Túye, qoyan hám shıbın. (Ertek)

Bir kúni túe toǵaydıń ishinde ana bası menen mına basına juwıra baslaptı.

-Men eń kúshli haywanman. Eń batır, qorıqpas, dáw júrek ózim bolaman,-dep jolda ketip baratırǵan qoyandı uslap alıptı. Sóytip qoyan menen oynaǵısı kelip, qoyannıń uzın qulaqlarınan tarta baslaptı.

Qoyannıń qorqıp atırǵanın bilip onıń qulaqların jáne de qattıraq tartıptı. Ózi bolsa bar dawısı menen qattı kúlipti. Soń bul oyın túeni jalıqtırıp jiberipti. Qoyandı óz erkine jiberipti hám aldına qaray júrip ketipti.

-Men kip-kishkenemen sonıń ushın meni qapa qıla beredi. Túe bolsa kúshli, jotalı, haywan. Haywanatlardıń ishindegi eń kúshlisi. Onıń ústinen arzı etkende kimniń aldına baraman. Meniń dártimdi tıńlaytuǵın adam joq,-dep sóylenipti qoyan.

-Men saǵan járdem beremen “ız-ız” degen ses shıǵıptı.

-Haw, qalay? Sen óziń sonday kishkeneseń. Shıbın sen óytip kóp maqtanba! Túeniń qulaǵına tiyse saǵan kún bermey, ústińnen kúledi.

-Men túeden kúshlimen,-dep juwap beripti shıbın.

-Búgin túnde ol sharshap endi uyqıǵa ketkeninde men onıń qasına barıp dızıldap hesh uyıqlatpayman. Onı jılawǵa deyin aparaman. Ol iri deneli úlken túe bolǵanı menen men kip-kishkene bolsam da, maǵan kúshi jetpeydi,-dep shıbın ushıp ketipti.

Kún ısıp ketipti. Issıǵa shıdamay turǵan túeni uyqı qısıptı. Bir terektiń sayasına kelip otırıp, dem alǵısı kelipti. Azıraq uyıqlap alayın,-degen oy menen kózi jańa ilinip baratır eken, qulaǵınıń túbinde bir nárse “ız-ız” dep esitilipti.

-Men bul shıbındı joq qılıp bolıp uyıqlayın,-dep kózin ashıp qarap otıra beripti. Biraq kútip otırǵan shıbını hesh jerde kórinbepti.

-Uslap alsam biraq… bir urıp óltirip taslar edim,-dep ashıwlanıp turǵan waqları shıbın “ız-ız” dep kelip murnına qonıptı. Túe bar kúshi menen murnına urıp qalǵan eken, shıbın dárhal shaqqanlıq etip ushıp ketipti.

Túeniń murnı bolsa qattı awırıptı. Ashıwlanǵan túe usı kúni uyqıdan qalıptı. Tań atıp kún uyasınan shıǵıptı. Toǵaydıń ishi jaqtılanıp, hámme haywanlar menen jánlikler uyqıdan oyanıptı. Quslar shıqılıqlap sayray baslaptı. Túe bolsa, kózin ildirmey tańdı atırıptı. (Ertek, 297 sóz).

Bayan jobası:

1. Túeniń qoyandı qorqıtıwı.

2. Shıbınnıń qoyanǵa járdemi.

3. Túeniń shıbınnan aldanıwı.

“Ámiwdárya” jurnalı, 2001, 1-san. Z. Turdımuratova “Ǵarrınıń kóz jasları” gúrriń.

98-99-betler.

Ǵarrınıń kóz jasları

(Gúrriń)

Dáwlet aǵanı birewler ayaǵanınan: -Biyshara qartayǵanda qıyın boldı. Táǵdirge ne shara, bálkim kempiri tiri bolǵanda bunshelli azap shekpes edi,-dep aytısadı.

Dáwlet aǵa jalǵız baslı emes. Balası, kelini, eki aqlıǵı bar. “Jalǵız ulım kele bolsın” dep ómir boyı zır-juwırıp tis-tırnaqlap jıynap “balamnıń úylengen toyına shashaman” dep júrgen kempiri de ulınıń úylengenin kóre almay ólip ketti. Biraq awırmanlıq Dáwlet aǵanıń moynına shógip jalǵız ulın qatarınan kem qılmadı, oqıttı, óziniń qálegenine úylendirdi. Qudayǵa shúkir balasınıń abırayı da jaman emes. Kishigirim bir mákemege basshılıq etedi. Kelini mektepte kitapxanashı. Sırtınan qaraǵan adamǵa bul xojalıqtıń hesh nárseden mútájligi joq sıyaqlı.

Barlıq bále Dáwlet aǵa kúsh-quwatınan ayrılıp, nawqasqa shatılǵannan keyin baslandı. Kelini de, balası da onıń ıssılı-suwıǵına qaraǵandı qoydı. Balası Murat kelini Ayparanıń gápinen bir eli shıǵa almadı. Ákesi qapa bolsa boladı da, biraq Ayparanıń qapa bolıp júrgenin kóre qoysa ózin qoyarǵa jer tappay tıpırshılap júrgeni. Kelinsheginiń tárepin alıp ǵarrıǵa awır sózler aytadı. Kelini awqatın da, shayın da qaraqanshılıq penen minlet etip pisirip beretuǵın ádet shıǵardı. Kelinniń bul sózlerinen júregi tilkimlenip, ǵarrı geyde bir ózi qalǵanda jılap ta aladı. “Qartayǵan adam baladay boladı” degeni ıras eken. Sál nársege kewli bosasıp sala beredi.

Ǵarrınıń kórmey júrgeni ele aldında eken. Bir kúni eki aqlıǵın aymalap, betinen súyip, shúldirlegen tiline súysinip otırsa, kelini jumıstan kele sala úyge zobalańdı saldı. Eki náresteni urıp “jaqınlamań bul ǵarrıǵa, keseli juǵadı” dep ǵarrıǵa esittirip ádewir awır sózlerdi ayttı. Hámmesinen beter aqlıqlarına janına keliwge qadaǵan etiwi ǵarrıǵa qattı batıp ketti. Awırıwına awrıw jamalıp emlewxanaǵa tústi. Ǵarrı emlewxanada ádewir jattı. Shıpakerlerdiń jılı sózleri, shıpalı emi arqasında awırıwınan bir qansha táwir bolıp, ózi eplep sırtqa kirip-shıǵatuǵın boldı. Qońsı-qobaları, aǵayın-tuwǵanları tez-tez kelip xabar alıp turdı. Biraq balası menen kelini emlewxanaǵa izep baspadı. Áke júregi kóp nársege tózimli eken. “Ekewi de jumısta ǵoy, qolları bosamay atırǵan shıǵar ” dep ózin jubatıp qoyadı. Ózi menen palatada birge jatırǵan kisilerdiń balaları, kelinleri, aqlıqları xabar alıwǵa kelgen payıtta bir túrli bolıp kewli bosasıp sala beredi. Ǵarrı aqlıqların qattı saǵındı, olardıń ata degen shúldirlegen tilin, oynaǵanların kóz aldına keltirip jatıp kózi ilinip ketipti. Uyqılap atırıp tús kórdi. Túsinde kempiri emlewxanaǵa izlep kelip, kátiniń bas ushında turıp:

-Ǵarrı, kózińdi ash, ózim alıp keteyin,-dep atırǵan qusaydı… (Gúrriń, 350 sóz).

Bayan jobası:

1. Dáwlet ǵarrınıń turmısı.

2. Balasın oqıtıp, tárbiyalawı.

3. Qartayǵan Dáwlet ǵarrınıń qarawsız qalıwı.

4. Kelinniń ǵarrıdan aqlıqlardı ajıratıwı

5. Dáwlet ǵarrınıń emlewxanaǵa túsiwi.

6. Ǵarrınıń túsi.

Jaslar orbitası 86 (Poeziya, proza, ádebiyattanıw). Nókis, “Qaraqalpaqstan” baspası, 1986, 317-318-betler. T. Tóremuratov. Poshsha torǵay (Gúrriń).