4. Утварэнне і ўмацаванне вкл (другая палова 13-канец 14 ст.)

Працэс стварэння ВКЛ – быў доўгім і складаным: пачаўся ён ў пер. пал. 13ст. і законч. Ў50-70-я гг. 14ст. Прычыны утварэнне ВКЛ: 1. знеш-палітыч. - пагрозы з паўдёвага усходу - манг-татар. і з паўночнага захаду -крыж., 2. унутр-палітыч. - пач. 12ст.-перыяд феад. раздр.(на Б. 20 княстваў). - неабх. пераадольваня феад. раздр., 3. эканам. – разв. гандл. сувязей садзейнічала аб’яднанню. 4. Этнічны фактар. Центр аб’ядн. – Наваградак – выгаднае палажэн (Полац. кн. у 13ст. аслабла). Асноўныя падзеі, якія паклалі пачатак утварэнню ВКЛ разгортваліся ў Верхнім і Сярэднім Паняманні (Грод. в-ць) і частка ўсходніх зямель сучаснай Літвы. ВКЛ – федэратыўная форма дзяржаўнага ўладкавання. 1-й кн. Міндоўг (1230-1263) – у сяр. 40-х гг. церпіць няўдачу ў бітве з крыжакамі і ўцякае ў Наваградак, дзе княжыць яго саюзнік Ізяслаў. Тут Міндоўг прымае праваслаўе, становіца Нав. князям. Ён заваёўвае Літву і далучае яе да Навагр. У 1253г. – прымае каталіцтва, Войшалак (126-1268), Трайдэн (1270-1282), Віцень (1293-1316) – увайшло у 1307 на аснове дагавора Пол. кн. – пры ім удалося дасягнуць адзінства новай дзяржавы, спробы централізаіі - адзіны герб “Пагоня”, Гедымін (1316-1341) – увайшлі-Віцеб,Берасцейскае, Мін, Тур - землі, у складзе ВКЛ знаход. каля 80% суч. тэр. Б. У 1323г. перанес сталіцу з Навогр. у Вільню, Прынцып Гедыміна “Не рухаць даўніны, не ўводзіць навіны”.

Знешн. палітыка: б-ба з крыжакамі: у 1314г. Давыд Гарадзенскі (стараста Гародні) адбіў іх напад на замак у Ноўгар. У 1331г. – перамога над рыцарамі Тэот. ор. на р. Акмяне. Альгерд (1345-1377) - Орша, Гомель, Рогачёв, 1355-Брян.кн.. Бітва на р. Сінія Воды (1363) – вызвалена ад татараў тэр. Украіны. У 1348 – бітва на р.Стрэве з крыжакамі – не прынесла перамогі крыжакам. Альгерд у 1368,1370,1372 гг. рабіў паходы супраць Маск. княства. Знешн-паліт. курс ВКЛ выявіўся ў 50-70-я гг. 14ст. – аб’яднаць ўсе паўднева- ўсходнія землі т.ч. дабіца панавання ва Усходней Еўропе.

“Літоўскае княства” - + Полацк,Віцебск і зямель на усход ад Менска “Вялікае княства Літоўскае і Рускае” – пасля Грунвальскай бітвы+ Жамойція “… і Жамойцкае”.

Феадальная манархія – на чале князь, носьбіт заканад,выкан,судов,ваен.улады. Дзяржаўная мова – старабеларуская. Вышэйшыя органы улады – вялікі князь – Рада – Сойм.

5. Унут-паліт. Стан. І знеш. Паліт. Вкл у к. 14–п.П. 16ст. Дзярж. Лад вкл.

Унут-пал. становішча х-ся феад. усобіцамі, знеш-паліт. б-ба з захопнікамі, пашырэнне межаў.

Унут. і знешняя палітыка: Ягайла (1377-1392) – стар. сын Альгерда(12 сыноў). Збліжэнне ВКЛ і Польшчы: 1. спроба Я. атрымаць апору ў саюзе з Польш. 2. імкнен. пол. феад. у саюзе 3. небяспека з боку крыжакоў – 14 жніўня 1385г. было падпісана Крэўскае пагадненне- Вынікі: 1. Ягайла ў выніку шлюбу (1386) з Ядвігай далучыў да свайго велікакняжацкага тытула пасаду польскага караля. 2. Ягайла прыняў каталіцтва, выдаў прывілей католікам, Я. імкнуўся зрабіць катал. царкву пануючай у ВКЛ 3. незадавол. праваслаўных 4. супярэчнасці п/ж катол. і прав. 5. умацаванне абароназдольнасці ВКЛ і Пол. За Крэўск. п-ня пачалася міжусобная вайна п/ж Ягайлай і Вітаўтам – закончылася Востраўскім пагадненням 1392г. - Ягайла – польскі кароль, а вялікім князем Літоўскім стаў Вітаўт (1392-1430). У 1399г. В. палярпеў паражэнне на р.Ворскле ад Залатой Арды. З 1409-па 1411 – “Вялікая вайна” - ВКЛ і Польш. з Тэўтонскім Ордэнам – 15 ліпеня 1410г. Грунвальская бітва – быў пакладзены канец 200-гадовай крыжацкай агрэсіі. Вітаўт прцягваў дабіваца незал. ВКЛ ад Польш. – у 1413г. у замку Гародлі была падпісана Гарадзельская унія – саюз п/ж ВКЛ і Польш. У адрозненне ад Крэўскага пагаднення улада ў ВКЛ стала практычна належаць Вітаўту – узнікла ідэя аб прысваенні Вітаўту тытула караля і пераўтварэнні ВКЛ у каралеўства. Але каранацыя ( верасень 1430) не здзейснілася. Пры В. ВКЛ у пач. 15ст. ад Балтыўскага да Чорнага мора. М.Гусоўскі “Песня пра зубра” (1523г.) назваў княжанне Вітаўта “залатым векам” у гіст. ВКЛ. Свідрыгайла (1430-1432) – (малод. сын Альгерда) – ён выступіў супраць уніі, галоўн. апора бел,укр. феадалы, праводзіў незалежную ад Польш. палітыку. Польскі бок прапанаваў на пасаду вялікага князя ВКЛ Жыгімонта Кейстутавіча (1432- 1440). Пачалася феад. грамад. вайна. У 1435г. войскі Жыгімонта нанеслі параджэнне войскам Свідрыгайлы ў бітве пад Вількамірам. У выніку забойства Жыгімонта ў 1440г. вялікім князям стаў Казімір Ягелончык (1440-1492), ліквідаваў унію з Польш., пасля абрання яго на польскі трон (1447) устанавіў асабістую унію, пры якой ВКЛ захоўвала сваю самастойнасць. 1458г. правасл. царква ў ВКЛ канчаткова вызвалілася ад маскоўск. Мітраполіі і падпарадковалася канстантіноп. патрыярху. Аляксандр (1492-1506) – пачалася серыя войнаў з Маскоўск. дзярж. Жыгімонт 1 Стары (1506-1548) – усталяваў роўнасць сац-эк. правоў шляхты незалежна ад рэліг. прынадл. і этнічнага паходжання. Жыгімонт 2 Аўгусце (1548-1572 гг.) - ідэя талерантнасці (верацярпімасці).. - 2 млн. чал. Знешняя палітыка пер. палова 16ст. У сяр. 16ст – 1. небяспека з поўдня – крымскія татары – ВКЛ сплачвала ім ардыншчыну (падатак). Канстанцін Астрожскі (гетман ВКЛ) нанес ім паражэнне. 2. адносіны з Маск. дзярж. – шматлікія войны(1500-1503,1506-1508,1512-1522,1534-1537гг.).

Дзяржащны лад: у час Гедыміна,Альгерда,Вітаўта прадстаўляў сабой неабмежаваную манархію. ВКЛ па форме дзяржаўнага кіравання ўяўляла сабой манархію на чале з вялікім князем – носбітам заканад.,выкан.,судов.,ваен. улады. Умацаванне адзінаўладдзя ў ВКЛ адбылося пры вялікім князю Гедыміне. У час княжанне сына Ягайлы Казіміра і сына Казіміра Аляксандра (прадст. дынаст. Ягелонаў – на змену дынаст. Гедымінавічаў) – улада вялікага князя была абмежавана радаю (ад сл. раіцца) – спачатку толькі дарадчым, а потым заканад. І распарадчым органам у ВКЛ. У канцы 15ст. канчаткова аформіўся другі вышэйшы орган дзярж. кір. У ВКЛ – агульны (вальны) сойм. Т.ч. у ВКЛ адбылося абмежаванне ўлады вялікага князя. Дзяржащны лад у 16ст.– саслоўна-прадстаўнічая манархія, улада вялікага князя абмеж. радай(увах. паны – буйн. землеул.) і соймам ( увах. паны + уся шляхта ВКЛ).

Арганізацыя мясцовага кіравання: звязана з адмін-тер. падзелам ВКЛ на ваяводствы – паветы – воласці, на чале якіх стаялі ваяводы – старасты – войты. Бел. зем. былі падел. у межах 6 ваяводстваў і 16 паветаў.

Судовая сістэма: прадст. вялікакняжацкім судом(З 1581 Галоуным трыбуналам ВКЛ), ваяводскімі, земскімі(павятовымі), гродскімі(замкавымі) і т.д. Статут ВКЛ 1529г.,1566г.,1588г. У апошнім – тэорыя падзелу ўлад на заканад. (сойм), выканаўч. (вялікі князь, адмініст. апарат), судовую (Галоўны Ттыб. ВКЛ) і ідэя талерантнасці (верацярпімасці).