Категория принадлежности

В татарском языке принадлежность выражается при помощи личных местоимений в притяжательном падеже: и особыми притяжательными аффиксами, присоединяющимися к существительным: китабым – моя книга, урыныбыз – наше место.

Значение принадлежности, в отличие от русского языка, где оно выражается сочетанием двух слов, в татарском языке может быть выражено одним существительным, оформленным специальным лицевым аффиксом принадлежности.

минем китабым

моя книга китабым

минем китап

минем – мой, моя, мое; синең – твой, твоя, твое; аның – его, ее;

безнең –наш, наша, наше; сезнең – ваш, ваша, ваше; аларның - их

после основ на гласный после основ на согласный

лицо единственное число

1 минем -м апа-м (моя сестра) -ым/-ем ул-ым (мой сын)

2 синең -ң апа-ң (твоя сестра) -ың/-ең ул-ың (твой сын)

3 аның -сы/-се апа-сы (ее, его сестра) -ы/-е ул-ы (ее, его сын)

множественное число

1 безнең –быз/-без апа-быз (наша сестра) -ыбыз/ебез ул-ыбыз (наш сын)

2 сезнең –гыз/-гез апа-гыз (ваша сестра) -ыгыз/-егез ул-ыгыз (ваш сын)

3 аларның –ы/-е апа-лар-ы (их сестра) -ы/-е ул-лар-ы (их сыновья)

Слова, оканчивающиеся на гласный и, при произношении которых в конце слышится звук ий, склоняются по лицам так же, как основы на согласный, но в 3 лице сохраняется вариант основ на гласный:

1 әни-ем

2 әни-ең

3 әни-се

Форма 3 лица множественного числа, в зависимости от контекста может иметь три значения, например:

аның апалары – его сестры; аларның апалары – их сестры; апалары – их сестра.

Числительные также принимают аффиксы принадлежности. Прочитайте и запомните следующие примеры:

Без икебез – мы оба (обе). Без өчебез – мы втроем

Сез икегез – вы оба (обе). Сез дүртегез – вы вчетвером

Алар икесе – они оба (обе). Алар бишесе – они впятером.

Безнең беребез (икебез, өчебез ...) – один (одна) из нас

Сезнең берегез (икегез, өчегез ...) – один (одна) из вас

Аларның берсе (икесе, өчесе ...) – один из них

Безнең икенчебез – второй из нас

Сезнең дүртенчегез – четвертый из вас

Аларның өчесе – третий из них

Категория падежа

В татарском языке, так же как и в русском, количество падежей - шесть. Для усвоения падежей важно знать соответствие падежных вопросов в русском и татарском языках.

падеж	вопрос	без аффикса принад- лежности, с аф. 1, 2 лица. мн.ч.	примеры	с аффик-сом прин-ти 1, 2 л. ед. ч.	примеры	с аффик-сом прин-ти 3 л.	примеры
Баш килеш Основной падеж	кем? нәрсә? кто? что?		апа әни көн		апам, апаң әнием, әниең көнем, көнең		апасы, апалары әнисе, әниләре көне, көннәре
Иялек килеше Притяжа-тельный падеж	кемнең ? чей? чья? чье? нәрсәнең? нинең? чей? у чего?	-ның/ -нең	апаның әнинең көннең	-ның/ -нең	апамның, апаңның әниемнең, әниеңнең көнемнең, көнеңнең	-ның/ -нең	апасының, апаларының әнисенең, әниләренең көненең, көннәренең
Юнәлеш килеше Направи-тельный падеж	кемгә? кому? к кому? на кого? нәрсәгә? нигә? на что? зачем? чему? к чему? об что? кая? куда? ничәгә? к скольки? на сколько?	-га/-гә	апага әнигә китапка даруга өстәлгә шәһәргә өчкә биш көнгә ун сумга	-а/-ә	апама, апаңа әниемә, әниеңә көнемә, көнеңә	-на/-нә	апасына, апаларына әнисенә, әниләренә көненә, көннәренә
Төшем килеше Винитель-ный падеж	кемне? кого? нәрсәне? нине? что?	-ны/-не	апаны әнине көнне	-ны/-не	апамны, апаңны әниемне, әниеңне көнемне, көнеңне	-н	апасын, апаларын әнисен, әниләрен көнен, көннәрен
Чыгыш килеше Исходный падеж	кемнән? от кого? с кого? нәрсәдән? от чего? из чего? с чего? кайдан? откуда?	-дан/ -дән -тан/-тән -нан/ -нән	ападан әнидән көннән таштан урамнан	-нан/ -нән	апамнан, апаңнан әниемнән, әниеңнән көнемнән, көнеңнән	-ннан/ -ннән	апасыннан, апаларыннан әнисеннән, әниләреннән көненнән, көннәреннән
Урын-вакыт килеше Местно-временн. падеж	кайда? где? кемдә? у кого? на ком? нәрсәдә? нидә? на чем? в чем? кайчан? когда? ничәдә? во сколько?	-да/-дә -та/-тә	өстәлдә әнидә китапта шимбәдә алтыда	-да/-дә	апамда, апаңда әниемдә, әниеңдә көнемдә, көнеңдә	-нда/ -ндә	апасында, апаларында әнисендә, әниләрендә көнендә, көннәрендә

Основной падеж татарского языка отчасти соответствует именительному падежу русского языка: Әни кайтты. Мама пришла. И этот падеж употребляется чаще, по сравнению с остальными. Слово в основном падеже в предложении может выступить подлежащим, дополнением, определением, сказуемым, обстоятельством (совместно с послелогами и послеложными словами). Алсу килде. Пришла Алсу. Мин кибеттән алма алдым. Я в магазине яблоко купила. Бу таш өй бик матур. Этот каменный дом очень красивый. Мин - студент. Я - студент. Театр янында очрашырбыз. Встретимся возле театра.

Притяжательный падеж: Апаның эше бик күп. У сестры много дел. Дәфтәрнең битен ертып алдым.

Направительный падеж : Апа шәһәргә китте. Безгә сигезгә килергә куштылар. Бу китапны илле сумга алдым.

Винительный падеж: Китапны алам беру книгу, апаны сагынам скучаю по сестре.

Исходный падеж: урамнан кереде. Мин эштән кайттым. Бу бина таштан эшләнгән.

Когда татарский вопрос соответствует русскому из кого?, существительное употребляется только в форме множественного числа, например: Бу группа укытучылардан тора. Эта группа состоит из учителей.

Местно-временной падеж употребляется для обозначения местонахождения предмета или времени, к которому относится действие или состояние. Мин Казанда яшим. Я живу в Казани. Мин алтыда торам. Я встаю в шесть.

В татарском языке местоимения изменяются по падежам так же, как и существительные. Личное местоимение мин я в притяжательном падеже имеет форму минем мое.

Числительные вне сочетания с существительными в татарском языке изменяются по падежам так же, как и существительные.

Во всех случаях при склонении слова во множественном числе аффиксы множественности -лар/-ләр, -нар/-нәр присоединяются к основе, а падежный аффикс присоединяется к аффиксам множественного числа: балалар, балаларның, балаларга.