Mútájlik úyretedi (Ertek)

Bir otın shabıwshınıń eki balası bolıptı. Hár kúni ol toǵayǵa barıp otın shabıw ushın balasınıń birewin ózi menen birge alıp ketedi eken. Ol otın shapsa, balası oǵan járdemlesedi eken. Sóytip júrgende balaları úlkeyip er jetkennen keyin, ákesi bılay depti.

-Endi balalarım, sizler toǵayǵa ózleriń barıńlar, al men úyde qalayın.

Balaları oǵan bılay dep juwap beripti:

-Áke qápelimde arba sınıp qalsa ne qılamız-kim onı bizlerge dúzetip beredi?

-Balalarım, egerde arba sınıp qala ǵoysa yamasa taǵı da sizlerge qolaysız waqıya bolıp qala ǵoysa, qorıqpańlar: Sizlerge mútájlik barlıǵın da úyretedi!

Sóytip aǵayinliler toǵayǵa jónep ketipti. Jas jigitler shaqqan, tez islepti. Olar otındı kereginen de zıyat shawıp, olardı arbaǵa jaqsılap tiep, úyine qaray kete beripti. Arba jolda sınıp qalıptı. Olar arbadan sekirip túsip:

-Mútáj kel bunda, arbanı dúzetip ber!-dep baqıra baslaptı. Gewgim de túse baslaptı. Mútáj bolsa kelmepti.

Sonda kishkene inisi bılay depti:

-Nálet jawǵır, Mútáj bolsa kelmedi! Arbanı dúzetiwdi ózlerimiz qolǵa alsaq qáytedi?

Oǵan úlkeni bılay dep juwap beripti:

-Múmkin, Mútáj uzaqqa ketip qalıp bizlerdiń dawısımızdı esitpey turǵan shıǵar. Kel kúshimiz jetkenshe ekewimiz birge taǵı baqırayıq. Sol baqırıwdan tamaqları qarlıqqansha baqırıptı, biraq olarǵa hesh kim de kelmepti.

Kishkene inisi úlken aǵasına taǵı bılay depti:

-Kórip tursań ba qarańǵı túsip baratır! Múmkin bizler biykardan-biykar baqırıp atırǵan shıǵarmız! Mútáj kelgende de arbanı dúzete ala ma-joq pa, ol jaǵıda belgisiz ǵoy?

-Sóytip aǵayinler birewi balta alıp. Ekinshisi qashaw alıp iske kirisipti. Olay etip, bılay etip, aqırı arbanı ózleri dúzetip alıptı.

Úyine qaytıp kelgennen keyin ákesi olardan:

-Balalarım qalay bardıńlar, qalay keldińler? –dep soraptı.

Olar shaǵına baslaptı.

-Ah, áke, nesin aytasız, arbamız jartı jolǵa kelgende sınıp qaldı! Bizler ol, nálet jawǵır Mútájdi dawıslarımız qarlıqqansha shaqırdıq. Ol bolsa kelmey-aq qoydı. Sóytip, bizler balta menen qashaw alıp, qolımızdan kelgenshe ózlerimiz dúzetip aldıq.

-Áh, balalarım!- depti ákesi. –Sol Mútájdiń ózi ǵoy! Sizler bolsa onı shaqırıp, mashaqatqa qalıp júrsizler, al ol bolsa qaslarıńızda tur edi. Hesh kimniń járdemisiz-aq sizler ózlerińiz dúzetip aldıńlar. Mútájlik adamdı hámme nársege úyretedi, dep biykarǵa aytılmaǵan ǵoy! (Ertek, 304 sóz).

Bayan jobası:

1. Ákesi balalarına qanday tapsırma berdi.

2. Balalar kimnen járdem soradı.

3. Balalar arbanı dúzetiwge ne sebep boldı.

4. Ákesi balalarǵa neni ayttı.

Evropa xalıq ertekleri. Nókis, “Qaraqalpaqstan” baspası, 1993, 12-13-betler. “Bay hám eshek” (Ispan xalıq ertegi).

Bay hám eshek (Ertek)

Bir zamanlarda bir bay adam jasaǵan eken. Onıń úyiniń qasında baqshası bolıp, ol baqshada qudıq ta bar eken. Bay qudıqqa shıǵır qurıp, oǵan eshekti baylap, kún-túni shıǵırdı aylandırıp suw shıǵárıwǵa májbúrlepti. Eshek dem almawı ushın xojayını eshektiń moynına qońıraw baylaptı. Sóytip, eshek shıǵırdı aylandırǵan waqıtta qońırawlar sıńǵırlaydı eken. Eshek toqtaw boyına, olarda sessiz qaladı eken. Sonda bay terezeden basın shıǵarıp, eshekke qaray baqırǵanda, ol shıǵırdı aylandırıwǵa taǵı májbúr boladı eken.

Bir kúni baydıń úyiniń qasınan úsh jas jigit ótipti. Olar oǵada ash edi, sonday-aq olardıń qaltalarında da bir tiyin da aqshası joq edi. Olar baydıń eshegin urlamaqshı bolıptı.

Biraq bul isti bay sezbestey hám esitpestey, qońırawlar sıńǵırlap tura bergendey etip qalay islewge boladı?

Olar oylanıp, oylanıp eń aqırında bılay sheshipti: Birewi qudıqtıń qasında qalıp, joraları uzaqlap ketkenge shekem shıǵırdı aylandıra beretuǵın bolıpti.

Usılay islenipti.

Sóytip qalǵan jigit shıǵırdı túni menen aylandırıptı, qońırawları sıńǵırlay beripti. Eń aqırında ol sharshap boldırıp toqtaptı.

Qońırawlar bolsa úndemey qalıptı, bay sol waqıttıń ózinde terezeden basın shıǵarıptı. Ol eshektiń ornında qanday da bir adamnıń turǵanın kóripti. Úlken bir pıshaqtı qolına alıp, qudıqqa qaray juwırıptı.

Biyshara jigit qattı qorqıp ketipti, biraq onıń erteden tayarlanǵan juwabı tayar edi.

-Hayran qalmay-aq qoyıń, qádirli xojayın!-depti ol bayǵa. – Men siziń eshegińiz bolaman! Bunnan jigirma jıl burın bir jawız sıyqırshı meni eshekke aylandırıp qudıqtan suw shıǵarıwım kerek edi. Biraq meniń oqıǵan duwalarım biykarǵa ketpegen eken. Jaratqan alla meni taǵı adamǵa aylandırıp jiberdi! Meni jiberińiz miyrimli xojayın!

Bay oǵada tań qalıptı. Ol jigitke qayda ketseń, sonda ket dep jiberipti, oǵan taǵı eshek bolıp ketpew ushın hár kúni quday jolına duwa oqıp tur dep buyırıptı.

Kelesi kúni bay taǵı bir eshek satıp alıw ushın bazarǵa jónep ketipti.

Bay bazarǵa kelip, satıwǵa ákelingen óziniń eshegin birden tanıptı. Bay qorqıp ketip, bılay depti:

-Maǵan sol isiń de jeter! Endi maǵan pánt bere almaysań! Seni tanımaǵan birew satıp alaǵoysın,-degen eken. (Ertek, 298 sóz).

Bayan jobası:

1. Bay eshekti qanday jumısqa jekken edi?

2. Jigitler qanday sumlıq oyladı?

3.Eshektiń ornında qalǵan jigit baydı qalayınsha aldaydı?

4. Bazarda bay óziniń eshegin kórip qanday juwap aytadı?

K. Allambergenov. “Quslar qaytqan kún”, Nókis, 1995, 39-40-betler.