19. Люблінская унія 1569 г.: вытокі і змест. Утварэнне Рэчы Паспалітай

У студзені 1569 г. у Любліне адкрыўся агульны сойм. Працягваўся ён шэсць драматычных месяцаў. Кожны бок ставіла свае ўмовы, якія не прымаліся іншай.Убачыўшы пагрозу гвалтоўнага заключэння уніі на непрымальных умовах, амбасадары Вялікага княства Літоўскага пакінулі горад. Тады польскі бок прадэманстравала сілу. Жыгімонт Аўгуст II выдаў указ аб далучэнні да Польскаму каралеўству Падляшша, Валыні, Падолля і Кіеўшчыны, у выніку чаго амаль палова тэрыторыі Вялікага княства Літоўскага адышла да Польшчы. Аказаць супраціў Польшчы княства не магло. У гэтых умовах была зроблена спроба пачаць перамовы з Іванам IV пра свет, але яна была безвыніковай. У гэтых умовах дэлегацыя Вялікага княства Літоўскага вымушана была вярнуцца ў Люблін і 1 ліпеня 1569 года падпісаць акт уніі ў той форме, якую прапаноўвала Польшча.

У адпаведнасці з гэтым актам Польскае Каралеўства і Вялікае княства Літоўскае аб'ядноўваліся ў адну дзяржаву - Рэч Паспалітую. Адзінай гаспадара меркавалася абіраць на агульным сойме, абвяшчаючы яго Каралём Польскім, Вялікім князем Літоўскім, Рускім, Прускага, Мазавецкага, Жамойцкага, Кіеўскім, Валынскім, Падляшскім і Инфлянтским. Асобнае абранне Вялікага князя Літоўскага спынялася. Правы палякаў у княстве і жыхароў княства ў Польшчы ўраўноўваюць.Для абмеркавання агульнадзяржаўных спраў прадугледжваліся агульныя соймы.Люблінская унія моцна абмяжоўвала суверэнітэт княства, але яго дзяржаўнасці канчаткова не ліквідавала. Яно захавала сваё войска, судовую сістэму, адміністрацыйны апарат, друк з Пагоняй. Абедзве часткі Рэчы Паспалітай мелі самастойныя назвы і да канца XVII ст. - Дзяржаўныя мовы. У княстве такім быў беларускі.

У выніку Люблінскай уніі Польшча атрымала вялікія магчымасці для правядзення вялікадзяржаўнай палітыкі ў адносінах да насельніцтва Вялікага княства.Палітыка Рэчы Паспалітай па насаджэння на беларускіх землях каталіцызму і правядзенню паланізацыі дапоўнілі дыферэнцыяцыю беларускага грамадства этнарэлігійнымі дэзінтэграцыяй. Полонизаторские працэсы прывялі да адрыву ад беларускай этнічнай агульнасці яе інтэлігенцыі, вышэйшых пластоў, чым абцяжарылі працэс фарміравання і развіцця адзінага народа. Процідзейнічаць гэтым з'явам было цяжка. Сенат Рэчы Паспалітай складаўся пераважна з польскіх прадстаўнікоў. У сойме, дзе са ста васьмідзесяці амбасадараў толькі 46 даводзілася на Вялікае княства, з іх на беларускія паветы - трыццаць чатыры.

Нараўне з палітычнымі абмежаваннямі беларуская шляхта адчула і эканамічныя абмежаванні. Яна не магла атрымліваць землі ў тых рэгіёнах, што былі далучаны да Польшчы. Польская ж шляхта стала актыўна карыстацца правам набыцця маёнткаў у княстве. Усё гэта з'явілася асновай сепаратысцкіх і нават антыпольскіх настрояў у Беларусі ў 70 - 90 гг. XVI ст. Было нямала прыхільнікаў парыву саюза з Польшчай, якія вялі барацьбу за незалежнасць сваёй дзяржавы.У гэты перыяд рэгулярна склікала свае соймы ВКЛ. У 1581 г. была створаны вышэйшая інстанцыя - Трыбунал, а прыняцце ў 1588 г. свайго збору законаў - Статута - па сутнасці зводзіла на нішто некаторыя палажэнні Люблінскай уніі.

У 1572 г. памёр Жыгімонт II Аўгуст, апошні Польскі Кароль і Вялікі князь Літоўскі з дынастыі Ягелонаў, які займаў трон па праве атрымання ў спадчыну. Пасля яго каралі сталі абірацца соймам, што часта прыводзіла да так званым бескаралеўя, якія цягнуліся ад смерці аднаго манарха да абрання іншага. Пасля чарговага бескаралеўя на пасад быў абраны Стэфан Баторый (1576 - 1586 гг.). У 1579 г. войскі Рэчы Паспалітай пад кіраўніцтвам Стэфана Баторыя ўзялі Полацак, Вяліж, Усвяты і Вялікія Лукі, ў 1582 г. пачалі абложваць Пскоў, але заняць яго не атрымалася. У 1582 г. Лівонская вайна завяршылася Ям-Запольскага светам, па якім да Рэчы Паспалітай перайшла ўся Лівонія, Полацак і Вяліж.

У канцы XVI - першай чвэрці XVII ст. У кіруючых колах Рэчы Паспалітай была папулярнай ідэя далучэння да яе Маскоўскага княства. Яе падтрымлівалі і вялікакняскія палітыкі, якія разлічвалі, што ў новым велізарным еўраазіяцкай дзяржаўным адукацыі княству будзе прыналежаць якая лідыруе ролю. Ад дыпламатычных спосабаў ажыццяўлення гэтай ідэі - вылучэння на трон прамовы Паспалітай кандыдатуры Івана IV і яго сына Фёдара ў 1573 і 1587 гг. - Перайшлі да ваенных паходаў Лжэдзмітрыем на ўсход у 1604 і 1607 гг. У ваенную кампанію 1609 войска Рэчы Паспалітай вярнула ў склад княства Смаленск, а ў 1610 - 1612 гг. авалодала самай Масквой, але было выгнана народным апалчэннем пад кіраўніцтвам Д. Пажарскага і К. Мініна. У вайне 1633 - 1634 гг. Расія паспрабавала ўзяць рэванш за Смаленск, але патрывала няўдачу, і Палянскі свет пакінуў межы ранейшымі. Тым не менш, у канцы XVI - першай палове XVII ст.дамінантная роля ва Ўсходняй Еўропе перайшла ад Вялікага княства Літоўскага, а затым Рэчы Паспалітай, да іх суперніку - Маскоўскай дзяржавы.