61. 1905-1907 Нче елларда чыккан татар газет-журналлары (гомуми сыйфатлама)

Татарча вакытлы матбугатның беренче чорына хар-ка биргәндә ул иҗтимагый-сәяси үзен-нән ттыш, демография һ. тармак җәһәтеннән төрле була. Баштан ук балалар, яшьләр мат-ты б.к., иҗтимагый-сәяси басмалар бн бер рәттән мәг8ариф, әд-т-сән-ть, тарих-мәдәният, дин мәс-ре б-ча басмалар д.к. Җитди мат-т бн бергә сатира ж-лар, көлке жур-ы ч.б.

Тора-бара матбугатның составы үзгәрә, төрле тармак-га багышланган газ.-жур-р күбәя. 1905-1907 ел-гы газ.-жур-р дөньясы рев-гә кадәрге үсешенең беренче адымы булуы бн генә түгел, киеренке көрәш мәйданына әверелгән булуы бн дә кызыклы һ. әһәмиятле. Анда заманны борчыган мәс-нең һ. аңнарын биләгән карашларның тулы чагылыш табабыз.

Татар телендәге беренче басма газет “Нур” (дини) 1905 елны 2 сен-дә Гатаулла Баязитов Тарафыннан чыгарыла. Шул ук елның 29 сен-дә Җаек шәһәрендә хөкүмәт оешмаларынң рәсми рөхсәтеннән башка “Фикер” газ. д.күрә (К.Мотыгый). Тукай акитив катнаша.

Казанда беренче газ-ка рөхсәт 1905елның 7 окт-дә Казан шәһәр Думасы әгъзасы Сәетгәрәй Алкинга рус һ. татар телендә чыгару шарты бн бирелә. Ул “Казан мөхбире” ис. Газ. Башта ике телдә басыла, соңыннан аны татар телендә генә чыгаралар.

17 окт. Манифесты игълан ителгәч, цензура юкка чыгарылгач, 1905-1907 еллар арасында 21 газет һ. 13 ж-л чыга.

Газет-ж-ны иҗтимагый-сәяси юнәлешләре б-ча 4 төркемгә бүлеп карарга м-н:

1. либераль-буржуаз басмалар (5 газ.: “Казан мөхбире”, “Йолдыз”, “Вакыт”, “Әхбар”, “Идел”, 1 ж-л: “Шура”),

2. револ-н-дем-к матбугат (“Фикер”, “Азат”, “Таң йолдызы”, “Азат халык”, “Дума”, “Таң мәҗмугасы”, “Әльислах”, 8 ж-л: “Әлгасрелҗәдид”, “Уклар”, “Карчыга”, Тәрбиятел-әтфаль, Ислах, Чүкеч, Чикерткә, Яз )

3. большевиклар мат-ы (“Урал” газ., “Туп” ж-лы)

4. дини мат-т (7 газ.: “Әлгаләми мөслимин”, Хәмият, Нур, Борһаны тәрәккый, Бәянелхак, Ислах, Өлфәт, ж-р: Дин вә мәгыйшәт, Әддин вә әләдәп, Наҗат)

Моннан тыш дем-к басмаларда сатирик язмалар күп ур. алып тора, фельетон жанры актив.

Либераль-буржуаз атнага 3 тапкыр чыккан, соңыннан көндәлеккә әверелгән. Зур формат бн чыккан, давәмлы б-н, үз тирәсенә куәтле каләмнәрне туплый алган.

1905-1907 елда матб-ң өчтән ике өлеше

- тормышның яңаруына,

- прогрессны тооткарларп тора трган богаулардан арынуга хезмәт иткән,

- милли нәшриятләр, басма сүз продукциясенә юл ачыла,

- гонорар түләүне әкренләп кенә “Вакыт”, “Шура”, “Аң” кертә башлый.

62. 20 Гасыр башында татар матбугаты үзәкләре.

1916 елда Татар матб-ң 10 еллыгында “Казан мөхбире”н иң беренче тат. газеты д. саныйлар. Әмма бер ай алдан Питерда “Нур” чыга башлый, тат. мәдәнияты үзәгеннән читтә, теле авыр, госманлы төрек теленә нигезләнгәнгә, татарныка д. санамыйлар.

“Казан мөхбире” Идел-Урал тат. матб-ң чишмә башы. Редакторы – Сәетгәрәй Алкин.

Казан – тат. газ.-ж-ң иң мөһим үзәкләрнең берсе. 1905-1917 елларда К.да татар телендә 19 газ. 11 ж-л чыга. Жур-р арсында – 3 балаларж-лы, 1 х.к., 2 мәгариф хезмәткәрләре, 2 юмор һ. сатира, 1 белешм-сән-ть, калганнары фәнни, фәнни-популяр, иҗт.-сәяси һ. әдәби хар-да.

• Беренче Казан ж-лы “Әд-дин вәль-әдәб” (1906) – Г. Баруди (1908-1913 – туктала, 1913-1917)

• “Әл-Ислах” газ. (1907-1909),

• Татар һ. рус. тел-дә “Русия сәүдәсе” (1912-1917),

• “Хокук вә хәят”,

• “Аң” әдәби ж-лы (1912-1918)

1906 елда Казанда 5 газ. Чыга:

• “Казан мөхбире”,

• “Бәянелхак”,

• “Азат”,

• “Йолдыз”,

• “Таң йолдызы” (нашире Гали Путиляков, мцх-ре С.Рщмиев, чынлыкта Г.Исх. чыгаруда катнаша.)

• Шул ук елны “Азат” ябылгач, аныж урынына “Азат халык” чыга башлый.

Сатирик ж-р:

1. 1908 – Г.Камал “Яшен”, дәвамы “Ялт-йолт”.

2. Мәктәп (1913-1914) – Шиһап Әхмәров

Казанда Кәримовлар, “Матбага Шәрәф” типографияләре эшли, соңрак “Өмет” матбагасы , И.Н. Харитонов, “Мәгариф” нәшриятлары оеша.

3. “Сөембикә” (1913-1914) Ягъкуп Хәлим.

Татар халкының икенче мәдәни һ. икътисади үзәге – Ырынбур. Чөнки анда күренекле байлар Хөсәеновлар, Рәмиевлар яши.

Бертуган Рәмиевлар наширлегендә 1906 (-1917)елда

- “Вакыт” газ. (мөх-ре Ф.Кәрими),

- “Дин вә мәгыйшәт” жур-лы,

- “Карчыга” сатирик ж-лы чыга.

1907 – “Урал” газ. – мөх-ре Х. Ямашев,

1908 – 1918 – “Шура” ж-лы (мөх.- Р.Фәхр., нашире Рәмиевлар)

“Чикерткә”, “Чүкеч”, “Яз” сатирик ж-ры.

1914. - “Мөгаллим” ж-лы, мөх-ре Хәсән Гали

“Кәримов, Хөсәенов вә ширкәсе” типографичсе эшли.

“Җаек” шәһ-нән К.Мотыгый кушыла:

• “Фикер” газ. (1905-1907),

• “Уклар” сат ж-лы (1906),

• “Әл-гасрел-җәдид” ж-лы (1906-1907)

Әстерханда: - 1906-1907 “Идел” газ., “Туп” сат ж-лы

Питерда: 1905 -1914 - “Нур” газ.,

• “Дума” газ.,

• 1913-1915 “Ил” газ. (Г.Исх.)

Мәскәү: - “Тәрбияи әтфаль” жур-ы (1907 – Заһид Шамил),

• “Сүз” (1915-1916),

• “Безнең ил” (1916-1917) -

• (дәвамы) “Ил” (1917).

Уфа: - “Тормыш” газ. (1911-1917),

• “Мәгълүмат” ж-лы (1908, Диния назәрәте органы, туктала-туктала 1917гә хәтле чыга).

“Шәрыкъ” матбагасы эшли.