamsızlıq penen Aynurǵa qarap:

-Dárriw juwır,-dedi.

Avtomashinanı kórgen Aynur sırtqa juwırıwı menen shıǵıp ketti.

Klass ishindegi oqıwshılardıń hámmesi eki áynekke toparlasıp jıynalısıp qaldı. Bet oramalın joqarı kóterip avtomashinanıń aldına qaray juwırıp baratırǵan Aynurǵa súysine qaraydı. Avtomashina jaqınlap keldi. Júk samosvalı eken. Ol áste-aqırın toqtadı. Tap usı waqıtta avtomashinanıń dawısın esitti me, qalıń jıńǵıldıń arasınan kishkene náreste juwırıp shıqtı. Shofyor jigit kabinadan sekirip tústi.

-Baxıtlı bol, qızım, oqıwshı degen usınday bolıwı kerek,-dedi.

Aynur awıl shetindegi eń shetkeri úyge jaqınlasqanda aldınan aq oraypegi jelpildep kiyatırǵan bir kempirdi kórdi.

-Aynalayın, qaraǵım, kóp jasa, jańa ǵana úydiń qasında júr edi. tompańlap ketip qalıptı.

-Áje, jol ústi menen qattı kiyatırǵan avtomashinanıń shofyorı tasadan juwırıp shıqqan balanı kórmey qalıwı múmkin.

Jamal áje Aynurǵa qayta-qayta alǵısın aytıp, aqlıǵın bawırına basıp úyine qaray júrip ketti.

… Aynur klasqa kelgende taza ótilgen tema dawam etip atır edi.

-Kishkene nárestege úlken ǵamxorlıq etkeniń ushın, óziń oqıwshılıq wazıypańdı hadal orınlaǵanıń ushın mektep basshılarınıń atınan alǵıs járiyalayman,-dedi múǵallim oqıwshılarǵa qarap turıp. Aynurǵa “5” bahasın qoyaman. “5” bahası tek sabaqtan jaqsı tayarlanıp kelgenlerge ǵana emes, al óziniń ájayıp erlikleri menen kózge túsken oqıwshılarǵa da qoyıladı… (384 sóz).

Bayan jobası:

1. Aynurdıń sırtta oynap júrgen balanı kóriwi.

2. Aynurdıń bala haqqında oyları.

3. Aynurdıń barlıq jaǵdaydı múǵallimge aytıwı.

4. Aynurdıń júk mashinasın toqtatıwı.

5. Shofyordıń hám Jamal kempirdiń alǵısı.

6. Múǵallimniń xoshameti hám Aynurdıń “5” bahasın alıwı.

X. Úbbiniyazov. “Baǵman” (Gúrrińler). Nókis, “Qaraqalpaqstan”, 1974,

16-21-betler.

Baǵman

(Gúrrińler)

Izen atanıń qartayǵanlıǵın júzinen de, isinen de bilip bolmaydı. Qay waq kórseń ol úy qasındaǵı baǵdıń ishinde júrgeni. Miywe aǵashlarınıń arasın bosatadı, kereksiz shaqaların qırqadı, baǵdı suwǵaradı. Qullasi, onı baǵdıń ishinde kóp ushıratasań.

Izen atanıń baǵındaǵı alma, ánar, qáreli, júzimlerdiń shaqaları bir-birine tutasıp jazdıń kúnleri jasıl bulttay dónip turadı.

Izen atanıń baǵı jılda miywalı boladı. Bıyılda baǵ zúráátli bolıp, nárwan almalar júgin kótere almay turdı.

Shiresi sırtına shıǵayın dep tırsıyıp turǵan júzim solqımları, shaqaları jemislerin kótere almay, kúnnen-kúnge jerge iyilgen shabdallar, shaqalarǵa monshaq dizgendey alma menen qáreliler, sarı ánjirler adamdı ózine eriksiz tartıp ketedi.

Bir saparı jolımız túsip, biz eki adam bolıp onıń úyine burıldıq. Qasımda qaladan kelgen dostım bar. Dostım baǵdı kóriwden-aq onıń mol jemislerine kózi túsip:

-Ájayıp baǵ eken! – Bunday ájayıp baǵdı men sirá kórgen joq edim,-dedi ol baǵdan kózin ayırmay uzaq qarap turıp.

Bizlerdi Izen ata úyine mirát etti. Dasturxanda hár túrli mazalı jemisler. Jemislerdiń xosh iyisleri adamnıń ishteyin ashıp jiberedi. Ózi bizler menen azıraq sóylesti de, keyin kempirine kómeklesip ketti. Ol gá sharbaqqa kirip ózin izlep kelgen jas balalar menen xabarlastı. Olar menen kewilli sóylesti. Biz ǵarrınıń bunday kishipeyilligine ishten súysinip otırdıq.

-Usınsha jemislerdi ne qıladı eken?-dep soradı dostım mennen.

-Bazarǵa satatuǵın shıǵar,-dedim men nemquraylı túr bildirip. Dostım meniń juwabıma qanaatlanbadı:

-Áy, olay emes shıǵar. Men hesh waqıtta onıń bazarǵa jemis aparatırǵanın kórgen joqpan.

Sózimizge juwap taba almay otırǵanda, Izen ata qasımızǵa qaytıp keldi. Chay ishtik. Sóylestik. Kúni menengi sheshilmey qalǵan jumbaqtı Izen ataǵa qalay aytıwdıń esabın tappay, bir-birimizge qarastıq. Onı sezip qalǵan Izen ata:

-Balalarım, sizler maǵan bir nárse demekshi bolıp otırsızlar ǵoy shaması.

-Jasırmay ayta berińler,-dedi salmaqlı sóylep.

-Men aqırsında gáp basladım.

-Izen ata, usınsha jemislerdi ne qılasız?-dep soradım onnan.

Sorawǵa birden túsingen ǵarrı:

-Meniń aqlıqlarım kóp ǵoy,-dedi. Izen atanıń tek bir kempiri bar, ekewǵanası. Jalǵız balası Watandarlıq urısta qazalanǵan.

-Áne, meniń aqlıqlarım,-dep baǵman alma aǵashlarınıń arasında júrgen bir topar balalardı kórsetti. Qasımdaǵı dostım:

-Haw, olar balalar baqshasınıń balaları emes pe?-dedi.

-Durıs, olar balalar baqshasınıń balaları,-dedi de ǵarrı shayınan eki urtladı. Ol sózin dawam etti.

-Men usı jemislerdi sol balalar ushın ósirip júrmen. Hár kúni sebet-sebet alma, shelek-shelek shabdal aparıp berip, baqshadaǵı aqlıqlarımdı quwantaman. Baqshada alpıstay bala bar.

Izen atanıń aytqan sózleri bizlerdi quwanıshqa bóledi.

Ol bizlerdi baǵdan ótkenge shekem uzatıp saldı. (Gúrriń, 368 sóz).

Bayan jobası:

1. Izen atanıń baǵı.

2. Eki dostıń Izen atanıń úyine barıwı.

3. Baǵman ǵarrınıń miymandoslıǵı.

4. Baǵmannıń balalardıń sorawına juwabı.

5. Balalarǵa ǵarrınıń juwabı.

Á. Tájimuratov, “Ólmeytuǵın ǵarrı”, Nókis, “Qaraqalpaqstan”, 1964, 59-62-betler. “Áshkaralanǵan jin” gúrriń.