Ресми іс қағаздары терминдерінің қалыптасуы

Қазақ іс қағаздары терминдерін жасау, қалыптастыру, жүйелеу, реттеу жұмыстарын дұрыс жолға қою, жалпы даму бағытын белгілеу – бүгінгі күннің ең өзекті мәселелерінің бірі болып отыр. Соңғы жылдары термин мәселесіне айрықша көңіл бөлініп, тілші ғалымдардың, жалпы көпшіліктің жаппай пікір білдіріп, атсалысып жатқандығына қарамастан, қазақ іс қағаздары терминдерін қалыптастырудың өзіндік проблемалары аз емес.

Қазақ халқы өзінің даму тарихының әр кезеңінде түрлі елдермен араласып, әр түрлі қарым-қатынас жасағаны белгілі. Бұл қарым-қатынастың нәтижесінде қазақ тілінің сөздік құрамында бірқатар кірме сөздер пайда болды. Олар негізінен VIII-XI ғасырларда ислам дінінің енгізілуімен байланысты енген араб-парсы және XVIII ғасырдан бастап Ресеймен арадағы қарым-қатынастың күшеюіне байланысты енген орыс сөздері.

Араб-парсы тілдерінен енген сөздердің көпшілігі қазіргі кезде ана тілінің төл сөздеріндей болып, негізгі сөздік қорынан орын алуда. Солардың бірқатары ресми іс қағаздары тілінде қолданылып, жалпы халыққа түсінікті болып қолданылып келеді.

Олар: нарық, қарыз, емтихан, ақпар, құн, қазына, жәрдем, жарнама, хабар, куә, мөр, саясат, кеден, өкімет, өкіл, құқық, әкім, мәртебе, азамат, айып, мырза, мекеме, мағлұмат, мәжіліс, мемлекет, бұқара, салтанат, абырой, әйел, т.б.

Қазір қолданыста жүрген іс қағаздары атауларының бірқатары араб-парсы тілдерінен енген сөздерден жасалған. Мысалы: арыз, есеп, ереже, үкім, өкім, шарт, кепілдеме, мәлімет, т.б. Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңде ислам діні халық арасына кең таралып, оқу негізінен мұсылманша болғандықтан, қазақ іс қағаздары тілінде араб-парсы тілдерінің элементтері көп қолданылды. Уақыт ілгерілеген сайын араб-парсы тілдеріндегі элементтердің жаңасы кірмей, олардың сан жағынан азая бастағандығы байқалады. Қазан төңкерісінен кейінгі кезеңде іс қағаздары тілінде қазақтың төл сөздері мен орыс тілінен енген сөздер біршама көбейе бастады.

119-тапсырма. Мәтіннің мазмұны бойынша берілген сұрақтарға жауап беріңіздер.

1. Қазақ іс қағаздары терминдері қалай қалыптасқан? 2. Қазақ халқының даму тарихында әр түрлі елдермен жасаған қарым-қатынасының нәтижесі не берді? 3. Орыс сөздері неге байланысты енді? 4. Араб-парсы тілдерінен енген сөздердің қазақ тілінің сөздік қорындағы орны қандай? 5. Қазақ тіліне сіңіп, төл сөзіміздей болып кеткен кірме сөздерді атаңыздар. 6. Қолданыста жүрген іс қағаздары атаулары қай тілдерден енген сөздерден жасалған? 7. Іс қағаздары тіліндегі тілдік элементтер неге байланысты көп қолданылды? 8. Орыс тілдерінен енген кірме сөздер қай уақыттан бастап көбейе бастады?

120-тапсырма. Орыс тілінен енген кірме сөздерді сөзбе-сөз аударып, қолданудағы жіберіліп келген кемшіліктерден мәлімет алыңыздар.

Қазіргі таңда белең алған бір құбылыс – іс қағаздарын, олардағы терминдерді түгелдей орыс тілінен аударып алып жатыр. Сөзбе-сөз аудару арқылы, сөздердің дұрыс мағынасы берілмейді. Мысалы: орыс тіліндегі делопроизводство термині іс қағаздарын жүргізу болып қалыптасқан. Соңғы кезде орыс тіліндегі нұсқасында қағаз сөзі жоқ болғандықтан, іс жүргізу деп айтылып жүр.

Негізінде іс жүргізу заң саласында қолданылып жүрген термин. Мысалы: істі болды, ісі сотта қаралды, қылмысты іс тоқтатылды, істі жүргізу тапсырылды, т.б.

Олай болса, делопроизводство терминін іс жүргізу деп қолдану дұрыс мағына бермейді. Сондықтан, делопроизводство терминін іс қағаздарын жүргізу деп қолданған дұрыс. Себебі:

1. Біріншіден, іс қағаздарын жүргізу термин ретінде бұрыннан қалыптасқан.

2. Екіншіден, ол сөз мағынасын толық, айқын бере алады.

3. Үшіншіден, іс жүргізу заң термині ретінде қалыптасқан.

4. Делопроизводство – іс қағаздарын жүргізу; деловые бумаги – іс

қағаздары болып қолданылуға тиіс

121-тапсырма. Іс қағаздарына қандай құжаттар жатады? Жазбаша жазып, іс қағаздарындағы терминдердің бірнешеуімен 5-6 сөйлемдер құрастырыңыздар.

122-тапсырма. Төмендегі тілімізде қолданыста жүрген іс қағаздарына қатысты терминдердің аудармасын есте сақтаңыздар.

анкета – сауалнама аннулирование – күшін жою

адресат – қабылдаушы виза – бұрыштама

адресант – жолдаушы выписка – көшірме

актуальный – көкейкесті дубликат – екінші дана

документирование – құжат рәсімдеу

инструкция – нұсқаулық

административная ответственность – әкімшілік жауаптылық

8-апта. 16-сабақ.

Аралық бақылау жұмысы.

9-апта. 17-сабақ

123-тапсырма. XIX ғасырдың I жартысында ресми іс қағаздары қандай дәрежеде қалыптаса бастады? Өзара ой бөлісіңіздер.

124-тапсырма. XIX ғасырдың II жартысында қандай ілгері дамушылық болды? Пікірталас ұйымдастырыңыздар.

125-тапсырма. Берілген мәліметпен толық танысып, мәтінді мазмұндаңыздар.