Arıslan, bóri hám túlki (Ertek)

Bir arıslan awırıp, júnleri túsip, qotır bolıp, uyasında jatqan eken. Hár túrli jabayı janlı-janıwarlar bunıń halın sorap keledi eken. Túlki oylandı:

-“Bunıń awhalın soramasaq, sawala qoysa, aldımnan shıǵarar. Barıp sorasam, jáne bir bálege tap bolıp turmayın”,-dep ininiń artınan aqırın ǵana barıp tıńlap tursa, arıslan menen bóri sóylesip atır. Bóri túlkini jamanlap atırǵan eken. Tıńlap bawırlap jata qoydı.

Bóri aytadı: - “Áne, jurttıń bári japırılıp kelip, siziń halıńızdı sorap turǵanda, kóresiz, túlki kelmeydi. Usı waqqa deyin bes jola kelip ketetuǵın waǵı boldı. Qıynalarma eken desek, ol qayta siziń awırǵanıńızǵa quwanıp júr,-dep esitemen”,-dedi.

Arıslannıń biraz ashıwı kelip, qızdı. –“Maqsetim pitetuǵın boldı ”,-degen kisidey bóri shıǵıp, óz jolına ketti. Túlki barıp sálem berdi. Arıslan:-Meniń awırǵanımdı esitippe ediń?-dedi.

-Túlki: - Awa taqsır!-dedi.

-Onday bolsa, nege usı waqqa deyin hal soramaǵa kelmediń?

-Keshiriń taqsır, siziń awırıwıńizdıń dawasın izlep, sonıń emin biletuǵın ullı táwipti izlep ketip edim,-dedi túlki.

-Taptıń ba? Onıń dawası ne boladı?-dedi arıslan, sál qáhárinen túsińkirep.

-Awa, taqsır. Júdá uzaqta bir táwipti izlep barıp, tawıp edim. Oǵan barıp awırıwıńızdıń jónin ayttım.

-Óziń barıp emle,-dedim. Ol maǵan. – Qorıqpay-aq qoy. Patshańızdıńawrıwı hesh nárse emes. Tek emin tappay turǵan. Patshańız bir semiz bóriniń júregin jep, etine toysa, terisin tonap jamılsa, házir gúlalagúl bolıp jazıladı da ketedi, -dedi. Sonı esite sala, quwanǵannan júregim jarılǵanday bolıp, juwırıp kiyatırǵanım, taqsır,- dedi.

Arıslan: -“Onday bolsa ańsat eken ǵoy. Bóri tabıladı”,-dep ornınan turdı. Bóri de arıslannıń janına túlkiniń barǵanın ańlıp qızıq kóreyin dep umıtılıp edi. Arıslan bas saldı.

Túlki mıyıǵın tartıp kúlimsirep, birewdi shuǵıllaǵan qalay boladı eken?-degendey, ótip shetirek shıǵıp, arıslannıń sarqıtın jep keteyin, dep shońqıyıp otırdı.

Maqal: -Shuǵıldıń jayı dozaq. (Ertek, 267 soz).

Sózlik: Bóri-qasqır.

Bayan jobası:

1. Arıslannıń awrıwı.

2. Bóriniń shuǵıllıǵı.

3. Túlkiniń hiylesi.

4. Bóriniń qolǵa túsiwi.

Qaraqalpaq awızeki xalıq dóretpeleri. Nókis, “Qaraqalpaqstan” baspası,

1990, 186-bet

Sheshen bala

(Ertek)

Biyler balanı alıp Xiywaǵa jol tartadı. Bala jolda ketip baratırıp Xiywa xanınıń teńiz boyında, Xiywadan uzaqta jasawshı puqaralarına “yabıńdı kisnetpe, almawıtı baytalım ish taslaydı ”, dep ájiwa qılatuǵın sózleri yadına túsip, Xiywa xanına bir pánt bereyin dep oylaydı. Neshshe kún jol júrip Xiywaǵa jetedi.

Bala qalanıń shetinde bir jerge biylerdi toqtatıp, bir mıltıq, bir túe, bir eshki ákelip beriwin soraydı. Biyler hámmesin tayın etedi. Bala kóshe boylap iyt kórinse óltire beredi. Bul xabar xanǵa jetip, xan balanı shaqırtıp aladı. Bunnan keyin bala túege minip, eshkini aldına óńgerip sarayǵa kirip barıptı. Ǵazaplanǵan xan balaǵa:

-Qaydan kelgen balasań, nege iytlerdi atıp júrseń?-depti. Bala:

-Men teńiz etegindegi uzaqtaǵı puqarańızdıń birimen. Iytlerińnen dawısınan bizler tınısh uyıqlay almadıq. Sonnan keyin kelip atıp atırman,-deptı. Xan ashıwlanıp:

-Haw, aqmaq bala ekensen ǵoy, tuw alıstaǵı siziń elge Xiywanıń iytleriniń dawısı qalay jetedi,-dep balanı sógipti.

-Taqsır, biziń yabılardıń kisnegeni siziń almawıtı baytalıńızdıń qulaǵına jetkende, iytlerińizdiń dawısı bizlerge jetpeyme,-depti. Balanıń mına sózine tutılǵan xan ne derin bilmey tómen qaradı. Sonda xannıń “aqıllı” wázıri:

-Áy bala, sen jekkemiseń ya jası úlkeniń barma?-depti. Bala túeni kórsetip:

-Mınaw meniń jası úlkenim,-depti.

-Haw, jası úlken degenniń mánisin de bilmeytuǵın biyshara ekenseń-aw, aldıńda saqalı selkildegen jası úlkeniń barma dep sorap atırman?-depti wázir.

-Ha saqallı jası úlkendi soraysız ba,-dep eshkiniń saqalın uslap turıp: -Mine saqallı jası úlkenimiz,-depti. Usı waqıtta tunjırap atırǵan xan kúlip jiberip, qasındaǵı sheshen wáziriniń de baladan jeńilip qalǵanına hayran bolıptı.

Xan qasına balanı shaqırıp alıp:

-Bala, sen uzaqtan teńizdiń boyınan kelgen bolsań kim degenniń balasısań? Bunda nege keldiń?-dep soray beripti.

-Bala ózin tanıstırıp, tilegin aytadı: usı waqıtqa shekem biziń eldi qorlap, adam qatarına qospay keldińiz. Jılda salıqtı da basıp salıp, xalıqtı qıratuǵın boldıńiz. Mine sonsha ǵáziyneleriń tolı altındı xalıqqa jumsamay qurı saqlap qoyıpsız, ózińiz ólgen soń sonnan buyıratuǵını bir kepinlik shıt. Xalqıń ash-jalańash bolıp otırǵanda, siziń altın saqlap otırǵanıńız adamshılıqqa tuwrı keleme, taqsır,-depti.

Sonnan keyin xan da, xannıń wázirleri de bul balanıń danıshpanlıǵına, sheshenligine, mártligine hayran qalıpti. Solay etip bala teńiz boyındaǵı ellerdi Xiywa xanınıń bir jılǵı alım-salıǵınan qutqarıptı. (Ertek, 329 sóz).

Sózlik: Yabı-Almawıtı baytal-ájiwa.

Bayan jobası:

1. Xiywa xanınıń xalıqtı masqaralawı.

2. Balanıń xanǵa keliwi.

3. Balanıń juwabı.

4. Balanıń xannan tilegi.

N. Tóreshova. Ádildiń sózleri (Gúrrińler). Nókis, “Qaraqalpaqstan” baspası, 1981, 20-21-betler.