53. Сацыяльна-эканамічнае развіццё Рэспублікі Беларусь ва ўмовах рынкавай эканомікі

54. Духоўнае і культурнае жыццё беларускага народа на мяжы хх-ххі ст.

Дэмакратызацыя грамадскага жыцця, абвяшчэнне суверэнітэту Беларусі аказалі моцны ўплыў на ўтрыманне і напрамкі развіцця культуры і навукі. Нацыянальны суверэнітэт немагчымы без яго нацыянальна-культурнага напаўнення. Гэта было тым больш важна, што, пачынаючы з 1930-х гадоў, ішла дэнацыяналізацыя беларускай культуры. Нацыянальны нігілізм, абыякавасць да сваёй гістарычнай памяці ахапіў шырокія грамадскія пласты грамадства. Невыпадкова таму, што грамадска-палітычны ўздым суправаджаўся рухам за адраджэнне беларускай і іншых нацыянальных культур. На першы план вылучаліся праблемы беларускай мовы і яго ролі ў грамадстве, нацыянальнай культуры і гісторыі.

У вытокаў нацыянальна-культурнага адраджэння Беларусі сталі грамадскія аб'яднанні гісторыка-культурнага кірунку "Талака" ў Мінску, "Паходная" у Гродне і інш У адпаведнасці з законам у 1991 г. урад Беларусі прыняў Дзяржаўную праграму развіцця беларускай мовы і моў іншых нацыянальнасцяў, якія пражываюць у рэспубліцы. Праграма пашырала сферы ўжывання беларускай мовы ў дзяржаўных структурах, на вытворчасці, у навучальных установах. Гэта спрыяла пэўным зрухаў, але ў сувязі з доўгім адрывам ад сваіх духоўных і гістарычных традыцый беларускую мову цяжка уваходзіў у паўсядзённае жыццё. Некаторая частка грамадства катэгарычна патрабавала пакінуць дзяржаўныя функцыі і за рускай мовай. Да 1995г. яму быў вернуты статус дзяржаўнага нароўні з беларускім.

На культурна-нацыянальнае адраджэнне накіравана дзейнасць Беларускага фонду культуры, Нацыянальнага навукова-асветніцкага цэнтра ім. Ф. Скарыны, Міжнароднай асацыяцыі беларусістаў. Шырокую вядомасць атрымала "Згуртаванне беларусау свету" Бацькаушчына ", якое ў ліпені 1993 г. правяло ў Мінску I з'езд беларусаў свету.

Істотныя змены адбываюцца ў сферы адукацыі. Зроблены пэўныя крокі па стварэнні і ўдасканаленні нацыянальнай сістэмы адукацыі. Адбываецца яе дэмакратызацыя, арыентацыя на агульначалавечыя каштоўнасці, павышэнне якасці і эфектыўнасці адукацыі. Узніклі новыя формы навучальных устаноў, з'явілася больш за 20 дзяржаўных гімназій, ліцэяў, каледжаў. Вышэйшая адукацыя прыводзіцца ў адпаведнасць з міжнароднымі нормамі. У Беларусі працуе 44 дзяржаўных універсітэта і акадэміі, 12 недзяржаўных навучальных устаноў. За дзесяцігоддзе колькасць студэнтаў узрасла з 190 тыс. да 300 тыс. чалавек. У 2001 г. студэнтам стаў кожны другі выпускнік сярэдняй школы. Па колькасці студэнтаў, у разліку на 10 000 жыхароў, Беларусь выйшла на сярэднееўрапейскі ўзровень (300 чалавек).

У 90-я гады апынулася ў паласе крызісу навука Беларусі. Колькасць навуковых супрацоўнікаў зменшылася з 102,6 тыс. чалавек у 1990 г. да 43,7 тыс. у 1999 г., а бюджэтнае фінансаванне на іх падрыхтоўку - у 4 разы. У гэтых умовах ідзе распрацоўка канцэпцыі захавання і развіцця навуковага патэнцыялу рэспублікі. У 1991 г. пачаў працаваць Фонд фундаментальных даследаванняў пры Кабінеце Міністраў РБ. Асноўнай функцыяй Фонду з'яўляецца падтрымка творчых калектываў і асобных вучоных пры вырашэнні актуальных навуковых праблем. У 1996-2000 гг. ў Беларусі распрацоўвалася 48 дзяржаўных праграм фундаментальных даследаванняў. Ідзе перабудова працы АН БССР.

Значныя поспехі зробленыя ў беларусістыцы. Апублікаваныя ці перавыдадзеныя дзясяткі даследаванняў па гісторыі і культуры Беларусі. Сярод іх працы А.І.Малдиса, А.С. Ліса, У.М. Конана, Р.А. Каханоўскага, Г.У. Штыхава і інш перавыдадзеныя працы рэпрэсаваных навукоўцаў А. Цвікевіча, М. Доўнар-Запольскага, У. Ігнатоўскага і інш Рэдакцыя энцыклапедыі выпусціла шэсць тамоў "Энцыклапедыі гісторыі Беларусі".

Працэс адраджэння асабліва адчувальна адбіўся на літаратуры. З'явіліся публіцыстычныя творы М. Ермаловіча "Старажытная Беларусь", В. Чаропкі "Імя ў летапісе", К. Тарасава "Ефрасіння Полацкая". Большасць пісьменнікаў накіравалі свае творчыя пошукі на асэнсаванне складанага сацыяльна-эканамічнага і духоўнага развіцця Беларусі. Сярод іх В. Быкаў, Я. Янішчыц, А. Кудравец, А. Лойка, С. Законнікаў, А. Звонака, С. Грахоўскі і інш

Павялічылася колькасць тэатральных пастановак па нацыянальнай драматургіі. У рэпэртуарах драматычных тэатраў - п'есы па гісторыі культурнай спадчыны, такія як "Казімір Лышчынскі", "Князь Вітаўт", "Шляхціц Завальня", "Тутэйшыя", "Знак бяды", "Крыж Ефрасінні Полацкай" і інш Дзяржаўную прэмію Рэспублікі Беларусь атрымала пастаноўка балета "Страсці" ("Рагнеда").

Традыцыйным стала правядзенне музычных фестываляў "Музычнае Палессе", "Музы Нясвіжа", "Мінская вясна", "Беларуская сакавіца", дэкада беларускай песні і паэзіі ў Маладзечна і інш Асаблівай папулярнасцю карыстаецца міжнародны фестываль "Славянскі базар" у Віцебску.

Культурна-асветныя ўстановы накіравалі свае высілкі на адраджэнне забытых святаў, абрадаў, традыцыйных відаў народнай творчасці. Пачаў працаваць літаратурны музей ім. М. Багдановіча ў Мінску, гісторыка-этнаграфічны ў п. Мір, гісторыка-краязнаўчы музей у Наваградку і інш У Беларускую культуру вярнуўся ва ўсёй сваёй велічы ўсходнеславянскі першадрукар Ф. Скарына. У сувязі з 500-годдзем з дня яго нараджэння па рашэнні ЮНЕСКА 1990 г. быў абвешчаны годам Ф. Скарыны.