67. 1917-1920 Нче елларда чыккан татар газета-журналлары

Ленин Рев-я булу бн матб-т органнарын үз кулына ала. 1917 ел 27 окт. “Матбугат турындагы” Декрет к.ит. Ул барлык типограф-не кәгазьне дәүләт милке д. игълан итә. буржуаз матб-т юкка чыгарыла, рус телендә Совет басмалары б.к. Әмма хөкүмәт Р-дә яшәүче башка милләтләр телендә дә газет чыгару кирәклеген аңлый.

1918 елны Халык Комиссариатлары Советы милләтләр арасында тарала башлаган милләтчелекне юкка чыгару максатыннан әлеге эшкә алына.

1918 елда Питерда учред. Собрание җыела, анда һәрдаим мөселман депутатлары да сайланып килә торган була ягъни демок-к карашлы татарлар М.Вахитов (Казан), Г.Ибр. (Уфа), Шәрәф Манатов (Ырынбур). Алар Совет властен танымый, большевиклар, сул карашлы кешеләр уч. Собраниене ташлап чыгалар, шуннан Собрание куып таратыла. Бу вакытта милләт эшләре бн Сталин үзе шөг-н һ. Собраниене ташлап чыккан мөс-ны үзенә чакырта һ. ҮМК төзергә тәкъдим итә. М.Вахитов рәис итеп сайлана. Тат. матбугатын б.к. Ү-к Мөс-н К-ң роле зур булган.

Үзәк мөселман Комиссариаты органы буларак Питерда “Чулпан” газ. ч.б. Редакторы - Гөлҗиһан Абушева, соңыннан Г.Ибр. (Мөселман Комиссариаты 17-19 елларда 60 газет чыгара, 49ы татар телендә). Авторлар: Мостафа Сөбхи, Шәрәф Манатов, Исхак Рәхмштуллин.

Максаты: реакционерлар, динчеләргә каршы көрәшү, халык арасында социализм идеяләре тарату.

1918 елның март-май айларын кадәр чыккан буржуаз-либераль басмалар бн Совет матбугаты арасында кискен фикер көрәше бара. Алар “Ч.”ны андагы журналистларны Совет властенә бер сынык икмәккә сатылган д.атыйлар.

Бәхәс кузгаткан сораулар арасында милли Респуб-ка төзү мәс-се дә бар. Либераль-буржуаз басмалар “Совет вл-е Милли автономия бирмиячәк,” - ди. Ә “Ч.” каршы чыга.

Уфа – Г.Ибр. “Ирек”,

Казан – М.Вахитов “Кызыл байрак”, “Эшче”, “Кызыл Армия”, “Кызыл Шәрыкъ” һ.б.

1918-1919 елларда Аклар армиясе кулында торган Урта иделдә, Уралда, Себердә, 20 газета чыга. Казанда “Корылтай”, САмарада Безнең фикер“, “Халык”, Уфада “Уфа хәбәрләре”, “Агыйдел”, “Ил теле”, Оренбургта “Яңа вакыт”, Омскида “Хакыйкать”.

68. Г.Тукайның журналистик эшчәнлеге.

1905 елларда Җаекта чыгучы демокр-к басмаларда эшли: Фикер, Уклар – типографиядә хәреф чыючы, Әлгасрелҗәдидтә сәркатиб. да: “Әлгасреҗдит”: Г. Тукай беренче шигырьләрен, әдәби – иҗтимагый мәкаләләрен бастыра. Т-ң беренче сатиралары:”Һөд-Һөд”,”Кырмыска”,”Шүрәле” имз-ры б-н басыла. “УКлар”

Казанга килә һ. Ф.Ә. бн Әл-Ислах газ. эшли.

1908 Г.Камал бн “Яшен” ж-н чыгара.

1912 “Аң” ж-на нигез салучыларның берсе.

Матб-ң төп вазыйфасы – аң-белем тарату, милләтне агарту, әхлакый тәрбия бирү, ди Тукай. Татар алга киткән милләтләрне куып җитәргә тиеш, моңа матбугат аша ирешеп булуны ассызыклый. Искелеккә, наданлыкка, соц.-сәяси изүгә каршы чыгып, халык мәнф-н алга куеп эш иткән матб-т халыкчан, ди.

Тормышның тискәре якларын, изүчелекне тән-п кенә калмый, көрәшкә чакыра.

Реакцион матб-ка каршы.

Иҗатында: - пуб-кага һ. сатирага еш мөр. итә,

• тәнкыйди рухта яза,

• хәбәр, пародия жанрында актив,

• параллель кую, контрастларны еш кул-на.

Әсәрләре:

- “Мужик йокысы – яшәешне тасв-й, авыл халкы надан, фәкыйрь,

- “Хиссияти миллия” – шәкертләр турында,

- “Татар кызларына” – х.к. азатлыгы турында, тел яшерүгә, йөз ябуга каршы,

- “Кыямәт көне”,

- “Безнең милләт үлгәнме, әллә йоклаганмы?”,

- Г.Камалның сәхнә әсәрләренә рецензия яза (“Бәхетсез егет”, “Бүләк өчен”),

- “Уральскида хөррият бәйрәме” (репортаж),

- М.Гафуриның “Хәмитнең хәяте” әсәренә “Идел” газ. рецензиясе,

- “Исемдә калганнар” (очерк),

- “Тәнкыйть кирәкле шәйдер”. (!!!)

Пуб-да күтәрелгән темалар:

• х.к иреге,

• белемгә омтылу,

• шәкертләр хәрәкәте,

• рев-н рухлы яшьләр үсү,

• театр, яңа әд-т б.к.

Барлык әсәрләрендә дә алда зур көрәш булачагына ишерә хөкем сөрә, думаны гаепли.

Т.татар жур-нда барлык төп жанр-га да нигез салучы: хәбәр, репортаж, отчет, мөхбирнамә, мәкалә, рецензия, матбугат күзәтүе, очерк, фельтон, памфлет, комментарий, хат, тәрҗемә.

“Йолдыз”, “Бәянелхак”ка яза. “Вакыт”ны милләтчелектә, “Тәрҗеман”ны муллаларга теләктәшлектә гаепли.