29. Беларускі нацыянальны рух на Беларусі ў першай палове хіх ст.: асноўныя арганізацыі і характэрныя рысы.

Пасля знішчэння імперыі Напалеона і ўстанаўлення новага міжнароднага парадку, які атрымаў назву «венская сістэма», у манархічных краінах Еўропы наступіў перыяд сацыяльна-эканамічных пераўтварэнняў. Новыя палітычныя тэндэнцыі не абышлі і Расею. У 1815 г. была ўведзена канстытуцыя ў Царстве (Каралеўстве) Польскім. Але найбольш радыкальная частка шляхты былой Рэчы Паспалітай не магла змірыцца з існаваннем залежнага дзяржаўнага адукацыі. На яе тэрыторыі, а таксама ў Беларусі ўзнікалі канспіратыўных рэвалюцыйныя грамадства.

Пашырэнне тайных арганізацый было звязана з адраджэннем ў Царстве Польскім легальнай дзейнасці масонаў. У 1819 г. было заснавана таемнае таварыства Нацыянальнае масонства, якія ставілі сваёй мэтай аднаўленне незалежнай Польшчы ў як мага больш шырокіх межах. Для рэалізацыі гэтай задачы меркавалася стварыць аддзялення грамадства на тэрыторыі былой Рэчы Паспалітай. У траўні 1821 на аснове Нацыянальнага масонства была ўтворана тайная арганізацыя пад назвай Патрыятычнае таварыства.

У канцы 1817 студэнты Віленскага універсітэта Ю. Ежовский, А. Міцкевіч і іншыя заснавалі тайнае патрыятычнае таварыства філаматаў ("аматараў ведаў"), члены якога спачатку ставілі асветніцка-культурныя мэты. Паступова філаматы прыйшлі да ідэі карэнных сацыяльна-эканамічных рэформаў: ліквідацыі прыгоннага права, увядзення канстытуцыйнага управления.В 1819-1820 гг.філаматы арганізавалі «Саюз прамяністых» і «Саюз літаратараў». У 1820 г. у Свіслацкай гімназіі ўзнікла Таварыства аматараў навук. У канцы 1820 філаматы заснавалі новую тайную арганізацыю філарэтаў («аматараў дабрадзейнасці»). Гэта грамадства аб'ядноўвала шырокія колы моладзі далёка за межамі Вільні. Галоўнымі мэтамі філарэтаў былі аднаўленне Рэчы Паспалітай і адмена прыгону. Члены грамадства імкнуліся да вывучэння беларуска-літоўскага краю, яго гісторыі, фальклору, побыту насельніцтва. У асяроддзі віленскай моладзі ўзнікалі і планы ўзброенага выступу. На працягу 1817-1823 гг. у Каралеўстве Польскім і беларускіх губернях дзейнічала каля 50 тайных аб'яднанняў студэнцкай моладзі.

Даведаўшыся пра існаванне тайных студэнцкіх арганізацый, улады ў 1823 г. арыштаваны многіх філарэтаў і філаматаў (у тым ліку А. Міцкевіча, Т. Зана, І. Дамейка). Ад працы ў Віленскім універсітэце былі адхіленыя І. Лялевель, І. Н.Данилович, М. К. Баброўскі. Сваіх пасадаў пазбавіліся рэктар універсітэта Ю. Твардоўскі і куратар Віленскага навучальнай акругі А. Ю. Чартарыйскі. У 1824-1825 гг. ўрад, улічваючы тое, што цэнтрамі большасці тайных таварыстваў былі навучальныя ўстановы, прыняло меры па наглядзе за навучэнцамі. Згодна з указам Аляксандра I жыхарам Беларусі і Літвы забаранялася адпраўляць дзяцей на вучобу ў Гейдэльбергскім, Йенскага, Гессенский і Вюртэмбергскага універсітэты.

Пасля выступу Сямёнаўскага палка ў Пецярбургу ў 1820 г. у Беларусь былі пераведзеныя гвардзейскія часткі, у якіх служылі будучыя дзекабрысты. У розны час з Беларуссю былі звязаны К. Г. Игельстром А. А. Бястужаў, М. С. Лунін, А. І. Адоеўскага, К. Ф. Рылееў і інш У час знаходжання ў Мінску кіраўнік Паўночнага таварыства Н. М. Мураўёў напісаў свой першы варыянт расейскай канстытуцыі. У Віцебску жыў і вучыўся будучы дзекабрыст, сябра Таварыства злучаных славян І. І. Гарбачэўскі. Распрацоўваўся план паўстання ў Бабруйскай крэпасці, якое павінна было даць штуршок дзяржаўнаму перавароту ў Расіі. У 1820-я гг. ў Магілёве існавала кіраванне Паўночнага грамадства. У Гродзенскай губерні дзейнічала таемная арганізацыя Грамадства ваенных сяброў (1825 - 1826).Апошняе па ініцыятыве К. Г. Игельстрома і А. І. Вегелина 24 сьнежня 1825 года падняло паўстанне Літоўскага піянернай (сапёрнага) батальёна. У пачатку 1826 С. Трусаў спрабаваў падняць паўстанне ў Бабруйскай крэпасці.

Пасля разгрому руху дзекабрыстаў 15 чалавек прайшлі праз ваенна-судовую камісію, якая працавала ў Магілёве. Іншым цэнтрам следства і суду над дзекабрыстамі быў Беласток. Бабруйская крэпасць стала «турмой на Бярэзіне» для многіх дзекабрыстаў, у тым ліку І. Г. Бурцава, В. С. Нарова, С. Трусава і інш