Qaraqalpaqnama (Roman-esse)

Ómirbek laqqı biytanıs elattıń kóshesinen qosıq aytıp ótip baratır eken, ózli-ózi oynap atırǵan balalar onı qorshalap, túe bastı qılıp oynay basladı. Ómirbektiń olarǵa kúshi jetpey demigip, óliwge jaqınlaǵanda, birden sumlıq oylaptı da:

-Balalar, ho anaw qońsı awılda bir saqıy adam kóringenge bir etekten alma úlestirip atır, túwesilmey turıp payıńızdı alıp qalıńlar, sonnan keyin meniń menen oynaysız,-depti.

Balalar soǵan inanıp, túrgelise sala qońsı awılǵa qaray shapqılasıp ketedi.

Jalǵız ózi qalǵan Ómirbek ústi-basınıń shańın qaǵınıp, alaqanın mańlayına sayaman qılıp, olardıń izinen bir maydan qarap turıptı da: “Haw, men ótirik aytqan sıyaqlı edim, eger ótirik bolsa, sonsha bala soyaqqa ketermedi? Men de barıp, bir etek alma alayın” dep balalardıń shańǵıtına ere juwırıp ketipti. (Roman-esse, 109 sóz).

Bayan jobası:

1. Balalardıń Ómirbek penen oynawı.

2. Balalardı alma úlestirip atır dep aldaw.

3. Ózi aytqan ótirigine Ómirbektiń iseniwi.

Alp Sultan. Ákem haqqında áńgimeler. Nókis, “Qaraqalpaqstan”, 2007,

12-13-betler.

Qara qus (Hújjetli gúrriń)

Men sál awırsam úy ishindegiler qorıqqanınan kózleri tas tóbesine shıǵıp, meni qoyarǵa jer tappaydı eken. Ákemniń Arzıgúl atlı qız apası inisine bir kúni:

-Sultan inim, ulıń seniń jalǵız, onıń ústine kóz tiyip awıra beredi, sonlıqtan onıń ómiri uzaq bolsın deseń, basınan qara qus aylandırmasań bolmaydı!-depti.

Búgingi kúndegidey ele esimde, átirapı tolıq qarańǵılıq qaplaǵan waqıtta bizler úyden shıqtıq.

Bizler suwı qurǵap qalǵan say ultanına keldik. Ol jerde ot janıp turǵan edi. Jaqtıda iri deneli bir kisi kórindi. Ol usı átirapta Áshirbek, dep atı keshken táwip-biziń aǵamnıń jorası edi.

Endi aǵam apamnıń arqasınan meni qolına aldı. “Ottan aylandırıń!” dedi táwip atam. Aǵam meni janıp turǵan ot ústinen úsh mártebe aylandırdı. Soń Áshirbek táwip bizlerdiń qasımızǵa jaqınıraq keldi. Onıń qolındaǵı zatın kórip men qorqıp kettim! Ol nám-naǵan, tiri, keń qanatlı, giddiman qara qus edi! Kózleri otqa jıltırap, iymek tumsıǵın gá ashıp, gá jumıp, ol qanatların jayıp qoydı. Táwip endi bir nárselerdi gúbirlenip sóylep, tumsıq qabın basına kiydirdi de, meniń basımnan qara qustı aylandıra basladı.

Bizler taǵı ottı aylanıp júrdik. Tumsıq qabı jazdırılıp ketip, qara qus meni shoqıp alar, dep qáwipsingen men, endi tas qılıp kózimdi jumıp aldım. Keyin aǵam meni apamnıń arqasına saldı da, kishkene kórpesheni ústime japtı.

Úyge kelip te, men jumǵan kózimdi ashpadım. (Alp Sultan, 200 sóz).

Bayan jobası:

1. Balanı qara qusqa ne ushın apardı?

2. Qara qus qanday edi?

3. Táwip ne qıldı?

Alp Sultan. Ákem haqqında áńgimeler. Nókis, “Qaraqalpaqstan”, 2007, 24-25-betler.

Nannıń qádiri yamasa qarǵa aylanǵan un (Anam aytqan ápsana)

Men onda ele kishkentay mektepke de barmaytuǵın edim. Qılarǵa isim joq, qońsınıń balası Orazbay ekewimiz “Dáwlen terek”tiń astında azannan keshke shekem oynaymız, túste de úyge barmaymız. Oyınnıń qızıǵı ash bolǵanımızdı da umıttıradı. Biziń awıllıq mektepke baratuǵın jol “Dáwlen terek”tiń ústinen ótetuǵın edi. Quraq dorbaların asınǵan úsh-tórt bala bir nárselerdi óz-ara sóylesip baratır. Qollarında tandırǵa japqan nan. (Ol waqları mektepke nan alıp barıw, tánepiste nan jew ayıp emes edi, sebebi mekteplerdiń qasında házirgidey asxana yaki bufet degen bolmaytuǵın edi).

-Ash boldım, úyge qaytayıq,-dedim men Orazbayǵa.

-Toqta, azıraq oynayıq, ábden ash bolsaq, mektepke baratırǵanlardan nan sorap alıp jeymiz,-dedi ol.

Bul waqıtta biziń ájapamnıń qurdasları – úsh qız bizlerdiń qasımısǵa jaqınlap qalǵan edi.

-Nan ber, ya?-dep soradım men dáslep, Orazbay da alaqanın tuttı.

-Má,-dep qızlar bizlerge mektepke aparatırǵan shóreklerinen hár qaysısı yarımın sındırıp berip ketti.

Bizler górqawlıqqa salıp, onıń ústine qızıq kórip, tusımızdan ótkenniń bárinen soray berippiz. Jıynalǵan shórek ádewir bolıp qaldı. Onıń bárin jep túwesiw qayda, meylimiz alǵansha jedik te, qalǵanların terektiń túbine qoydıq.

-Birew bolmasa birew olardı alıp ketpey me?-dedim men.

-Ayaq kiyimlerimizdi ústine qoyayıq, sonda onı hesh kim taba almaydı,dedi Orazbay.

Balamız ǵoy, solay ettik. Nandı ayaq astı etiwge bolmaytuǵının qaydan bilippiz. Soń, bir maydannan keyin taǵı da ash bola basladıq hám nandı qoyǵan jerge bardıq. Biraq endi shórekler ayaq kiyimimizdiń astındaǵı topıraq túsip, jewge jaramsız bolıp qalıptı. Ilajsız úyge qayttıq. (Alp Sultan, 218 sóz).

Bayan jobası:

1. Balalardıń oyıni hám ash bolıwı.

2. Balalardıń nan sorap jewi.

3. Nandı ayaq astı etiwi.

\

Z. Qojıqbaeva. Tilek. (Gúrrińler). Nókis, “Qaraqalpaqstan”, 1996, 18-bet.