15. Социаль проблемаларны хәл итүдә жур-ның роле.

Соц.проблема- күмәк фикер алышу ареналарында(публичн.арены)куркыныч, тормыш ө-н зарарлы дип билгеләнеп, “проблема” ярлыгы беркетелгән, күзалланган ситуация.

Күзалланган ситуация + җәмгыятнең күмәк билгеләмәсе = соц.пробл.

Җәмгы-ть игътибарының теге яки бу соц.проблемага юнәлтелүе, элеге проблеманың куркынычын,зарарын аңлап эшләнми, ә күпчелекнең билгеләмәсе, фикере аша башкарыла.

-көн саен юл хәрәкәте бәрелешләрендә 100 кеше үлә, шулай да авиакатастрофа ММЧ игътибарын җитәрлек дәрәҗәдә җәлеп итми.

ММЧ теге яки бу проблеманы көн кадагына меңгерү өчен соц.проблема:

-драматиклык (кан - яшь күп булсын),

-яңалык,

-миллилек, мәдәнилек, этниклык,

- сәясилеккә ия булырга тиеш.

Бу критерийларга туры килеп тә, әгәр хакимлек итүче элитаның мәнфәгатьләренә туры килмәсә, соц.проблема “көн кадагына эләгә алмый.

Соц.проблемалар “көн кадагына” эләгү өчен бер – берсе бн конкурентлык көрәшенә керәләр. Проблеманың әлеге көрәштә җиңү, җиңмәве аның куркынычлыгы һ күп кешеләрне борчуына бәйле түгел. Ә ММЧның үткәрү мөмкинлеге бн бәйле. ТВда, радиода үткәрү мөмкинлеге – эфир вакыты; газетада – полоса, мәйдан.

“Көн кадагына” керә алмаган соц.проблемалар:

- РФ Армиясендә хәрби хезмәт вакытында солдатларга көч куллану;

- гаиләдә көч куллану (ел саен 14000 хатын – кыз ирләре кыйнаудан үлә);

-спиртлы эчемлекләр кулланудан тыела алмау (бөтендөнья сәламәтлек саклау оешмасы әйтүенчә,елына 8л чиста спирт куллану сәлам-ек өн куркыныч түгел. Ә Россиядә бу күрсәткеч 2002 елның беренче ярт-да һәр кешегә 14,5л чиста спирт. Россиядә 30 мең кеше спиртлы эчемлекләрдән агуланудан үлә, 70-80 % көчләү, үтерү, хулиганлык җинаятьләре исерек килеш эшләнә.)

- наркомания

- ВИЧ/СПИД

Жур-ка күп кенә соц.проб-ны хәл итүдә катнаша: – наркомания, алкоголизм, эшсезлек, торак, экология. Аларны аңлата, проблеманы күтәрә, хәл итү юлларын күрсәтә. Соц.проб-р кешенең тормыш дәрәҗәсенә бәйле…

16. Редакциянең оештыру - масса эше, аудитория белән ммч арасында ике яклы элемтә.

Редакция - бер максатны тормышка ашыру өчен җыелган кешеләр коллективы

1. комплекслы хар-р (жур-т хзмәтендә публ-тик, редакторлык һәм оештыручы функция),

2. индивидуаль - коллектив хар-р (күп очракта жур-т теманы үзе сайлый, ләкин коллективның да йогынтысы зур),

3. производственно-творческая деятельность.

4. Сочетание универсальности со специализацией.

Устав кабул итүе: 1. вазыйфа бүленеше, 2. отделларга бүленү, 3. спцкорр.(бер теманы дәвам итә, собкорр), 5. творческая, техническая и комерческие структуры, 6. величина – как справляются.

Методы упр-я: 1. Конституция, 2. Экономика, 3. Психологик...Оештыру эше – максатлы эш. Ул ред. Коллективының нәтиҗәле эшләвен тәэмин итә.

-Эш бүленеше: Һәр хезмәт нәшриятенең хокуклары була. Бу эшне контрольдә тотарга ярдәм итә.

-карарларны коллектив б-н хәл итү, кол-в фикеренә колак салу.

-җәмгыяви башлангычны үстерү. Бу халыкчанлык принцибы б-н бәйле. ММЧ эшчәнлегенә халыкны да катнаштыру.

-һәр хезмәткәрнең җаваплылыгы. Һәр журналист үз хезмәте өчен, иң беренче, үзе җавап бирә.

Ред эше өч төрле була:

1. Оештыру – җитәкчелек итү(редактор, җаваплы секретарь, бүлек мөдире)планлаштыру, кадрлар сайлау, шартлар тудыру, коллектив эшен оештыру. Иң зур җавплылык – редактор җилкәсендә.

2. журн-стның оштыру эше- җәмг-ге ихыяҗларга таянып, ауд-не өйрәнеп, укучыны ред. б-н бергә эшләргә, хезмәтәшлек итәргә өнди, укучы б-н элемтәдә тору мөһим.

3. Публицистик эшчәнлек. Укучы журн-ст тур. язмалары буенча(радио, ТВ) фикер йөртә. Ш.к.объектив, дөрес мәгълүмат бирергә кирәк.

Оештыру- масса эше: –конкурс,, яңа рубрикалар, анкета, хатлар, телефон, аралашу(туры элемтә), очрашулар,махсус хәбәрчеләр булдыру, даими авторлар, рейд, смотр, тикшерү, күчмә ред-я, постлар.

Аудитория б-н ике яклы элемтә:

- ММЧ үзе идарә итүче система;

- ММч идарә ителүче система(ауд. Мәнфәгатьләренә иярү)

17. Жур-ка – иҗат эшчәнлеге төре.

Иҗат – реаль чынбарлыкта объектив һәм субъектив, матди һәм рухи характердагы яңа предметлар тудыра алу. Ул – кешегә генә хас феноменаль күренеш. Ул иҗтимагый әһәмияткә дә ия булырга тиеш.И. субъектив һ. Объектив була ала. О.яңа иҗат-дөньяда бүтән аналогы булмаган продукт тудыру. С.иҗат –ул иҗат итүче өчен генә яңа. Жур-ка рухи продукт тудыра. Жур-ка һөнәренен аермасы:көндәлек практикага бәйле, шуңа ярым рухи, ярым матди продукт.Ул билгеле бер кысаларда иҗат итә.Ул – гаять катлаулы психологик процесс. Иҗат актында кешенең интеллектуаль, эмоциональ, психик (аңындагы һәм аңнан тыш) сыйфатлары катнаша. Иҗат нәтиҗәлелеге объектив шартларга һәм субъектив факторларга бәйле. Иҗат соц әһәмияткә ия, чөнки ул рухи яки матди ихтыяҗларны канәгатьләндерә.

Һәвәскәр һәм профессиональ иҗат бар: һәв-р – иҗатның закончалыкларына стихияле рәвештә буйсына, проф.- закон-га аңлы рәвештә буйсына.

Жур-т иҗатының үзенчәлекләре: - ул билгеле бер функ-гә юнәлтелгән,

• аерым принц-га таяна,

• реал чынбарлык белән эш итә, көндәлек тормыш матер-на таяна,

• билгеле бер алгоритмга буйсына (билгеле бер операцияләр үтәргә т.)

• конкрет вакыт һ. урын кысаларында эш итү.

Иҗат профессиональяктан үскән саен бүленеш төрләре дә арта бара. Ул ике яссылыкта:

1.Жур-т иҗатының төрләре: а) ММЧ төрләре: М.тапшыру үзенч-нә бәйле (кәгазь,экран, тавыш), б) региональ характер, в) функ-ре(сәяси, фәнни), г) яктыр-ла торган предмет (спорт, мәдәният..) д) аудитория үзенч-ге, е) периодиклыгы (көндәлек).

Тагын бер бүленеш: 1. оештыру-идарәлек иҗаты (редактор, җаваплы сәркатиб),

2. Редакторлык – һәрвакыт текст төзәтү өстендә эш алып барыла

3. авторлык – иң мөһим төр. Үз әсәрен язу, тикшерү, монтажлау

2.Эш бүленеше: а) вазыйфа үзенчәлеге (корр-т, секретар, фотохәбәрче), б) вазыйфа дәрәҗәсе (баш мөхәррир, бүлек мөх-ре), в) тематик махсуслашу, г) жанр яганнан махсуслашу (очерк остасы).

Иҗат процессы 2 буыннан тора:

1. Чынбалыкны үзләштерү-объект сайлыйсың(общага))

- элемтәгә әзерләнү(тел. аша)

- танышу

- сит-не максатчан өйрәнү

2. текст тудыру: - әсәрнең ниятен булдыру

- ниятне конкретлаштыру

- н-не реальләштерү

- камилләштерү

Иҗат өчен этәргеч- тормыш үзе.

18. Жур-т иҗаты психологиясенең үзенчәлекләре.

Танып-белү, аралашу методларларыннан кала иҗатка психологик факторларларның йогынтысы да зур. Жур-ң ауд-гә тәэсир итүе барышында ике арада туган мөнәсәбәтләрне берничә төргә б.м.

• “койрыклану” – ачык мисал “сары матб-т”, аудитория көенә җырлау, “кешегә үзе теләгәнне бир...”

• Квазидемократик алым. 1нче ысулның дәвамы. Иркен фикер йөртү, һәр фактны ирония, сарказм бн аудиториягә җиткерү – төп сыйф. М.өеменнән ауд. Үзенә кирәген алсын...

• Манипуляцияләү алымы. Бу ысулны нигездә МЧын гамәлгә куючы файдалана. Ауд-я фикере М. җиткерүче фикеренә буйсына.үзен буйсындырырга биргән өчен ауд-я үзе дә гаепле)

• Каршылыклы мөнәсәбәт – ауд. Фикере журн-кы бн тәңгәл килә кебек. Ләкин бер позицияне биләсәләр дә, араларында бәйләнеш кенә туа алмый. Бу – жур-ң гаебе. Я һәркемгә кызыклы тема алынмаган, я псих-к үзенч-р исәпкә алынмаган...

• Үзара хезмәттәшлек мөн-ре – жур-т ауд-ң мәнфәг-н тулысынча канәг-дә б.к.

Кешенең психик эшчәнлеге бер үк вакытта ике яссылыкта бара: - аңлы,

- аңнан тыш.

Журналист иҗат иткәндә аудиториясе, җәмгыятьнең мәнфәгатьләрен генә түгел, ә психологик үзнчәлекләрен белеп, аларны исәптә тотып эш итәргә тиеш.(Теләсә - кайсы кешенең психологиясе объектив һ. субъектив шартларга бәйле(шулар турында сөйләргә)).

Журн-ң психологик үзенчәлекләре:аңнан тыш процесслар. Бу иң элек ауд. психологиясен өрәнүдән башлана:

- ауд. Кайсы соц. катламга керүен белеп иҗат итәргә.

-Ауд. Псих-н өйрәнергә кирәк(анкета, соц. тикшерүләр ярд. Б-н)

-объектны псих-н(тел.,үзе б-н)

- журн-ң үз психологиясе. Аңнан тыш яссылык тоемлау, кабул итү, установка, интуициядә чагыла.

Установка – элеккеге тәҗрибәгә таянып, билгеле бер ситуациядә үзеңне тоту тәртибе, әзер булу. Иң кирәкле уст-ка – шәхси һ. җәмгыять ихтыяҗларын тою һ. тәңгәлләштерү. Уст-ка тудыру өчен төп шарт – ихтыяҗь. Уст-ка вакытны экономияли.

Интуиция – логик нәтиҗәгә килү авыррак булганда б.к. Ул фикер хәрәкәтен аңламыйча гына кешенең предмет турында нәтиҗә ясавына нигезләнгән танып белү эшчәнлек формасы. Сәнгатьтә инт-я буенча, фәндә башта логикага, аннан соң гына инт-гә мөр-т итәләр. Жур-т инт-се - фәнни инт-не, сәнгатьле сиземләү һ. гамәли акылны т. итә. Иҗади максатка ирешү авыр булганда, оригиналь юл кирәк бул-да инт-гә м. итәләр.

Ассоциация – элекке псих-к тәҗрибә бн бәйле, аларның яңаруы. Ас-я никадәр күп булса, автор шулкадәр предмет тур-да күбрәк белә, аңлый д. сүз. Ассоциативлыкны арттыру өчен күзаллауны киңәйтергә, тәнкыйди фикерләргә, эмоцияләрне баетырга кирәк.

Фантазия – психологик прогноз кую бн бәйле, киләчәккә юнәлгән. Ул яңалык, оригинальлек тудыра, фикерләүне абстракт яссылакка куя, шул ук вак-та шәхси үзен-гә, хисләргә битараф булмый. Ф. Төзеклеккә, бөтенлеккә, эзлеклелеккә омтыла, фикер каршылыгын җиңәргә ярдәм итә. Ф. уйлап чыгару түгел, ә мәгълүмат үсеше, чынбарлыкка хилафлык китерергә т.т.

Журн-ң эмоцияләре,хисләре, теманың якын булуы, тормыштагы позициясе психологиясенә йогынты ясый.

19. Жур-т иҗаты методларына сыйфатлама.

Иҗат – реаль чынбарлыкта объектив һәм субъектив, матди һәм рухи характердагы яңа предметлар тудыра алу.

Метод – грек. “тикшерү ысулы, юлы” д.а. М. – билгеле бер бурычны үтәүгә юнәлдерелгән һәм фәнни нигезләнгән эш-гамәлләр системасы. Жур-да методлар жур-т алдына куела торган объект, шул ук иҗат актының стадиясе бн бәйле рәвештә берничә төргә аерыла:

Жур-т иҗатының методлары

Чынбарлыкны үзләштерү м.\мәгълүмат җыю, туплау

Танып-белү м-ры Эшкәртү

Текст оештыру м-ры

1. әңгәмә сораштыру, 1. анализ-синтез, 1. фактологик,

2. күзәтү, 2. чагыштыру 2. дәлилләү,

3. документ бн эшләү, 3. индукция-дедукция м., 3. диалогик,

4. социологик м. 4. гомумил-рү, конкрет-ру, 4. тасвири.

Анкета, сораштыру

эксперимент 5. аерым фәнни м.,

6. кешене танып-белү м.

Текст оештыру методлары:

Т. Үти торган вазыйфа, жанрларга бәйле рәвештә бүленә:

-фактологик-вакыйга, факт турында оператив хәбәр итү.(Хәбәри ж-р)

-Дәлилләүче м. – фикерне исбатлау/кире кагу;

-тасвирый-вакыйганы яки кешене тасвирлаучы текст(очерк, репортаж)

- диалогик-интервью;

20. Жур-ка мәгълүматына сыйфатлама.(см. 10 сорау)

Инф-я – хәбәр. Ул журн-ка фәнендә төп фәнни категория. Журн-ң төп эше – информация туплау, саклау, эшкәртү, җиткерү. И.безнең тирә - юнебездә бара торган төрле фактлар, кешеләрнең эшчәнлеге тур.мәгълүмат.Җәмгыятьтә бара торган фактларны – соц. информация дип атыйлар. Журналист иң беренче, җәмгыятьтә туган фактлар тур. мәгълүмат туплый. Төп үзенчәлеге - конкрет –реаль ситуация өйрәнелә. Мәгълүмат эшкәртү- фикер аша үткәрү, хәл ителәсе проблемага чыгабыз- әсәр язабыз-формага китерәбез-тел – бизәкләү чаралары-халыкка җиткерү. Мәгълүмат – жур-да үзәк категорияләрнең берсе. Ул аудиториягә жур-ка китергән белешмә, информация.

Сыйфатлары ??? : - массага юнәлгән,

• масса мәнфәгатен кайгырта,

• бәяле караш,

• бер үк вак-та бөтен кешегә катнаша алу мөмкинлеге тудыра...

М. үзе күп төргә бүленә: - механик,

- химик,

- физик,

- биологик,

- социаль.

Социаль М.: - сәяси,

• икътисади,

• мәдәни,

• фәнни,

• халыкара.

Икътисади: - бүлү,

• алмашу,

• куллану.

Жур-ка М.-те – социаль инф-нең бер төре (кешегә мөн-те буенча). Ул билгеле бер максатлар нигезендә эшкәртелгән, билгеле бер форма алган. Жур-т М-не билгеле бер ауд-я кабул итәрлек итеп эшкәртә һ. тәкъдим итә. Аны тулаем кабул итеп булмаганга, кеше үзенә кирәген генә сайлап ала. Шуңа да М.: - реаль( ауд. тарафыннан кабул ителгән,аңланган),

- потенциаль (билгеле бер максат б-н эшкәртелгән, билгеле бер формага китерелгән инф. газетага басылган мәкалә.)

ММЧда бирелгән барлык М.та потенциаль. Жур-ң төп максаты – реаль М. арттыру.

Нәтиҗәлелек= потенц. М./ реаль М.

Жур-т текстында берничә төр М. була:

1. тасвири (кайда, ничек?)

2. идеаль-тасвири (билгеле бер идеалларга нигезләнеп тасв-у),

3. бәяләүче (вариатив – жур-ң мөнәсәбәте бар),

4. норматив (сурәтләнгән ситуациядә үзеңне тоту тәртибе).

Тикшерүчеләр мәгълүмати жур-ң 3 төрен аерып күрсәтәләр:

1. Семантик – жур-т әсәренең тормышка мөнәсәбәте. Бу аспект жур-ка әсәренең актуальлеген билгели.

2. Синтаксик – жур-к әсәрдә элементлар бәйләнеше, гармониядәме?

3. Прагматик – Ж. М-нең практик аспекты. Иң мөһим аспект. Ул аудитория бн элемтә булдыруны тикшерә. “Кеше безнең М.-ны кабул итәме?” – дигән сорауга җавап бирә.

21. Жур-т осталыгының күрсәткечләре.

1. тема актуальлеге,

2. объектның дөрес сайлануы,

3. әсәрнең конструктивлыгы, нәтиҗәлеге,

4. төзелеш камиллеге,

5.тел-стиль камиллеге.

Жур-т иҗатына йогынты ясаучы субъектив факторлар . О. шартлар (+ 8 сорау!!!)

Жур-т осталыгы һөнәрнең О. таләпләре нигезендә б.к. Бүгенге жур-ң дөньяга карашы төгәл, нигезле б.т. Яхшы жур-т табигать, кеше закончалыкларын б.т. Соц. тәҗрибәсе (халык нәрсә бн яши, нинди проблемасы бар), әдәби иҗади сәләт тә бик мөһим.

1. Интел. сыйф. – алдынгы ур. тора. Ул кешенең фикерләү дәрәҗәсе, акылының үсеш дәрәҗәсе. Жур-т өчен дөрес бәя бирү, акыл, фикер аныклыгы, чынбарлык күренешләрне аңлау сәләте төпле, нигезле б.т. Интеллект өчен белем туплау әһәмиятле.

2. Образлы фикерләү һ. чынбарлыкны күрә белү. Ягъни әдәби сәләт, фикер йөртү һ шуны бәян итү. Язарга омтылыш, үзеңне мәҗбүр итү әһәмиятле.

3. Жур-т шәхеснең хисси-псих-к үзенчәлеге. Кызыксынучанлык, күзәтүчәнлек, кыюлык һ. иң мөһиме кеше бн аралаша белү, оператив эшләү, теләсә нинди шартларда эшләү, язылмаган законнарны бозу жур-ң бәясен төшерә.

22. Жур-ның һөнәри аралашуы.

Эш сәгатьнең 3\4 журн-т аралашып үткәрә. Бу вак. үзара тәрбия,белем алу, тәҗрибә туплау процесслары да бара тормышка ашырыла. Аралашу б-н бик күп һөнәрләр б.к. Журн-ка да турыдан – туры аралашу б-н бәйле.

Аралашу формалары: шәхси,телефон аша, сөйләшү, сораштыру, шәхси интервью, күмәк интервью.

Журн-ст әңгәмәдәше янына матбугат вәкиле булып бара. Аны, иң элек нинди дә булса мәгъ-т кызыксындыра. Бу вакытта аралашу эшлекле характерда бара.. Аралашу була:

-эшлекле- рәсми;

-Ирекле- рәсми булмаган.

- импровизацияле(очраклы оешкан)-рәсми+эмоциональ.

Әңгәмә ике очракта барып чыкмый:

• әңгәмәдәшләр якыртыла торган тема тур. бер үк дәрәҗәдә хәбәрдар булсалар.

• әгәр дә берсе тема турында бөтенләй хәбәрдар булмаса.

Журн-ст б-н аралашучы төрле соц. катлам кешеләре булса да аралашу читен. (яшь, һөнәр арасы).

Жур-т гел аралашуда – коллектив бн, халык бн... Аның псих-к аспекты – кеше бн сөйләшә белү. Аралашудагы киртәләрне җимерү өчен:

• М. күбрәк алу өчен исемен еш кабатларга,

• Тыңларга өйрәнергә, кызыксынырга,

• Яраткан темасына сөйләшергә,

• Комплементлар әйтергә,

• Елмаю, мөләемлык...

Аралашу – кешенең мөһим яшәеш һ. эшчәнлек формасы. Журналист эшчән-енең 2\3ен алып тора. Сорауларны дөрес бирү – аралашуның нәтиҗәлеген тәэмин итүче мөһим шарт. Сорау төрләре – ачыктан-ачык, төп һ. контроль, нейтраль һ. юнәлеш бирүче һ.б.

Җур-ң һөнәри аралашу табигате сорауны аңлаешлы, төгәл куюны сорый. Сорау булачак язманың эчтәлегенә яраклы, әңгәмәдәшнең шәхси сыйф-н исәптә тота.

• Сорауларда тикшерелә торган мәсьәләгә кагылышлы элементлар б.т.,

• Башкарган эшенә генә түгел, дәрәҗәсенә, эчке дөньясына, кичереш-тойгысына, хар-на һ.б.,

• Күңел халәтенә игътибар (бәлки ул авырый яисә аргандыр).

• Тыңлау осталыгы,

• әңгәмәне тиешле юнәлешкә бора белү;

• төрле типтагы сораулар...

Микрофон сүнү әңгәмә тәмамлану, дигән сүз түгел...

Гомуми әзерлек таләп ителә, интеллект ягыннан үсеш алган б.т.

Әңгәмә 3 этапта үтә: 1. үзара бер-береңне тану (ачылу яисә йомылып калу),

2. үзара мөнәсәбәткә керү (ышаныч булу-булмау),

3. үзара эш (эшләү яки каршы килү). Жур-т артист б.т.

Журн-ка конфликтлы ситуацияләрдә аралашыра туры килә. Андый очракта да журналист инициативаны үз кулында тотарга тиеш.