14. Асаблівасці сацыяльна-эканамічнага развіцця беларускіх зямель у вкл

ВКЛ у XIV - першай палове XVI ст., Як і ў іншых раннефеадальных дзяржавах, ішоў працэс станаўлення і далейшага развіцця феадальных адносін, феадальнага спосабу вытворчасці. У аснове феадальнага спосабу вытворчасці ляжала феадальная ўласнасць на зямлю - асноўны сродак вытворчасці і адно з найважнейшых умоў яго ажыццяўлення. Тут, як і ў іншых дзяржавах, вярхоўным уласнікам зямлі, яе распарадчыкам быў вялікі князь. Ён рэгуляваў зямельныя ўладанні феадалаў у дзяржаўных, фінансавых і ваенна-палітычных мэтах.Сярэднія і дробныя феадалы складалі шляхецкае (дваранскае) саслоўе. Пачатак яму паклаў прывілеі Ягайлы 1387 У асноўным, гэта былі дружыннікі князёў і прадстаўнікі вялікакняскай адміністрацыі.

На аднолькавым становішчы са шляхтай, якая атрымала дваранства не за ваенную, а за грамадзянскую службу, у ВКЛ знаходзіліся татары. Падчас паходаў на Дон у 1397 - 1398 гг. Вітаўт узяў у палон шмат татараў і пасяліў іх на мяжы з Тэўтонскім ордэнам і вакол замкаў ўнутры дзяржавы. Іх асноўны абавязкам было нясенне ваеннай службы і пастаўка коней ў войска падчас вайны. Баяры - шляхта, зямяне і татары мелі зямельныя надзелы на розных умовах. Самым старажытным тыпам феадальнага землеўладання было фактычнае валоданне зямлёй, падараваны вялікім князем. Гэтыя валодання, як правіла, былі спадчыннымі. Нараўне з выслугі «на вечнасць» вялікі князь раздаваў зямельныя ўладанні сваім набліжаным і да «волі і ласкі гаспадарскім», не вызначаючы тэрмінаў валодання. Але такі парадак не задавальняў феадалаў, так як трымаў іх у невядомасці. Таму вялікі князь пачаў неўзабаве вызначаць тэрміны валодання зямлёй: «да жывата», г.зн. пажыццёва; «да двух жыватоў», г.зн. з правам перадачы дзецям; «да трох жыватоў» - з правам перадачы дзецям і ўнукам і г.д. У інтарэсах дзяржаўнайнай службы паўстаў таксама асаблівы тып феадальнага землеўладання - «на ленном праве», г.зн. з правам пераходу зямлі нашчадкам толькі мужчынскага полу.Але пры ўсім гэтым баяры - шляхта, мемяне і татары маглі валодаць зямлёй толькі пры ўмове службы вярхоўнаму кіраўніку краіны - вялікаму князю. Па спыненні службы або пры дрэнным яе выкананні зямля канфіскоўвалася.

Нараўне з вялікакняжацкім даменамі існавала вялікая колькасць незалежных маёнткаў, уладальнікі якіх распараджаліся імі «з поўным правам і панствам». Гэта былі, у асноўным, маёнтка былых ўдзельных князёў - Рурыкавічаў і Гедымінавічы.Епіскапскія кафедры, цэрквы і манастыры карысталіся такімі ж правамі на зямлю.

Такім чынам, феадальная ўласнасць на зямлю ў ВКЛ была саслоўнай і насіла іерархічны характар, а феадальнае: | «млевладение, асабліва дробных і сярэдніх феадалаў, было зав-ноначально умоўным (пры ўмове службы) і абмежаваным.Але такое становішча не задавальняла феадалаў. Яны вялі барацьбу за перадачу ім зямлі ў безумоўнае валоданьне.

Першымі дамагліся такога права ў ВКЛ літоўскія феадалы, якія прынялі каталіцтва, на аснове прывілею Ягайлы ад 22 лютага 1387. У 1413 г. гэта права атрымалі і беларускія феадалы каталіцкага веравызнання. Праваслаўныя беларускія феадалы дабіліся гэтага права толькі ў 1432, калі яны актыўна падтрымалі Свідрыгайлы. Ягайла, імкнучыся пазбавіць Свідры-Гайліт сацыяльнай падтрымкі, выдаў прывілеі, якія ўраўноўваюць ў маёмасных правах праваслаўную шляхту і каталіцкую. Пазней гэта было пацверджана прывілеямі Жыгімонта Кейсту-товича у 1434 г. і Казіміра Ягелончыка ў 1447 г.

У выніку ажыццяўлення рэформа 1557 г. у ВКЛ з'явілася яшчэ адна катэгорыя сялян - агароднікі. Так сталі называць дваровых людзей, якіх вялікі князь пасадзіў на зямлю, надзяліўшы кожнага з іх 3-ма морга зямлі. Іх сялілі паблізу фальваркаў. Асноўны павіннасцю агароднікаў была паншчына - 1 дзень пешью за адзін душавой надзел.

Першапачаткова рэформа была праведзеная толькі ў веліка княжацкіх маёнтках і толькі ў заходніх ваяводствах. Галоўным яе вынікам было прымацаванне сялян да зямлі.  Першым заканадаўчым актам, якія абмяжоўваюць асабістую свабоду сялян у ВКЛ, быў прывілей Казіміра Ягелоны-Чыкацца 1447, па якім вялікі князь браў на сябе абавязацельства не прымаць у свае ўладанні сялян з памешчыцкіх хойств і абавязваў феадалаў прытрымлівацца гэтага ж правілы ПА адносінах да дзяржаўных сялянам. 

Адначасова з развіццём рамёстваў і гандлю ў гарадах Беларусі развіваліся крэдытнае справа і ліхвярства.

Кіраўніцтва горадам на аснове «магдэбургскага права» ажыццяўляў гарадской магістрат, які складаўся з рады і лавы. Магістрат ўзначальваў войт. Усе горада Беларусі мелі сваё апалчэнне. Яно складалася з палкоў, паліцы дзяліліся на сотні, соткі - на дзесяткі. У складзе апалчэння меліся і атрады кавалерыі. Акрамя гарадскога апалчэння, меліся і атрады так званых «гарадскіх выбранцев». Яны набіраліся з мяшчан, якія неслі пастаянную ваенную службу, але не кідалі займацца рамяством і гандлем. Сіла і моц горада грунтаваліся не толькі на яго ўмацаваньнях. Не меншае значэнне мела забеспячэнне гараджан на выпадак аблогі правіянтам і вадой. У поўнай адпаведнасці з нормамі «магдэбургскага права" ажыццяўлялася супраць-нопожарная бяспеку, у горадзе пастаянна дзяжурыла пажарная ахова.