14. Вайна 1812 года і беларусь.

Пасля перамогі Францыі над Прусіяй у 1807г. Напалеон і Ал-р 1 дамовіліся ў Тыльзіце аб утварэнні Варшаўскага княства, кантынентальная блакада Англіі. 24(12) чэрвеня 600-тысячная армія Напалеона пераправай праз Нёман пачала свой паход на Расію. Яго армія ўступіла на землі Бел. і Літвы. Французск. блок планаваў разгрвміць рускія арміі у прыгранічных баях, заснаваца ў Вільні і вымусіць Ал-ра 1 (1801-1825) пайсці на заключэнне міру. 28(16) чэрвеня была занята Вільня. Адступаўшыя рускія арміі - 1-я (127тыс.) генерала Баркалая дэ Толі (штаб у Вільні), 2-я (45тыс.) генерала Баграціёна (штаб у Валкавыску), 3-я генерал Тормасава (штаб у Луцку). Тэр. Б. пераўтварылася ў арэну бязлітасных бітваў. Так 27-28 чэрвеня каля Міра казакі генерала Платава разбілі дывізію генерала Ражнецкага (отличилась Надзежда Дурова). Адзін з самых значных баёў адбыўся каля в.Раманава Слуцкага павета, дзе былі разбіты два кавалерыйскіх палкі франц. Жорсткія баі 11-12 ліпеня каля в. Салтанаўка, в. Навасёлкі. 14 ліпеня Полацк заняў маршал Удзіно. 18 ліпеня бітва паміж мястэчкам Клясціны і в. Якубава, генерал Кульнёў атрымаў перамогу над войскам маршала Удзіно – гэта 1-ы буйны поспех рас. войска. З 16 ліпеня да 1 жніўня 1812г. Напалеон знаходзіўся ў Віцебску. 2 жніўня ў Смаленску аб’ядналіся 1-я і 2-я. 2-5 жніўня адбылася Смаленская бітва, Напалеон страціў 15тыс. чал. 26 – жніўня адбылася бітва каля в.Барадзіно. У пачатку верасня 1812г. Напалеон уступіў у Маскву, а ў пачатку кастрычніка пайшоў назад. Пачалося вызваленне Б.: 6-8 кастрычніка – Полацк, 26 кастр. – Віцебск, 4 лістапада – Мінск, 9 – Барысаў, 12 – Магілёў. Заключны удар – 14 лістапада каля в. Студзёнка, франц. Пачалі пераправу праз Бярэзіну. Рускія войскі атакавалі франц. На абодвых берагах (1/10 арміі толькі выжыла = 60тыс.). 24 лістапада Напалеон з Смаргоні выяхаў у Парыж. 8 снежня – вызвалілі Гродна.

Напал. быў створ. Часовы урад ВКЛ, які выдаў распар. аб наборы рэкрутаў i фарм. 4 палкоў (24 тыс.чал) Насельн. павінна было забясп. фр. армію фуражом, прадуктамі.

Загінула каля 1 млн. чалавек – кожны чацверты.

15. Культура б. У п.П.19ст. Ад асветніцтва да рамантызму.

Умовы развіцця к-ры 19ст. звязаны з працэсам станаўлення бел. нацыі; фармірав. творчай, нацыянальна адданай інтэлігенцыі, распачаўшай справу нацыян.-кул-нага адраджэння; узнікненнем новага навуковага навуковага напрамку – беларусазнаўства.

У к.18 – пач.19ст. Б. заставалася невывучаным краем. Даследчыкі бел. краю: прафесары Віленск. ун-та Міхаіл Баброўскі (1784-1848) і Ігнат Даніловіч (1787-1843) – вывучалі стараж. к-ру беларусаў, што спрыяла ўзнікненню беларусазнаўства. Тэадор Нарбут – “Гісторыя літоўскага народа”(у 9 тамах). Іван Грыгаровіч – “Беларускі архіў старажытных грамат”(у 4 т.), “Слоўнік заходнерускай гаворкі”. Міхаіл Без-Карніловіч – “Гістарычныя звесткі аб знакамітых мясцінах у Б.”. Павел Шпілеўскі – пісменік, этнограф “Падарожжа па Палессю і бел. краю”. Павел Баброўскі – “Матэрыялы для геаграфіі і статыстыкі Расіі, Гр. губерня”. Ян Чачот (1796-1847) – збірал. бел. фальклору, выдаў 6 зборнікаў “Вясковых песень”. Браты Яўстафій і Канстанцін Тышкевічы – яны ў 1842г. у Лагойску стварылі 1-ы Б. музей старажытнасцей, 1855г. – Віленскі музей. Адам Кіркор, археол., этногр., - вытаў “Жывапісная Расія”. Аляксей Сапуноў – вывуч. гіст. Віцебшчыны – у п.80-х 3-ы тамы арх. д-таў “Віцебская старына”. Іван Насовіч – выдаў “Слоўнік бел. гаворкі” (>30000 слоў). Міхаіл Каяловія – з пазіцый зах.-русізма асвятляў гіст. Б. Адукацыя: у 1803-1804 праведзена рэформа, па прынцыпу усесаслоўнасці і свецкасці. У Р. было створана Мініст. народнай асветы, а на тэр. Б. Віленская вучэбная акруга (на чале з Адамам Чартарыйскім). У 1832г. быў зачынены Віленскі ун-т. У 1848г. у Горы-Горках – Земляробчы інстытут – 1-ы ў Р. с/г профілю. У 1864г. ён быў закрыты. Навучанне на польск. і руск. мове. Пасля паўст. 1830-31 – русіфікацыя. Сярэднюю адукацыю давалі гімназіі, няпоўную сярэднюю – павятовыя, а пачатковую – прыходскія вучылішчы. У 60-х гг. дзейнічала 576 навуч. устаноў. Тэхнічныя навукі: Якуб Наркевіч-Ёдка (1847-1905) – аснову электратэрапіі. Ігнат Дамейка (1802-1889) – вывучэнне геалогіі і мінералогіі. У 19ст. працэс станаўлен. бел. л-ры і мовы: Адам Міцкевіч (1789-1855) – выкар. бел. фальклор – “Дзяды”, “Свіцязянка”, “Пан Тадэвуш”, “Гражына”. Віцэнт Дунін-Марцінкевіч (1807-1884) -1-ы класік новай бел. л-ры – “Сялянка” (“Ідылія”). Янка Лучына (Іван Неслухоўскі, 1851-1897)– пасля смерці зборнік паэзіі “Вязанка”. Уладзіслаў Сыракомля (1823-1862) – сялянск. тэматыка у вершах. Паўлюк Багрым (1812-1891) – дайшоў толькі 1 верш “Зайграй, зайграй, хлопца малы..”. Ян Баршчэўскі (1784-1851) – узорам рамантычнай прозы з’яўляецца польскамоўны твор “Шляхціц Завальня, або Б. у фант. апавяданні”. Францішак Багушэвіч (1840-1900) – у к.19ст. зборн. вершаў “Дудка беларуская” і “Смык беларускі”. Жывапіс: традыц. з’яўляецца гіст. партрэт, а новымі – пейзаж і бытавы. На змену класіцызму прыходзіць рамантызм, які ў 40-я гг. 19ст. змяняецца рэалізмам. Віленская школа жывапісу. Ян Дамель (1780-1840) – “Вызваленне Т.Касцюшкі з цямніцы”, “Адступленне фр. праз Вільню”. Валенцій Ваньковіч (1794-1841) – “Напалеон каля вогнішча”, “А.Міцкевіч”. Іосіф Аляшкевіч (1777-1830) – ствар. галерэю партрэтаў бел. магнатаў. Напалеон Орда (1807-1830) – каля 200 замалёвак бел. помнікаў. Іван Хруцкі (1810-1885) – пачын. жанра нацюрморта – “Партрэт невядомай з квнткамі”. Казімір Альхімовіч (1840-1916) – “Пахаванне Гедыміна”. Гараўскі (1833-1900) – “Вечар у Мінскай губерні”. Нікадзім Сілівановіч (1834-1919) – выканаў у выглядзе мазаічнага пано “Тайная вячэра”. Арх-ра: у пач.19ст. зарадзіўся класічны, а з сяр. 19ст. пачаў ўсталёўвацца рамантычны стыль. Віленская арх-ная школа. У Б. працуюць архітэктары – Львоў, Стасаў, Гуцэвіч. Палацава-паркавы комплекс графа Румянцава ў Гомелі (класіцызм), палацы у Жылічах і Снове (Бабруйск. і Нясвіжск. р-н), Петрапалаўскі сабор у Гомелі.