Bir etek alma

(Gúrriń)

Burınǵı ótken zamanda Ziman degen patsha bolıptı. Ol ózin eline oǵada saqıy, ádalatlı etip kórsetedi eken. Biraq, haslında…

Bir kúni Ziman patsha wázirleri hám láshkerleri menen qalanı aylanıp júrip, miyweleri qızarıp pisip turǵan jánnetiy baǵqa dus kelipti. Patsha kózdiń jawın alıp turǵan miywelerdi jegisi kelip, baǵ ishinde jumıs islep atırǵan baǵmanǵa birden baqırıptı:

-Háy baǵman, maǵan anaw jerdegi qızarıp, pisip turǵan almalardan bir etek alma ber! Bol tez! – dep buyırıptı.

Baǵmannıń bul sózge qattı ǵázebi kelipti. Aytqanın islemese gellesi ketedi. Aqırı bir etek almanı el basshısına kózin jumıp turıp tapsırıptı. Patsh hátteki miynetkesh baǵmanǵa raxmet te aytpaptı.

Bunı sırttan baqlap turǵan qaraqshılar patsha ketiwden-aq, baǵqa túsip, ruxsatsız miywelerdi úzip, jegenin jep, jemegenin ılaqtırıp bir maydanda baǵdıń ishin wayran etipti.

Bul xabar awızdan awızǵa ótip, Ziman patshanıń da qulaǵına jetipti. “Jegen awız uyalar” degendey, Ziman barlıq xalıqtı, baǵmanlardı jıynaptı. Qılmıs islegen qaraqshılar da tez arada qolǵa túsipti. Qaraqshılar da batırlıq penen bul islerdi óz moyınlarına alıptı.

-Ne sebepten sizler kelip-kelip, qalamızdıń shırayına shıray qosıp turǵan baǵdı wayran ettińiz?-depti qáhárli Ziman patsha. Sol payıtta qaraqshılardıń baslıǵı:

-Siz sol kúni wázir, láshkerlerińiz benen sol baǵdıń iesine zorlıq etip, májbúrlep bir etek alma alıp kettińiz. Hátteki, raxmet te aytpadıńız. Xalqımızda “Aldıńǵı arba qaydan júrse, sońǵı arba da sonnan júredi” degen danalıq gáp bar. Siz ne isledińiz, biz de sonı isleymiz, taqsır, - depti.

Bul sózlerdi esitken Ziman patsha ne derin bilmey, aqılı hayran bolıptı. Sońınan óz tajı-taxtın qaraqshılardıń baslıǵına tapsırıp, ózi burınǵı miynetkesh baǵmannıń shákirti bolıwǵa kelisim beripti. Ol ayıbın óz moynına alıwına tek qaraqshınıń ótkir gápleri emes, al baǵmannıń mazalı almaları da sebep bolǵan. Qaraqshılar da basqınshılıq, tonawshılıq qusaǵan illetlerin qoyıp, el pidayılarına aylanıpti. (Ertek, 263 sóz).

Bayan jobası:

1. Ziman patshanıń baǵqa keliwi.

2. Patshanıń baǵmanǵa zorlıǵı.

3. Qaraqshılardıń qılmısı.

4. Qaraqshılar baslıǵınıń patshaǵa juwabı.

5. Patshanıń baǵmanǵa shákirt bolıwı.

X. Úbbiniyazov. “Baǵman”. Nókis, “Qaraqalpaqstan”, 1974, 31-33-betler.

Sawǵa

(Gúrriń)

Jumıstan kelgenim de sol, balalarım juwırısıp keldi de, meni qorshap aldı. Úlken qızım Aysánem kewilli túrde kúlimlep:

-Aǵa tuwılǵan kúniń menen qutlıqlayman. Men seniń tuwılǵan kúnińe sawǵa tayarladım, - dedi de tórgi bólmege kirip ketti. Azdan keyin ol qaǵazǵa orawlı bir nárseni alıp shıqtı.

-Bul ne eken?-dep bárimiz asıǵıslıq penen kútip otırmız.

Ol puqtalap oralǵan bir zat eken. Ásten ashıp ishinen aq súlgi shıǵardı. Kishkentay úkesi Baxıt onı kórip:

-“Áy dúkanda turǵan nárse ǵoy”-dedi. Aysánemniń sawǵası olay bolıp shıqpadı. Ol súlgini jayıp jibergeni eki shetine qızıl, kók, sarı sabaqlar menen salınǵan naǵıstı kórip, bárimizdiń de júzlerimiz jaynap ketti. Aysánemniń sheberligi sonsha onıń menen salǵan naǵıslarında artıq, ya kemisi joq. Salǵan ónerine qaraǵan sayın qaraǵıń keledi. Ápiwayı ǵana súlgige salınǵan bul naǵıs bárimizdi de eriksiz ózine tarttı.

Meni eń qızıqtırǵan jeri súlginiń bir shetine meniń atımdı, al ekinshi shetine tuwılǵan jılım, ay hám kúnimdi jazıptı.

Bári de reńli sabaqlar menen tigilgen. Súlginiń jieginen shashaq ta shıǵarıptı. Aysánemniń bunday naǵıs islep, súlgi sawǵa etkenine tańlanısıp qaldıq.

-Aysánem, bul naǵıslardı óziń islediń be?-dep soradım men onıń basınan sıypap.

-Awa aǵa, ózim saldım,-dedi ol kewillenip.

-Aysánemge naǵıs salıwdı qashshan úyretip júrsen ǵoy,-dedim apasına qarap.

-Oǵan naǵıs úyretetuǵın meniń waqtım barma, óziń bileseń,-dedi ol súlgini taǵı bir mártebe kózinen ótkerip.

Meniń bul sorawıma Aysánemniń ózi juwap berdi:

-Naǵıs salıwdı bizler qol miyneti sabaǵında múǵallimnen úyrendik. Al, bul súlgini “Sheber qollar” dógeregine qatnasıp júrip naǵıslaǵan edim,-dedi ol moynımnan qushaqlap.

Sawǵańa kewlim toldı, qızım. Raxmet!-dep onıń betinen alma gezek súyip aldım.

Aysánem óziniń sawǵasına aǵamnıń bunshelli kewli pitip qaladı dep oylamasa kerek, ol mennen de beter quwanıp qaldı. (Gúrriń, 260 sóz).

Bayan jobası:

1. Aǵasın tuwılǵan kúni menen qutlıqlaw.

2. Aysánemniń aǵasına sawǵası.

3. Súlgidegi naǵıslar.

4. Aysánemniń naǵıstı úyreniw sırı.

5. Qol miyneti menen islengen sawǵanıń áhmieti.

X. Saparov. Qasqırlar menen betpe-bet (Gúrrińler). Nókis, “Qaraqalpaqstan”, 1996, 40-bet.

Alma

(Gúrriń)

Men oqıwdan úyge kiyatır edim. Jolda meniń aldımda qol arbasın súyretip kóshemizdegi Jumabay atam baratır eken. Qol arbası ózine júdá qolaylı. Tórt dóńgelegi bar. Biyikligi dizege jetedi. Kishkene qutı. Onıń aldı eki múeshinen jińishke jip penen baylap alınǵan. Jiptiń uzınlıǵı bir metrden zıyatıraq. Qolınıń ushı menen jiptiń ortasınan tartsa, arba izinen zırlay beredi. Qarasań jip kóz aldıńda súyir múeshliktey seziledi.

Jumabay atam Ullı Watandarlıq urısqa qatnasqan. Óńirinde medal hám ordenleri jarqıraydı. Ol bunı tek ǵana bayram kúnleri kóshege shıqqanda taǵadı. Urısta erlik kórsetkeni ushın komandirdiń alǵıs sózleri jazılǵan qaǵazları júdá kóp. Urıstan qaytıp kelgennen soń kóplegen mekemelerde islegen. Házir húrmetli dem alısta. Mámleket tárepinen pensiya aladı. Orta boylı, qara páreń. Júrgende ayaǵın shıyraqlaw basadı. Ózinen bir nárseni sorasań ǵana soǵan juwap qaytaradı. Bolmasa ózliginen sóylemeydi. Awır minezli. Onı kóshemizdiń hámme adamları sıylaydı. Toy-mereke bolsa shaqırıp tórden orın beredi.

Jumabay atam bazardan kapusta, alma satıp alǵan. Olardı qol arbasına toltırıp úyine kiyatırǵan eken. Jerdiń gedir-budırlaw jerine kelgende qol arba qaltırap onnan judırıqtay alma jerge jumalap tústi. Men bul almanı eńkeyip jol ústinen aldım. Almaǵa kózim qızıp, jegim kelip turdı. Biraq hújdanım buǵan erk bermedi. Aqırı, ol almanı birew óz aqshasına satıp alǵan ǵoy. Úyinde mendey aqlıǵına alǵan bolmasa ózi jeytuǵın shıǵar? Bálkim úyine qonaq shaqırdı aw?-dep oyladım.

Jumabay atam ketip baratırıp jerge túsken almanı abaylamadı. Men adımımdı qattıraq atıp atamnıń izinen jetip qaptallastım:

-Assalawma áleykum, Jumabay ata!-degenimde, ol dawısımdı esitip men tárepke burılıp toqtadı:

-Wáleykum assalam, balam, kóp jasa!-dedi. Sonda men oǵan:

-Ata, mına alma siziń arbańızdan túsip jolda jatır eken. Sizge beriwge izińizden jetip turman,-dedim qolımdaǵı almanı kórsetip. Sonda Jumabay atam: sál mıyıǵın tarttı da:-haq kewilińe, hadallıǵıńa raxmet! Alma saǵan nesip etken shıǵar. Je, balam, biraq juwıp je!-dedi de arbasındaǵı almasınan taǵı birewin maǵan usındı. (284 sóz).

Bayan jobası:

1. Jumabay atanıń qaladan qaytiwı.

2. Onıń Watan ushın islegen xızmeti.

3. Arbadan almanıń túsiwi.

4. Balanıń islegen hadallıǵı.

5. Jumabay atanıń balaǵa minnetdarshılıǵı.

6. Hadadllıq haqqında pikir.

Z. Ishmanova. Úyrektiń uyası (Gúrrińler). Nókis ”Qaraqalpaqstan”, 1993, 7-8-betler.