Túlki menen gúze

(Gúrriń)

Bir hayal óziniń pisip, oraqqa kelgen buwdayın orıp qaytayın dep, qolına bir gúze qatıq alıp, túslik qılarman dep gúzeni bir qalıńıraq putanıń arasına jasırıp qoydı da, ózi jumısına kirisip ketti.

Bir túlki tamaq izlep júrip gúzeni kórip, buǵan keldi de gúzeniń ishine basın suǵıp, qatıqtı ishti, jalap ta boldı. Endi keyin sheginip gúzeden basın shıǵarıp alayın dep edi gúze qalmadı, túlkiniń bası menen ere ketti.

Túlki bılay-bılay júrip basın bılǵańlatıp edi, silkilep ta qarap edi bolmadı, gúze qalmadı, basın shıǵarıp ala almadı.

Bolmaǵannan soń sóyledi “haw gúze, apattay oynadıń endi básti, sol oynaǵanıń bolar, qoy jiber endi” dedi. Gúze tıńlamadı, qalmadı, túlki ashıwlanıp mámilege turmasań, jaqsılıq penen óziń qalmasań, men seni suwǵa basıp mantıqtırayın dep juwırıp barıp, bir suwlı arnaǵa túsip gúzeni suwǵa bastı.

Gúzege suw tolǵannan soń, awırlanıp suwdıń astına battı, ózi menen birge túlkini de suw túbine alıp ketti. (S. Májitov, 121 sóz).

Bayan jobası:

1. Hayal qanday jumıs islewdi oylaydı?

2. Hayal putanıń arasına neni jasıradı?

3. Túlkiniń bası ne sebepten gúzeden shıqpay qaladı?

4. Gúzeden qutılmaqshı bolǵan túlki qanday awhalǵa tústi?

A. Ábdiev. Qızıl qoshantay (Gúrrińler). Nókis, “Qaraqalpaqstan”, 1995, 17-bet.

Nápsiqaw jılan (Qısqa gúrriń)

Úydiń janındaǵı japta shomılıp atırsaq, Tolıbaydıń:-Aytbay, Óteniyaz, Polat, tez beri keliń. Biziń otınnıń astında qızıq, jılan,-degen dawısın esite sala suwdan ata shıǵa juwırıp jetip bardıq. Onıń jıynawlı jıńǵılınıń astında tawıǵınıń uyası bar edi. Sol uyaǵa tuwatuǵın pópekli qızıl tawıǵı qurıq bolǵanda Tolıbaydıń anası sol jerge jatqarǵan edi. Barsaq, pópekli qızıl tawıq ashıwlı: párlerin úrpeytip ǵurqıldap júr: al uyanıń shetinde ishi buwıldırıq-buwıldırıq bir úlken qara jılan jılıslawǵa shaması kelmey jatırıptı. – Tiri jılan ǵoy. Nege qashpaydı?-dedi áńgódeklewimiz Aytbay.

-Qalay qashsın, kórip turǵan joqsań ba, nápsiqawlanıp, qızıl tawıqtıń astındaǵı máeklerdiń birazın jutıp qoyǵan ǵoy,-Tolıbay “haqqıńnan” degendey jılanǵa jaman kózi menen qarap qoydı.

-Háy, balalar,-dedi ishimizdegi ereseklewimiz Polat. – Bılaylaw turayıq, bolmasa uwın shashıp jiberiwi múmkin.

-Durıs-áy, balalar, uwın shashsa sespey óleseń.

Bizler biraz keyin serpildik. Usı waqıtta qaydan kelgeni belgisiz, Tolıbaydıń mańlayı aq qara pıshıǵı juwırıp otınnıń arasına kirip ketti de jańaǵı jılandı basınan tislep súyrep, bılaylawdaǵı júweriliktiń arasına sińip ketti.

(A. Ábdiev, 151 sóz).

Bayan jobası:

1. Balalar neni kóredi?

2. Pópekli qızıl tawıqtıń ashıwlanıwı.

3. Jılannıń nápsiqawlıǵı.

4. Pıshıq ne isledi?

Qaraqalpaq awızeki xalıq dóretpeleri. Nókis, “Qaraqalpaqstan”, 1990, 164-bet.

Eshek hám ógiz (Ertek)

Burınǵı zamanda, birewdiń eshegi hám ógizi bar eken. Ógizlerin qosqa qosıp, jer súrip, egin egip kún kóredi eken. Bir kúni eshek ógizlerge kelip sumlıq úyretedi. Ógizlerge:

-Búgin sizler otıńızdı jemey, jorta awırıńız. Sonda qosqa qosılıw miynetinen qutılasız,-deydi.

Ógizler eshektiń aytqanın qılıp aldına salǵan otın jemey jorta awıradı. Erteńine ornına eshekti qosqa qosadı. Sol kúni súretuǵın jer qattı, soqpaqlıq eken. Eshek keshke deyin óleyin dep ıyıǵı isip úyge zorǵa keledi. Eshektiń sumlıǵı óziniń basına jetedi. Miynetti ózi shegedi.

Keshte ógizlerge kelip:

-Sizler tez táwir bolıń, otıńızdı tez jep bolmasańız bolmaydı, óytkeni, xojańız qassaplar menen sóylesip keldi. Ol “eger ógizler búgin otın jemese, qassapqa berip soydıraman dep atır”,-deydi.

Ógizler qorıqqanınan tez táwir bolıp, otların jeydi. Iesi ógizlerge kúndegi tásilin qılıp qosqa qosadı. Eshek qılǵan sumlıǵına toba qılıp qostan qutıladı. (Ertek, 129 sóz).

Sózlik: qosqa qosıw- jer súriwge qosıw

Bayan jobası:

1. Eshektiń ógizge úyretken sumlıǵı.

2. Ógizdiń jorta awırıwı.

3. Eshektiń ógiz ornına qosqa qosılıwı.

4. Eshektiń qaytadan tapqan sumlıǵı.

5. Ógizlerdiń qorqıp táwir bolıwı.

J. Ábdireymov. Shaydakovtıń etigi (Gúrrińler). Nókis, “Qaraqalpaqstan”, 1991, 35-bet.